VLIZ Alien Species Consortium

Open Marine Archive

  Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel  
van de Noordzee en aanpalende estuaria 
 
Brakwaterpoliep 
De brakwaterpoliep Cordylophora caspia is een        
organisme van het zoete én het brakke water. Het oor-
spronkelijke areaal van de brakwaterpoliep ligt rond de 
Kaspische Zee en de Zwarte Zee. Door zich vast te 
hechten aan scheepsrompen en/of aan drijvend      
materiaal - zoals bijvoorbeeld plantenresten - heeft 
deze poliep via rivieren en kanalen de brakke wateren 
van West-Europa bereikt. De eerste Europese waar-
neming vond plaats langs de Zweedse kust in 1814.  
Dit neteldier werd voor de eerste keer waargenomen 
in België in 1905, in Nieuwpoort.  
Wetenschappelijke naam 
Cordylophora caspia (Pallas, 1771) 
 
Oorspronkelijke verspreiding 
De brakwaterpoliep Cordylophora caspia is afkomstig uit de regio van de Zwarte Zee en de Kaspische 
Zee [1]. 
Deze poliep komt zowel zoet- als brakwater voor, zoals in estuaria, lagunes, rivieren, kanalen en meren. 
De soort verkiest schaduwrijke plaatsen en dit op een diepte van ongeveer 0 tot 10 meter. Ze hecht zich 
vast op een harde ondergrond, bijvoorbeeld op rotsen, houten planken, boten, schelpen en 
ondergedoken waterplanten [1,2,3]. 
 
Eerste waarneming in België 
De eerste waarneming van de brakwaterpoliep in België dateert van 1905, in Nieuwpoort. Daarbij 
werden verscheidene kolonies met een hoogte van 5 centimeter teruggevonden. Deze bevonden zich 
op planken die al 2,5 maand in de haven van Nieuwpoort dreven [4]. 
 
Verspreiding in België 
Er wordt in literatuur uit 1946 vermeld dat de brakwaterpoliep in België nabij Oostende voorkomt [5]. 
Een boek uit 1952 vermeldt dat dit neteldier algemeen voorkomt in de brakke wateren langs de 
Noordzeekusten, waaronder die van België [2]. Meer recentelijk in 2002 en 2006 werd de soort 
gesignaleerd in respectievelijk de Dievegatkreek nabij het Zwin en nabij Nieuwpoort [6]. 
 
 
 
 
 
- 1 -  
© Tim Worsfold 
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
Verspreiding in onze buurlanden 
De brakwaterpoliep kon zich vanuit de Zwarte en Kaspische zee tot West-Europa verspreiden via 
kanalen, meren en rivieren. Vandaaruit konden drie verschillende routes gevolgd worden: een 
noordelijke, een centrale en een zuidelijke route [1] (zie figuur). 
Via de noordelijke route kwam de brakwaterpoliep terecht in de Baltische Zee. Daar werd dit neteldier 
voor het eerst opgemerkt in West-Europa in 1816, aan de Zweedse kust [7]. 
De migratie vanuit de Zwarte en Kaspische Zee naar het uiterste westen van Europa gebeurde 
voornamelijk via de centrale route [8] . Deze loopt via de rivieren en kanalen van Oekraïne en Polen naar 
het noorden van Duitsland [1], waar de brakwaterpoliep in 1858 in de Elbe en in de wateren van de 
Duitse deelstaat Schleswig werd waargenomen [7]. Via de zuidelijke route verspreidden de poliepen 
zich via de rivieren en kanalen van Roemenië, Hongarije, Oostenrijk en Duitsland naar Nederland [1]. 
Daar werd de brakwaterpoliep voor het eerst waargenomen in Amsterdam in 1874, meerbepaald in de 
Amstel. In Nederland is de soort heel succesvol en wijdverspreid [3,9]. 
In Frankrijk werd de brakwaterpoliep pas in 1901 waargenomen in het estuarium van de Loire, in het 
noordoosten van de Golf van Biskaje [10]. Tegen 1946 kwam de soort wereldwijd voor, onder andere 
ook in het Verenigd Koninkrijk, Egypte, de Verenigde Staten, Brazilië, Nieuw Zeeland en China [5]. 
 
Wijze van introductie 
De introductie van de Ponto-Kaspische soorten in Europese wateren 
werd sterk geholpen door de bouw van kanalen tussen waterlopen. 
Via deze kanalen kwam de Kaspische slijkgarnaal ook in onze 
waterlopen terecht . De brakwaterpoliep kan doorheen rivieren 
verspreid worden door zich vast te hechten aan rompen van boten, 
aan stukken hout of drijvende planten [1]. Anderzijds bestaat ook de 
mogelijkheid dat de soort geïmporteerd werd via het ballastwater 
van schepen die opeenvolgend verschillende estuaria aandoen 
[2,11]. 
 
 
 
- 2 -  
© VLIZ, naar Bij de Vaate et al., 2002 [1] 
© Dr. Horia L. Galea 
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
Redenen waarom deze soort zo succesrijk is in onze contreien 
De brakwaterpoliep groeit en plant zich het best voort in brak water. Maar ook in zoet water en in water 
met een zoutgehalte tot 35 PSU (zeewater) kan de soort leven en zich voortplanten. Deze factor zorgt er 
dus voor dat de verspreiding van de brakwaterpoliep beperkt blijft tot de Belgische meren, kanalen en 
estuaria. 
Een temperatuur tussen 10 en 28 °C is ideaal voor dit neteldier, maar het kan temperaturen tot wel 35 °C 
overleven. Ook vriestemperaturen tot -5 °C worden overwonnen via een ruststadium, door 
wetenschappers in het Engels ook wel ‘menont’ genoemd. In dit ruststadium sterven de kolonies 
grotendeels af en trekken de weke delen zich terug in het beschermende omhulsel of ‘perisarc’ en kan 
de poliep niet groeien of zich voorplanten. Eenmaal de ongunstige omstandigheden voorbij zijn, bouwt 
de poliep zich terug op tot een volledig functioneel organisme [1,2,5,11]. 
Groei en voortplanting gebeurt enkel in eutrofe condities, dus 
wanneer veel voedingstoffen te vinden zijn. De rijke bemesting 
van de West-Europese landbouwgronden en de daarmee 
gepaard gaande afvoer van stikstof en fosfor naar de kanalen en 
rivieren, verklaart het succes van deze soort in onze streken [7]. 
De brakwaterpoliep kan zich zowel seksueel als aseksueel 
voortplanten. Bij de seksuele voortplanting worden meerdere 
voortplantingsorganen of ‘gonoforen’ gevormd met elk 6 tot 10 
eieren. De aseksuele voortplanting gebeurt door knopvorming, 
waarbij kleine delen van de poliep zich gaan omvormen tot 
nieuwe individuen en afbreken van de ouderpoliep. Ook via 
verticale aftakkingen in het vasthechtingsorgaan - door 
wetenschappers ook wel ‘hydrorhiza’ genoemd - ontstaan 
nieuwe poliepen [1]. 
De soort stelt geen specifieke eisen aan het type ondergrond of 
substraat waar het zich aan vasthecht. De enige voorwaarde is 
dat de ondergrond hard is [5]. 
 
Factoren die de verspreiding beïnvloeden 
Door zich aan een drijvende ondergrond (boot, drijvende plank,…) vast te hechten kan de 
brakwaterpoliep gemakkelijk nieuwe gebieden bereiken [2]. Indien de poliep zich in het ruststadium 
bevindt, is hij bovendien bestand tegen droogte en extreme of wisselende temperaturen [1]. Ook kan 
het ruststadium blijven kleven aan de poten en in de veren van watervogels en zo naar nieuwe 
gebieden gebracht worden [2]. 
Hoewel de brakwaterpoliep een vastgehecht bestaan leidt, zijn de larven van deze soort vrijlevend en 
kunnen ze zich op deze mannier ver verspreiden via rivieren en kanalen. De larven ontwikkelen zich op 
het voortplantingsorgaan van de vrouwelijke poliep en kunnen vier tot vijf weken vrij rondzwerven in 
de waterkolom vooraleer ze zich vasthechten [1,7]. Als deze larven in het ballastwater van schepen 
terechtkomen, kunnen ze wel heel grote afstanden afleggen. Dit laatste verklaart de wereldwijde, maar 
discontinue verspreiding van de brakwaterpoliep [1]. Kolonies ontwikkelen goed in water met een 
zoutgehalte dat varieert van bijna zoet 0.3 PSU tot brak; 10 PSU. De soort kan echter ook extremere 
zoutgehaltes tot ontwikkeling komen, gaande van 0.08 tot zeewater (35 PSU), al zien de kolonies er dan 
minder gezond uit [5]. 
 
Effecten of potentiële effecten en maatregelen 
Het is bekend dat dense kolonies van brakwaterpoliepen de structuur van de bodem veranderen. Zo is 
er eventueel een impact te verwachten op de levensgemeenschappen van zowel de bodem als de 
 
- 3 -  
Habitus-tekening brakwaterpoliep 
Bron: Leloup, 1952 
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
waterkolom [12,13]. Sommige dieren vinden bijvoorbeeld beschutting tegen predatoren of sterke 
stromingen tussen de opeengepakte kolonies en zullen bijgevolg meer succesvol worden. De dense 
kolonies ‘vangen’ ook veel rondzwevend materiaal op, materiaal dat normaal gezien andere dieren tot 
voedsel dient. Verder zijn de poliepkolonies zelf het voedsel van tal van andere dieren. Ook kunnen ze in 
concurrentie treden met inheemse soorten voor ruimte op een harde ondergrond. 
De brakwaterpoliep is de meest voorkomende aangroei- of ‘fouling’ soort in het Antwerpse haven-
gebied, waarbij deze de nodige problemen veroorzaakt. Dit organisme kan namelijk de waterleidingen 
verstoppen van de havenbedrijven die koelwater oppompen uit de Schelde. Koelwaterinstallaties 
vormen een heel aantrekkelijke omgeving voor de brakwaterpoliep: er is namelijk een constante 
toevoer van zuurstof en voedsel in de leidingen [14], en ook de predatiedruk is er beperkt [15]. 
Momenteel maken veel Antwerpse havenbedrijven gebruik van chloor om deze invasieve soort te 
bestrijden. Dit is echter niet eenvoudig: de brakwaterpoliep is zoals eerder gezegd een heel ‘taaie’ soort 
en kan zich na blootstelling aan de chloorbehandeling makkelijk opnieuw regenereren. Om zijn groei en 
voortplanting onder controle te houden moet het biocidegebruik regelmatig opnieuw worden 
uitgevoerd, echter zonder de huidige lozingsnormen te overschrijden. Juist omwille van zijn sterke 
resistentie, zal het wellicht niet mogelijk zijn om deze soort volledig uit te roeien in het havengebied 
[16]. 
 
Specifieke kenmerken 
De brakwaterpoliep vormt een kolonie van vele 
poliepen samen en heeft een bruin- tot geelachtige 
kleur. De kolonies kunnen 10 centimeter hoog 
worden. De hoofdsteel van een kolonie wordt ook de 
hydrocaulus genoemd. Deze hydrocaulus is 
verbonden met een vasthechtingssysteem - de 
hydrorhiza - waarmee de kolonie zich aan vast 
substraat hecht. De zijtakken van de hydrocaulus 
worden ook hydrocladia genoemd en zijn op hun 
beurt vertakt met pediceli. De hydrocladia zijn 
omgeven door een dik omhulsel, de perisarc (zie 
figuur). Op het uiteinde van elke pedicel staat steeds 
1 enkel poliepindividu: de hydranth. Alle hydranthen 
binnen één kolonie zijn ofwel vrouwelijk, ofwel 
mannelijk. Elke hydranth heeft een mond met 
daarrond tentakels [17,18]. 
De brakwaterpoliep kan op basis van een aantal kenmerken van andere poliepen onderscheiden 
worden. Zo vormt deze soort grote kolonies, waarbij de hydranth zich op het uiteinde van de zijtakken, 
de pediceli bevinden. De tentakels staan ook verspreid over de volledige hydranth en zijn niet op één 
plaats gegroepeerd zoals bij vele andere soorten (o.a. bij de berenvachtpoliep Garveia franciscana) [17]. 
 
Weetjes 
Metamorfose volgens omgeving 
De brakwaterpoliep kan naargelang de omgeving variëren in vorm, grootte, aantal vertakkingen en 
het aantal voortplantingsorganen. Vooral het zoutgehalte, maar ook de temperatuur en het licht, 
spelen daar een rol in [1,2,5]. 
 
Netelen om te eten 
Op de tentakels van de poliepen bevinden zich netelcellen (of ‘nematocysten’). Ze worden gebruikt 
 
- 4 -  
© Dr. Horia L. Galea 
Detailtekening van een poliep (Bron: Leloup, 1952) 
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
om zich te verdedigen en om voedsel te verzamelen. Bij een kleine aanraking van de tentakels, wordt 
op de prooi een opgewonden draad uit de netelcellen afgeschoten. Deze draad is gevuld met 
verlammend gif. Deze kleine poliep is dus een ware carnivoor [19]! 
 
Over apen en poliepen… 
De brakwaterpoliep Cordylophora caspia wordt in de volksmond ook wel ‘apenhaar’ genoemd [16]. 
 
Onkruid vergaat niet 
De brakwaterpoliep heeft een opvallend kenmerk gemeen met sommige planten: tijdens de koude 
winter sterven de poliepkolonies bijna volledig af; enkel de basis, de hyrdrorhiza blijft intact. Van 
hieruit kunnen in de lente nieuwe poliepen ontwikkelen [5].  
 
Hoe verwijzen naar deze fiche? 
VLIZ Alien Species Consortium (2011). Brakwaterpoliep - Cordylophora caspia. Niet-inheemse soorten 
van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria. Revisie. VLIZ Information Sheets, 19. 
Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ): Oostende, Belgium. 6 pp. 
 
VLIZ Alien species consortium: http://www.vliz.be/imis/imis.php?module=project&proid=2170  
Lector:  Marco Faasse 
Online beschikbaar op: http://www.vliz.be/wiki/Lijst_niet-inheemse_soorten_Belgisch_deel_Noordzee_en_aanpalende_estuaria 
 
Geraadpleegde bronnen 
[1] Bij de Vaate, A.; Jazdzewski, K.; Ketelaars, H.A.M.; Gollash, S.; Van der Velde, G. (2002). 
Geographical patterns in range extension of Ponto-Caspian macroinvertebrate species in Europe. 
Can. J. Fish. Aquat. Sci. 59:1159-1174. details 
 
[2] Leloup, E. (1952). Coelentérés. Faune de Belgique. Institut royal des Sciences naturelles de 
Belgique: Brussels, Belgium. 283 pp. details 
 
[3] Vervoort, W. (1964). Notes on the distribution of Garveia franciscana (Torrey, 1902) and 
Cordylophora caspia (Pallas, 1771) in the Netherlands. Zool. Meded. 39: 125-146. details 
 
[4]  Loppens, K. (1905). Rapide multiplication de quelques Bryozoaires et Hydroides Ann. Soc. R. Zool. 
Malacol. Bel. 40: XXII-XXIII. details 
 
[5] Vervoort, W. (1946). Hydrozoa (C 1): A. Hydropolypen. Fauna van Nederland, 14. A.W. Sijthoff's 
Uitgeversmaatschappij NV: Leiden, The Netherlands. 336 pp. details 
 
[6]  Waarnemingen afkomstig van Waarnemingen.be, een initiatief van Natuurpunt Studie vzw en de 
Stichting Natuurinformatie. Brakwaterpoliep - Cordylophora caspia online beschikbaar, 
geraadpleegd op 7-07-2011. 
 
[7] Nehring, S.; Leuchs, H. (1999). Neozoa (Makrozoobenthos) an der deutschen Nordseeküste: eine 
Übersicht. Bericht BfG, 1200. Bundesanstalt für Gewässerkunde: Koblenz, Germany. 131 pp. 
details 
 
[8]  Kinzelbach, R. (Ed.) (1995). Neozoans in European waters - exemplifying the worldwide process of 
 
- 5 -  
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
invasion and species mixing Experientia 51(5): 526-538. details 
 
[9]  van der Velde, G.; Nagelkerken, I.; Rajagopal, S.; bij de Vaate, A. (2002). Invasions by alien species 
in inland freshwater bodies in western Europe: the Rhine Delta, in: Leppäkoski, E. et al. (2002). 
Invasive aquatic species of Europe: distribution, impacts and management. pp. 360-372. details 
 
[10]  Goulletquer, P.; Bachelet, G.; Sauriau, P.G.; Noel, P. (2002). Open Atlantic coast of Europe: a century 
of introduced species, in: Leppäkoski, E. et al. (2002). Invasive aquatic species of Europe: 
distribution, impacts and management. pp. 276-290. details 
 
[11] Funke, H.C. (1922). Hydroiden, in: Redeke, H.C. (Ed.) (1922). Flora en fauna der Zuiderzee: 
Monografie van een brakwatergebied. pp. 185-210. details 
 
[12]  Olenin, S.; Leppäkoski, E. (1999). Non-native animals in the Baltic Sea: alteration of benthic 
habitats in coastal inlets and lagoons. Hydriobiologia 393:233-243. details 
 
[13]  Leppäkoski, E.; Gollasch, S.; Gruszka, P.; Ojaveer, H.; Olenin, S.; Panov, V. (2002). The Baltic: a sea of 
invaders. Can. J. Fish. Aquat. Sci./J. Can. Sci. Halieut. Aquat. 59(7): 1175-1188. details 
 
[14]  Boero, F. (1984). The ecology of marine hydroids and effects of environmental factors: a review. 
Mar. Ecol. 5: 93-118. details 
 
[15]  Roos, P.J. (1979). Two-stage life cycle of a Cordylophora population in the Netherlands. 
Hydrobiologia 62(3): 231-239. details 
 
[16] Persoonlijke mededeling door Annick Verween 2008. 
 
[17] Hayward, P.J.; Ryland, J.S. (Ed.) (1996). Handbook of the marine fauna of North-West Europe. 
Oxford University Press: Oxford, UK. ISBN 0-19-854054-X. XI, 800 pp. details 
 
[18]  Persoonlijke mededeling door Marco Faasse 2011. 
 
[19]  Ruppert, E.E.; Barnes, R.D. (1994). Invertebrate zoology. 6th edition. Saunders College Publishing: 
Orlando, FL (USA). ISBN 0-03-026668-8. 1056 pp. details  
 
 
- 6 -  


Brakwaterpoliep - <i>Cordylophora caspia</i>. Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive