VLIZ Alien Species Consortium

Open Marine Archive

  Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel  
van de Noordzee en aanpalende estuaria 
  Ronde zakpijp  
De ronde zakpijp Molgula manhattensis is al lange tijd 
aanwezig in Europa, langs de oostkust van Amerika en 
rond Australië. Sommige auteurs zijn er echter van 
overtuigd dat de Amerikaanse en Europese vormen 
van deze soort aparte soorten zijn en dat we daarom 
de ronde zakpijp in Europa niet als een exoot kunnen 
beschouwen. In België werd de ronde zakpijp voor het 
eerst waargenomen en gerapporteerd in het midden 
van de 19de eeuw in de haven van Oostende. Later 
vestigde de soort zich ook in de havens van Zeebrug-
ge en Blankenberge. De soort zou hier terecht geko-
men zijn door vasthechting op scheepsrompen.  
© Arjan Gittenberger  
Wetenschappelijke naam 
Molgula manhattensis (De Kay, 1843) 
 
Oorspronkelijke verspreiding 
Indien de ronde zakpijp Molgula manhattensis effectief in Europa geïntroduceerd werd, gebeurde de 
introductie vanuit de Atlantische kust van Noord-Amerika. Er wordt echter ook geopperd dat de ronde 
zakpijp die in Europa voorkomt, verschilt van deze die in Noord-Amerika gevonden kan worden en 
daardoor als een andere - in Europa wel inheemse - soort (namelijk Molgula tubifera) beschouwd moet 
worden [1]. 
De situatie wordt nog ingewikkelder doordat vele van de zakpijpen die langs de zuidkust van Engeland 
[2] en de Nederlandse Waddenzee [3] voorkomen en vroeger tot de ronde zakpijp gerekend werden, 
eigenlijk tot de eveneens inheemse soort Molgula socialis behoren [2,3]. Recent genetisch onderzoek uit 
2011 bevestigde dit laatste, maar kon geen uitsluitsel geven over het al dan niet inheems voorkomen 
van de ronde zakpijp Molgula manhattensis in Europa [4]. 
De ronde zakpijp is een aangroeisoort die zich vestigt op allerhande harde substraten (stenen, rotsen, 
wieren, hout, scheepsrompen, etc.), maar zich ook losjes kan hechten op een zandige bodem [5]. Deze 
soort komt voor van de laagwaterlijn tot maximum 90 meter diep [5]. 
 
Eerste waarneming in België 
De eerste keer dat deze zakpijp effectief waargenomen en gerapporteerd werd, wordt beschreven in 
een verslag uit het midden van de 19de eeuw [6]. Hierin beschrijft men de massale aanwezigheid van de 
soort – onder het synoniem Ascidia ampulloides – in Oostende. 
Er bestaat echter ook een tekening uit 1762 met de afbeelding van een zakpijp – sterk gelijkend op de 
ronde zakpijp Molgula manhattensis – die groeit op de sluizen en in de dokken van het Dijkwater op het 
eiland Schouwen-Duiveland in Zeeland [1]. Als dit correct is, dan is het niet uitgesloten dat de soort 
toentertijd ook al in de Vlaamse kusthavens van Nieuwpoort en Oostende aanwezig was [7]. Deze 
tekening zou echter ook Molgula socialis kunnen betreffen [8]. 
 
- 1 -  
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
Verspreiding in België 
Na de eerste waarneming door Van Beneden uit 1847, bleef de soort tijdens 
de daaropvolgende eeuw aanwezig in de jachthaven van Oostende. In 1934 
stortte de populatie in door een bruuske daling in het zoutgehalte, 
veroorzaakt door de doorstroming van zoetwater via het kanaal Brugge-
Oostende. De situatie kon zich snel herstellen en de soort werd er – 
geïdentificeerd als Molgula tubifera – massaal aangetroffen tussen 1937 en 
1939 [9] en tussen 1952 en 1953 [10]. Ook in 1960-1961 werd de ronde zakpijp 
– dit keer onder de naam Molgula manhattensis – massaal aangetroffen in de 
jachthaven van Oostende [11] en tijdens de jaren 1970 in de Spuikom in 
Oostende [12,13]. In 1999 werd de ronde zakpijp waargenomen in het 
Insteekdok en de jachthaven van Zeebrugge, in de haven van Blankenberge 
en in de Spuikom van Oostende. In de jachthaven van Zeebrugge werd de 
ronde zakpijp ook recent gesignaleerd [14]. Recent genetisch onderzoek 
toonde aan dat de zakpijp die in Oostende groeit wel degelijk de ronde 
zakpijp Molgula manhattensis is, en niet de Europese soort die er sterk op lijkt: 
Molgula socialis [4]. 
In ons studiegebied werd deze zakpijp in 2009 aangetroffen in de Nederlandse Westerschelde ter 
hoogte van Hoedekenskerke [14]. 
 
Verspreiding in onze buurlanden 
Ook in Nederland is de vroegste waarneming van de ronde zakpijp een vaag gegeven. De introductie 
ervan gebeurde heel vroeg en dient dus te worden onderzocht op basis van literatuur of museum 
exemplaren, wat voor onzekerheden zorgt [1]. Mogelijks is de tekening uit 1762 van een zakpijp 
(ascidium) die groeit op sluizen en dokken in het Dijkwater op het eiland Schouwen-Duiveland in 
Zeeland, het eerste bewijsmateriaal van de aanwezigheid van de ronde zakpijp [1,15,16,17]. Hoe dan 
ook kwam de soort in 1956 plaatselijk zeer talrijk voor in de Zeeuwse wateren, op enkele plaatsen in de 
Waddenzee, in de haven van IJmuiden en Den Helder (Noord-Holland) en in de Zuiderzee (tot bij de 
afdamming in 1932) [18]. Eind de jaren zeventig komt de soort nog steeds voor op bovenvernoemde 
locaties en wordt de ronde zakpijp beschouwd als een regelmatig voorkomende soort in Nederlandse 
wateren [1,17]. In de Waddenzee komen zowel de ronde zakpijp [4] en de er erg gelijkende Molgula 
socialis [3]  voor. Zo komen beiden soorten in Nederland dus wijdverspreid voor in Zeeland en in de 
Waddenzee [3,4]. 
Verder komt de soort sinds de 19de eeuw voor in de Deense fjorden [19] en zou hij vandaag ook op het 
Duitse eiland Sylt nabij Denemarken voorkomen [4]. 
In Frankrijk dateert de eerste waarneming van de jaren veertig, uit het noorden van Bretagne [20]. Langs 
de Britse kust werd de soort in 1970 als algemeen gerapporteerd [5]. Echter, het is best mogelijk dat vele 
van deze laatste waarnemingen toegeschreven kunnen worden aan Molgula socialis, de Europese 
zakpijpsoort die erg op de ronde zakpijp lijkt [2]. Tijdens een recent onderzoek kon men immers geen 
exemplaren van de ronde zakpijp vinden langsheen de Britse eilanden en het Iberische schiereiland. 
Langsheen de Atlantische kust van Frankrijk werd de ronde zakpijp enkel waargenomen ter hoogte van 
Bretagne [4]. Buiten Europa en zijn oorsprongsgebied Noordoost-Amerika wordt de soort sinds 1984 
ook teruggevonden in Noordwest-Amerika, sinds 1967 in Australië en sinds 1972 in Japan. De soort 
komt vandaag ook voor langs de kusten van China [19]. 
 
Wijze van introductie 
De introductie in Europa vond zeer vroeg plaats. De enige mannier waarop een ronde zakpijp 2 eeuwen 
geleden uit Noord-Amerika in Europa geïntroduceerd kon worden, was door zich aan scheepsrompen 
vast te hechten [1]. 
 
- 2 -  
© Misjel Decleer 
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
Redenen waarom deze soort zo succesrijk is in onze contreien 
De ronde zakpijp hecht zich vast op allerhande harde substraten, waarbij havens met hun vele artificiële 
oppervlaktes en scheepsrompen een ideale omgeving vormen. Deze soort kan echter ook groeien op 
een zandige bodem, iets wat bij de meeste zakpijpen een probleem vormt omdat hun 
instroomopeningen verstopt kunnen raken. De ronde zakpijp heeft echter een grote in- en uitstroom-
opening waardoor hij daar geen last van heeft [17]. 
 
Factoren die de verspreiding beïnvloeden 
De ronde zakpijp komt voor in zee, maar is ook bestand tegen lagere zoutgehaltes tot 11 PSU [17]. Ter 
vergelijking: onze Noordzee heeft een zoutgehalte van 35 PSU. Temperatuur heeft weinig invloed op 
haar verspreiding [21]. Daarenboven blijkt de soort tolerant voor industriële vervuiling van het water 
[22]. 
 
Effecten of potentiële effecten en maatregelen 
Door vasthechting op structuren in havens of op scheepsrompen kan het oppervlak waarop ze groeien 
aangetast worden en mogelijks leiden tot economische schade. Het voorkomen van vasthechting, door 
reiniging en behandeling met een aangroeiwerende verf, heeft een hoge kost [23]. Omwille van een 
groot aanpassingsvermogen kan de ronde zakpijp beter gedijen in ongunstigere omstandigheden, 
zoals troebel of vervuild water, of water met een hoog gehalte aan organisch materiaal [4]. Dit is een 
eigenschap die kan helpen bij het vestigen in havengebieden. 
Larven van de ronde zakpijp vestigen zich op plaatsen die ook geschikt zijn voor de vestiging van jonge 
oesters, waardoor competitie voor ruimte optreedt [11]. De ronde zakpijp kan zich echter ook 
vasthechten op de schelpen van de Amerikaanse oester (Crassostrea virginica), waardoor deze exoot in 
bepaalde seizoenen het voornaamste aangroeiorganisme van deze oestersoort is [4]. 
 
Specifieke kenmerken 
De ronde zakpijp heeft een opvallende vorm. Hij ziet eruit als een grijsgroene bol van 3 centimeter 
diameter met een 7 millimeter uitstekende in- en uitstroomopening. De instroomopening heeft 6 lobjes; 
de uitstroomopening telt er slechts vier. De buitenkant 
(tunica) is bezet met zeer fijne haartjes waar dikwijls slib 
en zand aan gehecht zijn. Deze zakpijp vormt geen 
kolonie, maar vaak komen veel individuen samen voor 
[17]. De specifieke u-vorm van het darmkanaal is een 
kenmerk waarmee de ronde zakpijp zich onderscheidt 
van veel andere gelijkaardige zakpijpen. De vorm van het 
darmkanaal is echter ook vergelijkbaar met die van 
Mogula socialis. De ronde zakpijp is echter te 
onderscheiden van Mogula socialis door naar het aantal 
uitgangen van het spermduct te kijken. Bij Mogula 
socialis is er slechts 1 uitgang aanwezig, terwijl dit bij de 
ronde zakpijp meerdere zijn (zie foto) [8]. 
Zakpijpen zijn filtervoeders. Water loopt via de instroomopening naar binnen en voert tal van kleine 
voedseldeeltjes mee. Deze worden gevangen in het slijm die een speciale klier – de endostyle genoemd 
– produceert. Via de uitstroomopening komt het gefilterde water samen met de afvalstoffen weer naar 
buiten [17]. 
Zakpijpen zijn tweeslachtig, wetenschappelijk ook wel ‘hermafrodiet’ genoemd [17]. Sperma wordt in 
het water losgelaten en de eitjes worden vervolgens intern, in de zakpijp, bevrucht. Op deze wijze kan 
 
- 3 -  
© Arjan Gittenberger 
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
ook aan zelfbevruchting gedaan worden, wat helpt bij het koloniseren van nieuwe gebieden [4]. Reeds 
10 uur na de bevruchting kan de larve uitkomen, waarna ze in de waterkolom terechtkomt. Vervolgens 
vestigen de vrije larven zich binnen 1 dag op een hard substraat waar ze ontwikkelen tot volwassen 
zakpijpen [24]. 
 
Weetjes 
Zeedruif: ronde zakpijp of ribkwal? 
De ronde zakpijp wordt door sommigen ook wel eens “zeedruif” genoemd [17]. Dit werkt 
verwarrend omdat de Nederlandse naam van de ribkwal Pleurobrachia pileus ook “zeedruif” is. Het 
wordt dus afgeraden om “zeedruif” voor de ronde zakpijp Molgula manhattensis te gebruiken [25]. 
 
Zeiker 
Een andere bijnaam van de ronde zakpijp is “zeiker”. Als je deze zakpijp boven water haalt en er in 
knijpt, dan komt er een straaltje water uit [21].  
 
Hoe verwijzen naar deze fiche? 
VLIZ Alien Species Consortium (2011). Ronde zakpijp - Molgula manhattensis. Niet-inheemse soorten 
van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria. VLIZ Information Sheets, 44. Vlaams 
Instituut voor de Zee (VLIZ): Oostende, Belgium. 6 pp. 
 
VLIZ Alien species consortium: http://www.vliz.be/imis/imis.php?module=project&proid=2170  
Lector:  Arjan Gittenberger 
Online beschikbaar op: http://www.vliz.be/wiki/Lijst_niet-inheemse_soorten_Belgisch_deel_Noordzee_en_aanpalende_estuaria 
 
Geraadpleegde bronnen 
[1] Wolff, W.J. (2005). Non-indigenous marine and estuarine species in the Netherlands. Zool. Meded. 
79(1): 3-116. details 
 
[2] Arenas, F.; Bishop, J.D.D.; Carlton, J.T.; Dyrynda, P.E.J.; Farnham, W.F.; Gonzalez, D.J.; Jacobs, M.W.; 
Lambert, C.; Lambert, G.; Nielsen, S.E.; Pederson, J.A.; Porter, J.S.; Ward, S.; Wood, C.A. (2006). Alien 
species and other notable records from a rapid assessment survey of marinas on the south coast 
of England J. Mar. Biol. Ass. U.K. 86(6): 1329-1337. details 
 
[3] Gittenberger, A.; Rensing, M.; Stegenga, H.; Hoeksema, B. (2010). Native and non-native species of 
hard substrata in the Dutch Wadden Sea Ned. Faunist. Meded. 33: 21-76. details 
 
[4] Haydar, D.; Hoarau, G.; Olsen, J.L.; Stam, W.T.; Wolff, W.J. (2011). Introduced or glacial relict? 
Phylogeography of the cryptogenic tunicate Molgula manhattensis (Ascidiacea, Pleurogona 
Diversity Distrib. 17(1): 68-80. details 
 
[5] Millar, R.H. (1970). British ascidians, Tunicata: Ascidiacea: keys and notes for the identification of 
the species. Synopses of the British fauna (new series), 1. Academic Press: London, UK. ISBN 12-
496650-0. 92 pp. details 
 
[6]  Van Beneden, P.-J. (1847). Recherches sur l'embryogénie, l'anatomie et la physiologie des Ascidies 
simples. Mémoires de l'Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique 
 
- 4 -  
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
XX: 1-66, plates I-IV. details 
 
[7]  Laurent, R. (1986). De havens aan de kust en aan het Zwin (doorheen oude plannen en 
luchtfoto's). Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën. Catalogussen, 72pp. details 
 
[8] Persoonlijke mededeling door Arjan Gittenberger 2011. 
 
[9]  Leloup, E.; Miller, O. (1940). La flore et la faune du Bassin de Chasse d'Ostende (1937-1938). 
Mémoires du Musée Royal d'Histoire Naturelle de Belgique, 94. Koninklijk Natuurhistorisch 
Museum van België: Brussel, Belgium. 122, 3 plates pp. details 
 
[10]  Lefevere, S.; Leloup, E.; Van Meel, L. (1956). Observations biologiques dans le port d’Ostende. 
Mémoires de l'Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique, 133. Koninklijk Belgisch Instituut 
voor Natuurwetenschappen: Brussel, Belgium. 157, 3 plates pp. details 
[11] Leloup, E.; Polk, P. (1967). La flore et la faune du Bassin de Chasse d'Ostende (1960-1961): 3. Etude 
zoologique. Mémoires de l'Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique, 157. Koninklijk 
Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen: Brussel, Belgium. 114, 3 plates pp. details 
 
[12]  Polk, Ph. (1976). Inventarisatie plankton: fauna en flora, in: Nihoul, J.C.J.; De Coninck, L. (Ed.) 
(1976). Project Sea final report: 7. Inventory of fauna and flora. Project Sea final report, 7: pp. 233-
311. details 
 
[13]  Leloup, E. (1973). Recherches sur l'ostréiculture dans le bassin de chasse d'Ostende en 1970 et 
1971 Bull. K. Belg. Inst. Nat. Wet. 49(10): 1-23. details 
 
[14] Waarneming.nl (http://waarneming.nl) Ronde zakpijp - Molgula manhattensis. online 
beschikbaar, geraadpleegd op 22-09-2009. 
 
[15]  Baster, J. (1762). Natuurkundige Uitspanningen, behelzende eenige waarnemingen, over 
sommige zeeplanten en zee-insecten, benevens derzelver zaadhuisjes en eijernesten. Tweede 
deel, vijfde stukje. J. Bosch, Haarlem: 53-110. details 
 
[16]  Engel, H. (1934). Over den Hollandschen naam der Ascidiën. Levende Natuur 39:85-88. details 
 
[17] Buizer, D.A.G. (1983). De Nederlandse zakpijpen (Manteldieren) en Mantelvisjes: Tunicata, 
Ascidiacea en Appendicularia. Wetenschappelijke Mededelingen van de Koninklijke Nederlandse 
Natuurhistorische Vereniging, 158. Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV): 
Hoogwoud, The Netherlands. 42 pp. details 
 
[18]  Bloklander, A.E.H.M.; Stock, J.H.; Boddeke, R. (1956). Manteldieren. SWG Tabellenserie 15:1-12. 
details 
 
[19] NOBANIS European Network of Invasive Alien Species. Molgula manhattensis (de Kay, 1843) – sea 
grape (a sea squirt), online beschikbaar, geraadpleegd op 13-07-2011. 
 
[20]  Goulletquer, P.; Bachelet, G.; Sauriau, P.G.; Noel, P. (2002). Open Atlantic coast of Europe: a century 
of introduced species, in: Leppäkoski, E. et al. (2002). Invasive aquatic species of Europe: 
distribution, impacts and management. pp. 276-290. details 
 
[21] Leewis, R. (2002). Flora en fauna van de zee. Veldgids, 16. KNNV Uitgeverij: Utrecht, The 
Netherlands. ISBN 90-5011-153-X. 320 pp. details 
 
[22]  Cohen, A.N.; Carlton, J.T. (1995). Nonindigenous aquatic species in a United States estuary: a case 
study of the biological invasions of the San Francisco Bay and delta. NOAA: USA. 251 pp. details 
 
 
- 5 -  
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
[23]  Schultz, M.P.; Bendick, J.A.; Holm, E.R.; Hertel, W.M. (2010). Economic impact of biofouling on a 
naval surface ship Biofouling 27(1): 87-98. details 
 
[24]  Hiscock, K. Molgula manhattensis Marine Life Information Network: Biology and Sensitivity Key 
Information Sub-programme [on-line]. Plymouth: Marine Biological Association of the United 
Kingdom. [cited 14/07/11]. Available from: www.marlin.ac.uk. online beschikbaar, geraadpleegd 
op 14-07-2011. 
 
[25]  Stichting Anemoon – Analyse, Educatie en Marien Oecologisch onderzoek. Ronde zakpijp, 
Molgula manhattensis (De Kay, 1843). online beschikbaar, geraadpleegd op 22-09-2009.  
 
 
 
- 6 -  


Ronde zakpijp - <i>Molgula manhattensis</i>. Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive