Desnerck, R.

Devos, M.

Fockedey, N.

Lanszweert, W.

Parmentier, J.

Seys, J.

Termote, J.

Termote, T.

Van Cauwenberghe, C.

Zwaenepoel, A.

Open Marine Archive

28
10
ja
ar
ZEEWOORDEN
Heb je je wel eens afgevraagd waarom de zandbank ‘Trapegeer’ zo heet, of hoe de ‘kabeljauw’ aan zijn naam gekomen is? 
Of ben je veeleer benieuwd naar de persoon achter de ‘Thorntonbank’ of naar de ontstaansgeschiedenis van de maritieme term
‘kraaienest’? Geen nood, wij zochten de betekenis van de meest intrigerende zeewoorden voor je op en presenteren hieruit 
per editie van De Grote Rede twee termen: telkens één naam van een zandbank of geul op zee, en één niet-toponiem. 
Met de hulp van een experten-team waagt De Grote Rede zich op het gladde ijs van de historische en etymologische woord-
verklaring en laat je meegenieten van de ‘best professional judgment’ van deze zeewoordenaars. 
Een speurtocht naar de naamsverklaring van zandbanken, geulen 
en andere ‘zee-begrippen’ 
De woelige Wielingen
De Wielingen vormt vandaag, samen met
het Scheur, de belangrijkste toegangsgeul
tot het Westerschelde-estuarium. Vanwege
zijn voor de scheepvaart strategische positie
lagen hier eind 19de eeuw ook twee lichtsche-
pen, de Wielingen en de Wandelaar. 
Veel vroeger was op deze zelfde plaats hoe-
genaamd geen sprake van een geul of 
verankerd lichtschip. Meer nog, op deze
eigenste plek bevond zich het intussen door
de golven verzwolgen eiland Wulpen! 
Een turbulente naam voor een turbulente
plek? 
De Wielingen vroeger en nu 
De eerste vermelding van de naam
Wielingen gaat terug tot 1480. In een octrooi
van Maximiliaan van Oostenrijk is sprake van
“ … la mer appelée de Wielinghen entre ledit
pays de Flandres et l’ile de Walcheren en
Zélande” (De Hoon 1927). Vanaf de tweede
helft van de 16de eeuw verschijnt de naam ook
op nagenoeg alle zeekaarten (af en toe ver-
gezeld van die van een andere geul, de Inner
Wielingen). Merkwaardig is alvast dat de
‘oude’ Wielingen veel (noord)oostelijker lag
dan waar we de geul vandaag situeren. 
Meer nog, waar we nu de Wielingen kennen,
bevond zich tot in de 16de eeuw het eiland
Wulpen. Dit eiland was één van de eilanden
die in de vroege middeleeuwen het driehoe-
kig mondingsgebied van het Schelde-
estuarium (tussen Westkapelle (NL),
Zeebrugge, Breskens en Vlissingen) opvul-
den. Mede door het steeds belangrijker wor-
den van de Honte of Westerschelde als
afvoertak van de Schelde in de 14de-15de eeuw,
werden deze eilanden beetje bij beetje ver-
zwolgen door het aandringende water. Hier
en langs de oevers van de Westerschelde ver-
dronken ook meer dan 50 dorpen. 
Op deze eind 16de eeuwse kaart van Christiaan Grooten wordt “De Wielynghe” reeds 
aangeduid, weliswaar een heel eind ten noordoosten van waar de Wielingen zich vandaag
bevindt. Bemerk ook de uitslaande vlammen van de vierboeten van Heist en Blankenberge
(Koninklijke Bibliotheek van België).
opmaak 25_windroos_BinnenRede_2-32  12/10/09  16:29  Pagina 28
29
j
Vierboete
Vraag blijft waarom de historische
Wielingen kilometers oostelijker lag dan de
huidige gelijknamige geul. Vermoedelijk is de
naam voor de geul in de loop der eeuwen
mee verschoven met de verdieping zelf. 
Zeker is dat de Wielingen zich vandaag de
dag uitstrekt tussen Zeebrugge en Breskens
en, samen met het Scheur, de belangrijkste 
toegangsgeul vormt tot de Westerschelde.
De veranderingen in het gebied zijn het
gevolg van zowel menselijke ingrepen 
(baggeren/storten en kustverdedigings-
werken) als natuurlijke schommelingen. 
Langs de noordzijde van het Scheur/Wielingen
bevinden zich nog steeds een aantal langge-
rekte zandbankjes (Bol van Knokke, Carolus-
bankje, Sluissche Hompels, Nolleplaat). 
Dankzij regelmatige baggerwerken in het
Scheur/Wielingen kan de vrije toegang tot de
Schelde worden verzekerd. Met betrekking
tot beloodsing en scheepvaartcontrole wer-
ken de bevoegde diensten van België en
Nederland nu zeer goed samen. Dat was ooit
anders. Van 1585 tot 1795, en opnieuw na de
Belgische onafhankelijkheid in 1830, 
blokkeerde Nederland de Schelde, wat ons
land grote economische schade berokkende.
Pas in het Scheidings-verdrag van Londen,
gesloten op 19 april 1939, werd voorzien in
een vrije en onbelemmerde vaart op de
Schelde. Het zou echter nog duren tot 1863
vooraleer de tolprocedure op de Schelde
door België, Engeland en twintig zeevarende
landen kon worden afgekocht.
Een plaats met veel wielen of
kolken
Wielingen is afgeleid van het zelfstandig
naamwoord wiel ‘kolk’, dat we in de 
toponymie ook vaak aantreffen voor een rond
kolkgat ter hoogte van een dijkdoorbraak.
Het toevoegsel –ingen bestaat uit het 
verzamelsuffix –ing ‘veelheid van’, waaraan
nog een meervoudsuitgang –en lijkt te zijn
gehecht. Vormen op –ingen komen vaker
voor in de maritieme en kusttoponymie, 
bv. Grevelingen, Ravelingen, Ruytingen en 
misschien ook Vlissingen. Letterlijk betekent
Wielingen dus ‘plaats met veel wielen of 
kolken’. Weliswaar komen ter hoogte van de
Wielingen geen echte draaikolken voor, maar
wel wordt deze plaats in de monding van de
Westerschelde gekenmerkt door een 
concentratie aan stromingen: doordat vrijwel
het volledige vul- en leegvolume van het
Westerscheldebekken door deze relatief
smalle geul wordt geperst, ontstaan er 
wervelingen in de waterkolom die tot tegen
de bodem waarneembaar zijn. Tevens zijn de
ronddraaiende bewegingen van de stromin-
gen over een volledige getijcyclus kenmer-
kend voor dit mondingsgebied. De naam voor
de kolken is naderhand, zoals ook De Hoon
(1927) suggereert, blijkbaar overgegaan op
de uitdieping die ze veroorzaakten. Een der-
gelijke overdracht is erg courant in de plaats-
naamgeving en wordt in de taalkunde 
‘metonymie’ genoemd, d.w.z. benoeming van
een verschijnsel naar iets wat er onverbreke-
lijk mee verbonden is. 
In een tijd van GPS-plaatsbepalingsyste-
men, elektronische zeekaarten en radar-
ketens zouden we bijna vergeten hoe moeilijk
zeelui het vroeger hadden om hun weg naar
huis terug te vinden. Primitieve bakens, zee-
mansgidsen en op duintoppen ontstoken
vuren brachten de kooplieden en vissers enig
soelaas. Primitieve vuurhaarden kunnen 
overigens als de voorlopers worden beschouwd
van de hedendaagse vuurtorens. Immers, om
een verder lichtbereik te realiseren en de
rookontwikkeling buiten het bereik van 
de stokers te leiden, ontstonden eerst aller-
lei houten constructies (vuurkorven en
–bakens), vervolgens ‘vierboetes’ en ten
slotte de vuurtorens zoals we die vandaag
nog kennen.
Een lichtpunt aan de horizon 
Al heel vroeg in de geschiedenis maakten
vissersgemeenschappen ’s nachts vuur op
het strand of in de duinen. Met deze ‘vier- of
vuurbergen’ hoopten ze de uitgevaren
scheepjes veilig weer aan wal te loodsen. 
Om een maximaal effect te verkrijgen, ont-
stak men de almaar groter wordende vuren
op zo hoog mogelijke plekken. Omdat die
hoogten ook als uitkijkposten dienden, 
werden ze soms kijkduin geheten, een topo-
niem dat meermaals op kaarten teruggevon-
den wordt. De vissersvuren - opgestookt met
wilgentakken, stro en riet - hielden in de 
19de eeuw op te bestaan. Hun opvolgers, 
de ‘vierboetes’, waren veelal uit steen 
opgebouwd. Met het vuurbaken- of vuur-
boetgeld, opgelegd aan stuurlui van koop-
vaardijschepen en vissersvaartuigen, konden
het onderhoud, de brandstof en het loon van
de vuurtorenwachter worden betaald. 
Feit is dat de ‘vierboetes’ ruimte voorzagen
om grotere hoeveelheden brandstof op te
slaan. Deze brandstof evolueerde mee met
zijn tijd.
De oudste ‘vierboetes’ aan onze kust
(Duinkerke, Nieuwpoort, Oostende en
Blankenberge) dateren van het eind van de
13de - begin 14de eeuw. Deze en andere
Vlaamse ‘vierboetes’ zijn te zien op de eerste
gedrukte kaart van het graafschap Vlaanderen
door Pieter van der Beke (Gent, 1538) en op
de kaarten van Mercator (1540) en Ortelius
(1570). Ook de zogenaamde zeevaartgidsen
vermelden en tonen heel wat ‘vierboetes’ 
aan onze kust. Deze gidsen, voorlopers van
de kaarten-atlassen, bleven populair tot ver
in de 18de eeuw. Vaak werden gedetailleerde
beschrijvingen van zeevaartroutes (‘leeskaar-
ten’) aangevuld met profielschetsen van
kusthorizonten. Daarop stonden duintoppen,
kerktorens en andere landmerktekens 
afgebeeld.
‘Vuur slaan’ of ‘vuurkuip’?
De naam vierboete doet vermoeden dat
men er vooral op uit was om vuur te maken,
eerder dan rook te produceren. Daarop wijst
het eerste deel van het samengestelde
woord: vier, de tot op vandaag in westelijk
Vlaanderen gebruikelijke vorm van vuur.
Etymologisch zijn er twee verklaringen 
mogelijk voor vierboete. Ten eerste kan het
tweede deel zijn afgeleid van de stam van het
werkwoord boeten, dat oorspronkelijk ‘slaan, 
stoten’ zou hebben betekend zoals thans 
nog het Engelse zusterwoord beat. Uit die 
algemene betekenis ontwikkelde zich de
specifieke toepassing ‘vuur slaan, aanste-
ken’; het werkwoord werd ontleend in het
Oudfrans als bouter en in het Italiaans als
buttare. Geheel analoog met Nederlands vier
boeten kent men in het Frans en het Italiaans
resp. de uitdrukkingen bouter le feu en 
buttare il fuoco. Het zelfstandig naamwoord
boete zou dan op te vatten zijn als een
‘nomen agentis’, d.w.z. een naam voor diege-
ne die (of bij uitbreiding: datgene wat) de 
in het grondwoord genoemde handeling 
uitvoert. In deze visie moet in de eind 
–e wellicht het Middelnederlandse suffix 
–e herkend worden, de voorloper van het
thans gebruikelijke –er, waarmee uit werk-
woordstammen benamingen voor de hande-
lende instantie werden afgeleid,  bv.
Middelnederlands herde ‘herder’, schenke
‘schenker’. Volgens deze verklaring werd de
‘vierboete’ dus benoemd als een aansteker
van vuur. 
Ten tweede kan boete in oorsprong het
zelfstandig naamwoord boete zijn, oorspron-
kelijk de benaming voor een inhoudsmaat
van wijn, die mogelijk overging op een vat of
kuip van die maat, waarna de betekenis ver-
der verruimde tot ‘groot vat, grote kuip’.
Vierboete zou dan zoveel betekenen als
‘vuurkuip’. 
Afhankelijk van de beschikbaarheid en
kostprijs gebruikte men als brandstof hout,
stro, riet, koolzaad-, vis-, olijf- of zelfs bruin-
visolie, steenkool of koemest. Later, in de
moderne vuurtorens, deden ook petroleum,
opmaak 25_windroos_BinnenRede_2-32  12/10/09  16:29  Pagina 29
30
acetyleen, gas en elektriciteit hun intrede. 
Uiteindelijk zouden sferische en parabo-
lische reflectoren, en later de Fresnel-lens
(°1823), de reikwijdte van de uitgestuurde
lichtstralen verder optimaliseren.      
Was het om de rook of om het
vuur te doen?
Het vuur in een ‘vierboete’ werd aange-
maakt op een stenen vloer die op een gewelf
rustte. Door drie of vier smalle standvensters
bovenaan, ontsnapte het licht van de vlam-
men of de rook naar buiten. Een hoog opflak-
kerende vlam is een feller signaal dan een
rookkolom, maar het lijkt weinig waarschijn-
lijk dat men in vroegere eeuwen steeds over
voldoende kwaliteitsvolle brandstof beschik-
te om constant een helder, lichtend vuur
brandend te houden. Noodgedwongen werd
ook minderwaardig materiaal verstookt,
zoals gras, stro en turf, waar veel rook en
weinig vuur van voortkomt. De Soete (2007)
stelt in ‘Vuurtorens langs Vlaanderens kust’
dat overdag rook werd geproduceerd, en ’s
nachts vlammen. Vermoedelijk bepaalde de
vierboetewachter - afhankelijk van de situ-
atie - zelf hoe hij zo economisch mogelijk met
zijn brandstof kon omgaan.
De grote en de kleine van
Nieuwpoort
Van de vele ‘vierboeten’ die de Vlaamse
kust ooit telde, is vooral die van Nieuwpoort
in de herinnering blijven voortleven.
Nieuwpoort gaat er dan ook prat op één van
de alleroudste Europese ‘vierboetes’ op zijn
grondgebied te hebben gehad. De in 1284
gebouwde ‘Grote Vierboete’ met zijn 30
meter hoge, zeshoekige bakstenen toren zag
er enigszins uit als een stevige, vrijwel geslo-
ten kerktoren. De spits werd pas in 1477 toe-
gevoegd. Op enige afstand zeewaarts van de
stenen ‘Grote Vier-boete’ bevond zich een
tweede, oorspronkelijk in hout opgetrokken
vuurtoren, de ‘Kleine Vierboete’. Samen
vormden ze een perfecte geleidingslijn om
schepen veilig door de smalle vaargeul te
loodsen. De ‘kleine’ werd in 1415 nog herop-
gebouwd in steen naar het model van zijn
grote broer, maar verdween uiteindelijk in
het strijdgewoel aan het einde van de 18de
eeuw. Intussen leed ook de ‘Grote Vierboete’
onder het voortdurende oorlogsgeweld. Nu
eens Engelsen, dan weer Spanjaarden, Neder-
landers of Fransen dwongen de Nieuwpoorte-
naars tot herstel van de aangerichte schade.
Uiteindelijk zou de toren, die in 1863 nog als
monument werd geklasseerd, op 18 oktober
• Degryse, R. (1982-1983). De oudste vuurbakens van 
de Vlaamse kust en nabijgelegen Noordzeeoevers 
(811-einde 16de eeuw). Delen I en II. Handelingen der
Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te
Gent. Gent: 87pp.   
• Degryse, R. (1994). De vroegste geschiedenis van
Nieuwpoort. Een havenstad en omgeving in Westelijk
Vlaanderen tot 1386: 158pp.
• De Hoon, H. (1927). L’Escaut et son embouchure. 
Le différend des Wielingen. Bruxelles: 56pp.
• De Soete, D. (2007). Vuurtorens langs Vlaanderens kust.
Torhout: 78pp.
• Kornman, B., A. Arends & D. Dunsbergen (2000).
Westerscheldemond 1970-2020: a morphological look
into the future. Rapport RIKZ 2000.30. RIKZ, Den Haag:
30pp.
• Lanszweert, W. (s.d.). Vuurtorens en Lichtbakens, 
bewakers van de zee. 32pp.
• Warzée, P. (1999). De Vuurtorens van Vlaanderen: de
verwaarloosden van de geschiedenis. Uitgeverij Bernard
Gilson: 159pp.
Bronnen
De Grote Vierboete van Nieuwpoort in betere tijden (collectie Nationaal Visserijmuseum Oostduinkerke)
1914 door eigen genietroepen worden 
gedynamiteerd. De toren was een té mooi
richtpunt voor de Duitsers, vond men.
Vandaag resten nog sporen van de funderin-
gen in het oostelijk deel van de jachthaven. 
10
ja
ar
opmaak 25_windroos_BinnenRede_2-32  12/10/09  16:29  Pagina 30


Zeewoorden: een speurtocht naar de naamsverklaring van zandbanken, geulen en andere 'zee-begrippen'. De woelige Wielingen; Vierboete

Zeewoorden: een speurtocht naar de naamsverklaring van zandbanken, geulen en andere 'zee-begrippen'. De woelige Wielingen; Vierboete

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive