Termote, J.

Open Marine Archive

 - 43 - 
DE VLAKTE VAN DE RAAN IN HISTORISCH-GEOGRAFISCH PERSPECTIEF 
Johan Termote 
Westtoer, Albert I-laan 120, B-8200 Brugge, België. Email: johan.termote@westtoer.be 
Samenvatting 
Vormt de ‘Vlakte van de Raan’ de sokkel van een verdwenen stuk pre-Romeinse kustvlakte? De historici-
geografen zijn geneigd hierop positief te antwoorden. In dit verhaal vormt de lokalisatie en de evolutie 
van de oude kustlijn een eerste aandachtspunt. Het afbraakproces is, gezien de penurie aan historische 
en cartografische bronnen, pas vanaf de 13de eeuw te reconstrueren. De toenmalige toestand met de 
eilandengroep van ‘Wulpen’, ‘Koezand’ en ‘Schoneveld’ (en Cadzand) komt vanaf het midden van de 
14de eeuw onder druk, gelijklopend met de verruiming van de Westerschelde. Dit opruimingsproces 
krijgt reeds omstreeks 1500 haar beslag. De precieze reconstructie van dit proces levert nog tal van 
vragen en moeilijkheden op. Een multidisciplinaire aanpak lijkt dan ook noodzakelijk om de historische 
gegevens te toetsen en de hoofdlijnen van dit proces uit te tekenen. 
1. Inleiding 
Omtrent de evolutie van de Vlaamse kust voor 1500 is weinig geweten. Het beeld van een 
rechtlijnige kustlijn lijkt niet te kloppen. Zeker de mondinggebieden kenden een grillige verloop, 
enerzijds door natuurlijke processen en anderzijds door menselijke factoren (inpoldering, 
bevaarbaar houden of maken). De evolutie kan enkel door een interdisciplinaire aanpak 
gereconstrueerd worden. De IJzermonding is nog het best gekend. Het mondinggebied van de 
Aa wacht nog op een gedetailleerd onderzoek. Voor het gebied van de Westerschelde geven 
we hier een aanzet voor een stand van zaken vanuit historisch-geografisch perspectief. 
 
De zogenaamde Oude Duinen met daarop prehistorische, Romeinse en vroegmiddeleeuwse 
bewoningsporen komen enkel nog voor aan de Westkust. Dit laat een meer zeewaartse 
duinengordel veronderstellen, die eerder om strategrafische redenen, vanaf Nieuwpoort 
geleidelijk in een wijde boog op de westelijke punt van Walcheren aansloot. Het bestaan van 
deze kustlijn, is vooralsnog een hypothese, die echter steeds meer ingang vindt – zowel bij de 
historici, als bij de geologen en geografen. In deze dispositie zou de ‘Vlakte van de Raan’ de 
basis of de sokkel kunnen vormen van een overspoeld gedeelte van de pre-romeinse kustvlakte. 
 
Cools (1985) veronderstelt dat op deze oude Duinengordel een reeks Romeinse 
kustversterkingen opgetrokken zijn, na de invallen van de Chauci omstreeks 172 - 174. Voor 
de inplanting baseert hij zich op de archeologische vindplaatsen en op de loop van de rivieren 
en de heerbanen (Fig. 1). 
 
Vragen omtrent de chronologie en de mogelijke fasen van deze geleidelijke ‘opruiming’ blijven. 
Niet verwonderlijk: de bruikbare historische bronnen duiken pas vanaf de 13de eeuw op en die 
zijn dan nog alles behalve eenduidig te interpreteren. Dit maakt dat enkel de laatste fase van dit 
proces – na 1300 – te reconstrueren valt. 
 
Het kustlandschap in de eerste vijf eeuwen van de jaartelling kenmerkte zich door het 
terugschrijden van de kustlijn en de erosie van de bestaande getijdendelta’s. We kunnen 
aannemen dat dit proces zich, na de Germaanse invallen van 250 - 270, versneld doorzette. 
Hier zal de invloed van de mens onrechtstreeks een rol hebben gespeeld. De kustvlakte was op 
enkele plaatsen reeds ontveend en gedraineerd en kende vermoedelijk zelfs een vorm van 
bedijking.  
 - 44 - 
 
Fig. 1. Voorstelling van de Oude Duinengordel met daarop de inplanting van de mogelijke Romeinse 
forten (Cools, 1985). 
 
 
 
Fig. 2. De zogenaamde Dampierrekaart gaat mogelijk terug op oudere kaartgegevens uit het begin van 
de 14de eeuw. De hier afgebeelde versie is afgedrukt in de atlas ‘Theatrum Orbis Terrarum’ van 
A. Ortelius Antwerpen, 1595. 
 
 - 45 - 
Voor de delta van de Westerschelde komen we tot een conglomeraat van eilanden, waarvan 
naast de eilanden ‘Schoneveld’ en ‘Koezand’, het eiland ‘Wulpen’ het belangrijkste was. 
Vermeldenswaardig blijft verder dat de grens tussen het graafschappen Zeeland en Vlaanderen 
door deze eilandengroep heen liep. Meer bepaald de ‘geul van de Hedensee’, tussen ‘Wulpen’ 
en ‘Koezand/ Schoneveld’, vormde hier de grens. Dit laat vermoeden dat dit ooit de hoofdgeul 
van de delta was. 
2.  Historische gegevens 
Wat zijn de historische gegevens en hoe kunnen ze ons helpen in de problematiek van de 
evolutie van het mondinggebied van de Westerschelde? 
 
De vroegste vermeldingen van het eiland ‘Wulpen’ duiken op in de Gudrun- en Kudrunsagen, 
die gebeurtenissen uit de periode van de Noormanneninvallen verhalen. We kunnen aannemen 
dat de inpoldering van het eiland omstreeks 1000 van start ging. De ringdijk, de ‘Evendijk’ of 
‘Hievendijch’ omsloot deze polders. In de omgeving van het eiland duiken nog andere 
zandplaten op. ‘Koezand’, gelegen ten oosten van ‘Wulpen’, komt pas in 1237 in de bronnen. 
De bedijking greep hier plaats vanaf 1243. Het eiland behoorde voor de tiendenheffing toe 
aan het O.L.Vrouwehospitaal van Rijsel. Het eiland ‘Schoneveld’ – insula de Pulchro Campo – 
komt vanaf ca. 1220 in de bronnen voor. 
 
De oudste bronnen omtrent het eiland ‘Wulpen’ gaat terug tot 1096. De oorkonde van 1114 
spreekt over ‘… vulps quae sita est in maris insula’. Het betreft dus wel degelijk een eiland. Dit 
blijkt niet alleen uit de toponiem – insula – maar evenzeer uit het feit dat de inwoners van de 
betreffende eilanden zich mochten verontschuldigen voor de rechtbank van de vierschaar in 
Brugge, wanneer ze door de onstuimige zee verhinderd waren om de oversteek te nemen. 
 
In 1213 volgt de eerste vermelding van de vijf parochies. Het waren Remboudsdorp (= kerk 
van Raginabald), Avenkerke (= kerk van Ava), Briele, Oostende-Sint Lambertus en Westende-
Sint Precatus, dat toen ‘Ten Dunen’ genoemd werd. Ter vergelijking de meer zuidelijk gelegen 
parochie ‘Kadzand’ duikt pas in 1231 in de teksten op. 
 
De parochie Briele werd bediend door de benediktijnerabdij Sint-Quentin-en-l’Ile en splitste 
zich of uit de moederparochie Oostkerke. De andere parochies vielen onder de bediening van 
de Sint-Baafsabdij van Gent en waren afgesplitst uit de parochie Aardenburg. Op de 
noordoostsector van het eiland ontstond reeds voor 1290 de haven Waterduinen, die in 1299 
voor het eerst als stad vermeld wordt. Waterduinen behoorde tot de smalle steden van het 
Brugse Vrije.  
 
In de loop van de 13de eeuw liep de inpolderingactiviteit verder buiten de Evendijk. 
 
Bepalend voor onze topografische kennis van de eilandengroep vormt de oorkonde van 18 
september 1290. Aanleiding vormde de betwisting aangaande het tiendenrecht op de nieuwe 
gronden – novale tienden – in de parochie Aardenburg tussen de Sint-Baafsabdij van Gent en 
de bisschop van Doornik1. Dit document levert een aantal topografische aanknopingspunten, 
met o.m. het feit dat ‘Wulpen’ zich tot het noorden van ‘Kadzand’ uitstrekte en de ligging van 
de haven Waterduinen in de noordoostelijke hoek van het eiland. 
 
De teloorgang van de eilandengroep is via de documenten en meer bepaald aan de hand van 
de tiendenregisters, gedeeltelijk te reconstrueren. De topografische aanwijzingen blijven echter 
vaag.  
                                           
1 Gent, Rijksarchief, Archief Sint-Baafsabdij, oorkonden, nr. 531  
 - 46 - 
Vanaf de stormramp van 24-29 november 1334 start de aftakeling van de eilandengroep2. In 
dit jaar en de daaropvolgende stormen van de jaren 1341 en 1344 werd Remboudsdorp 
opgegeven en is er de vraag van de plaatselijke pastoor om de parochie samen te voegen met 
Westende. In 1357 moest de havenstad Waterduinen eraan geloven. Een document uit 1363 
beschouwt de parochies Briele, Westende en Remboudsdorp als verloren.  
 
De storm van 12 november 1376 verbreedt de geul tussen het eilanden ‘Schoneveld’ en 
‘Wulpen’, waardoor de ‘Wielingen’ ontstaat. Dit heeft belangrijke gevolgen, want hierdoor 
verliest het geulenpatroon tussen het vasteland en de eilanden van ‘Wulpen’ en ‘Kadzand’ zijn 
schuurwater en komt een versneld sedimentatieproces op volle gang waardoor de gaten van 
het Zwin en het ‘Zwarte Gat’ dreigen dicht te slibben of mogelijk zelfs geheel dichtslibben. Deze 
situatie is afgebeeld op een aantal ‘reconstructiekaarten’ opgemaakt in de 17de eeuw. – o.m. 
de kaart Van Thuyne (1617) en de kaart van de Zeeuwse delta beide in het Rijksarchief Gent – 
waar de verbinding vanuit Brugge, via de ‘Geul van de Vloer’ ten oosten van het eiland 
‘Cadzand’ en niet via het Zwin verliep.  
 
Al met al blijken er twee processen aan het werk: de west- en noordzijde van ‘Wulpen’ spoelde 
verder weg door een combinatie van stormen en de veranderende zeestroming van de 
‘Wielingen’, die zich geleidelijk van noordwestelijke richting naar een meer westelijke richting 
verlegde. Anderzijds breidde het eiland in oostelijke en zuidelijke richting verder uit via 
sedimentatie en nieuwe inpolderingen. Dit leidde uiteindelijk tot aansluiting met de eilanden 
‘Cadzand’ en ‘Koezand’. Het eindresultaat van dit complex morfologisch proces is te zien op de 
Kaart van het Brugse Vrije door P. Pourbus (1571) en de kaarten van Horenbault (1605 en 
1622). De dorpskern van Oostende, in deze periode Sint-Lambertus-Wulpen genaamd, bleek 
begin 16de eeuw nog bewaard. De laatste resten werden in 1797 weggeslagen. 
 
De basistopografie en de precieze lokalisatie van de eilanden vormen blijkbaar nog een punt 
van discussie. Bindoff (1945) en Gottschalk (1983) localiseerden de eilanden aanvankelijk in 
de Scheldemond. Op basis van de oorkonde van 1290 volgden nieuwe reconstructies eerst 
door Gottschalk en Buntinx (1968), later door Coornaert (1974 en 1989) en Augustijn (1992). 
Ze verschillen grondig. Augustijn, gedetermineerd door de hypothese van een nog bewaarde 
oude duinengordel, legt de zeezijde van het eiland ‘Wulpen’ hierop vast. Coornaert is 
voorzichtiger. 
 
Als we de gemiddelde oppervlakte van de parochies in de Vlaamse kustvlakte als uitgangspunt 
nemen, en die situeert zich tussen 800 en 1000ha, dan kunnen we op basis van de vijf 
parochies een eilandgrootte tussen 4000 à 5000ha veronderstellen. In deze zin is de 
reconstructie van Augustijn enerzijds te ruim en kunnen we ervan uitgaan dat in die 13de eeuw 
de oude kustlijn verdwenen was. Anderzijds lijkt de reconstructie van Gottschalk dan weer te 
bescheiden. Coornaert lijkt daarentegen goed te zitten. 
  
Zijn de eilanden ‘Wulpen’ en ‘Koezand’ relatief goed gedocumenteerd, dan is dit beduidend 
minder het geval voor het eiland of de schorrenplaat ‘Schoneveld’. De reconstructiekaarten 
(Dampierrekaart, kaart Zeeuwse delta en de kaart Van Thuyne) tonen een bedijkt eiland met 
parochiekerk. Bovendien wordt het eiland als vrij uitgestrekt afgebeeld en gesitueerd ten 
noorden van ‘Wulpen’ op de plaats van de huidige zandplaat van de ‘Rassen’. Deze gegevens 
kloppen niet met de zeldzame historische bronnen, die eerder een onbewoonde schorrenplaat 
laten vermoeden. Omtrent de ligging geven deze geschreven bronnen echter geen uitsluitsel. 
 
                                           
2 Tijdens diezelfde stormperiode verdwenen ook het oude Oostende en Blankenberge. 
 - 47 - 
 
Fig. 3. Reconstructie van de eilanden ‘Wulpen’ en ‘Koezand’ door M.K.E. Gottschalk, aangevuld door J. 
Buntinx (1968). 
 
 
 
Fig. 4. Reconstructie van de Zwin- en Westerscheldemonding omstreeks 1300 naar M. Coornaert 
(1989).  
  
 - 48 - 
 
Fig. 5. Reconstructie van het Zwin en de Scheldemonding omstreeks 1300 door B. Augustijn (1992). 
 
3. Open vragen 
Voor de historisch geografen en de archeologen blijven dus nog belangrijke vragen open: 
 
3.1. Kunnen we de zandplaat van de ‘Vlakte van de Raan’ zien als de sokkel van een 
verdwenen stuk kustvlakte en van de hier besproken eilandengroep?  
Met andere woorden is deze zandplaat bruikbaar voor historisch-geografische referentie. In dit 
verband wijzen we op de zandbank van het ‘Carolus Bankje’ en de ‘Sluissche Hompels’, die 
kunnen samenvallen met de noordzijde van het 13de eeuwse eiland ‘Wulpen’. 
 
3.2. Hoe verliep dit ‘opruimingsproces’ in tijd en ruimte?  
Wellicht kan een beter begrip van de hydrodynamische processen helpen dit scenario beter te 
begrijpen en nauwkeuriger uit te schrijven. In dit kader is de situering van het eiland of 
zandplaat van ‘Schoneveld’ van belang. Hier duiken de reconstructiekaarten weer op. We 
suggereerden reeds dat deze kaarten mogelijk een tussenfase van omstreeks 1400 weergeven. 
Het is het echter ook mogelijk dat ze een oudere toestand weergeven, in een periode waar het 
opruimingsproces van de eilanden minder ver gevorderd was. Hier dient de kaartfiliatie verder 
bestudeerd en mogelijk levert verder onderzoek de ‘moederkaarten’ op. Hoe dan ook: de 
materie is dermate complex dat enkel een multidisciplinaire aanpak tot een oplossing kan 
leiden. 
 
 
 - 49 - 
4. Sporen terug te vinden?  
Tenslotte is er de vraag of van deze oude toestand nog sporen kunnen bewaard zijn. De 
eilanden waren ingenomen door polders, waarvan het oppervlak binnen de bedijking zeker tot 
2.5m TAW of hoger reikte. Daar het huidige oppervlak van de ‘Vlakte van de Raan’ zich onder 
de zeespiegel situeert, kunnen we aannemen dat het belangrijkste deel van sporen, zoniet alle 
sporen, weggespoeld zijn. Dit sluit echter niet uit dat op de hogere delen van de zandbanken 
nog sporen in situ kunnen opduiken of dat nog heel wat restpuin kan voorkomen. Het centrale 
gedeelte van het eiland ‘Wulpen’ is wellicht verloren, omdat de geul van de ‘Wielingen’ hier 
alles heeft uitgeschuurd. 
 
Referenties 
Augustijn B. (1992). Zeespiegelrijzing, transgressiefasen en stormvloeden in Maritiem Vlaanderen tot het 
eind van de XVIde eeuw. Een landschappelijke, ecologische en klimatologische studie in historisch 
perspectief, Brussel.  
Baeteman C. (2006). De laat holocene evolutie van de Belgische kustvlakte: sedimentatieprocessen 
versus zeespiegelschommelingen en Duinkerke transgressies, manuscript. 
Bossu J. (1983). Vlaanderen in oude kaarten, drie eeuwen cartografie. Tielt-Bussum.  
Bossu J. Van de Wielingen tot de hoofden. De Vlaamse kust in de oude cartografie. Met zicht op zee: 44-
47. 
Bindoff S.T. (1945). The Scheldt question to 1839. London.  
Buntinx W. (1968). Waterdunen, een vergeten stad in Zeeuws Vlaanderen. Handelingen van de 
Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde van Gent, XXII: 145-174. 
Cools E. (1985). De Romeinse kustverdediging van Maritiem Vlaanderen. Werkhypothesen voor een 
systematische prospektie. Westvlaamse Archaeologica, 1: 16-27. 
Coornaert M. (1989). Het tienderecht in de oorspronkelijke parochie Oostkerke en op het eiland Wulpen 
met de topografie en de geschiedenis van Wulpen. Rond de Poldertorens, XXXI (1): 5-35; (2): 3-32; 
(3): 3-43 en (4): 3-36. 
Gottschalk M.K.E. (1983). Historische geografie van westelijk Zeeuws-Vlaanderen, 2 dln., Assen, 1955-
1958. Tweede druk, Dieren. 
Gysseling X. en Koch A. (1950). Diplomata Belgica ante annum millesinum centesimum scripta, 
Tongeren, 143: 252-253. 
Van der Herten B. (1998). Het Brugse Vrije in beeld. Facsimile-uitgave van de Grote kaart geschilderd 
door Pieter Pourbus (1571) en gekopieerd door Pieter Claeissens (1601), Leuven. 
Van Strydonck M. en de Mulder G. (2000). De Schelde. Verhaal van een rivier, Leuven. 
Verhulst A. (1995). Landschap en Landbouw in Middeleeuws Vlaanderen, Brussel.  
Vermeersch F. (1982). Brugge en de zee, Antwerpen.  
Vos R. en Van Heeringen R. (1996). Paleogeografische kaarten van Zeeland (1/500.000), Haarlem. 
Wintein W. (2001). Historische geografie van de Zwinstreek. Een stand van Zaken. Bijdragen tot de 
geschiedenis van West-Zeeuws-Vlaanderen, 29: p.9-54.  
 - 50 - 
Kaartmateriaal 
Antwerpen Stadsarchief (SAA) 
• Kaart van de Scheldeloop van Rupelmonde tot de zee, 1505. Gepubliceerd in: Denuce J. 
(1925). De loop van de Schelde van de zee tot Rupelmonde. Antwerpen. En in Gottschalk 
M.K.E. en Unger W.S. (1950). De oudste kaarten der waterwegen tussen Brabant, 
Vlaanderen en Zeeland. Tijdschrift van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig 
Genootschap, LXVII (2): 146-164. 
 
Brugge, Stadsarchief 
• Kaart van het Brugse Vrije, P. Pourbus, 1561-1571. Afgebeeld in Verhulst (1995). p. 34 en 
volgende.  
 
Gent, Rijksarchief (RAG), kaarten en plannen  
• Nr. 5. kaart van d Zeeuwse delta rond 1300; de zgn. Dampierrekaart3  
• Nr. 13. Kaart van de Scheldemonding in 1288, Lieven van Thuyne (1617) 
• Nr. 351. Kaart van het Scheldegebied 
• Nr. 352. kaart van de Scheldemonding (afgebeeld in Buntinx, 1968, p.146) 
• Nr. 591. Kaart van de Zwinmonding en het eiland Kadzand, ca.1550 
• Nr. 595, kaart van de streek rond het Zwin en de Westerschelde, J.Horenbault, 1622 
• Nr. 617. Kaart van de Zuidzeepolder, F. Van de Velde (1542). 
• Nr. 2082. Kaart van de Zwinmonding en het eiland Kadzand, ca.1550 
• Nr. 2594, kaart van de Zeeuwse delta rond 1300 
Archieven 
Brugge, Rijksarchief,  
Burg Brugge, nr.1073, leenregister 1381 
Burg Brugge, nr.1074, leenregister 1384 
Burg Brugge, nr.1075, leenregister 1435 
 
Gent, Rijksarchief, Archief Sint-Baafsabdij, oorkonden, nr.531 (gepubliceerd in Buntinx, 1968, 
bijlage en in (gedeeltelijke) vertaling door Coornaert, 1989, nr.1, p.27-29.) 
 
Brugge, Bisschoppelijk archief, archief van de Duinenabdij, Bevestiging van de schenking ten 
voordele van de abdij Ter Doest op Wulpen, 1213 (gepubliceerd in F.Van de Putte, Cronica et 
cartularium monasterii de Dunis, Brugge, 1984, p.490) 
                                           
3 De Dampierrekaart, lange tijd als een falsum beschouwd, werd door Augustijn overtuigend 
gerehabiliteerd en als een mogelijke copie van de hand van landmeter Frans van de Velde beschouwd. 
Een copie van de kaart wordt eveneens afgebeeld als inzetstuk op de kaart van Vlaanderen van A. 
Ortelius.in de Atlas ‘Theatrum Orbis Terrarum’, Antwerpen, 1595. 
 - 51 - 
Reconstructies 
Van de eilandendispositie zijn volgende reconstructies opgemaakt: 
 
Gottschalk, 1955, deel 1, kaart van Westelijk Zeeuws-Vlaanderen overgenomen en aangevuld 
door Buntinx, 1968, p.152. 
 
Coornaert, 1974, p.350 (kaart van de Vlaamse kustvlakte ca.1180) en p.353 (kaart van de 
Vlaamse Kustvlakte ca.1300) en verder nog p.358 (kaart van het Zwin begin 16de E.); 1989, 
1, p. 32 (kaart van de delta van de Sincfala en de Honte, ca.1230). 
 
Augustijn, 1998, p.354 overgenomen in Verhulst, 1995, p.65. 
 
De paleogeografische kaarten van Devos en Van Heeringen (1995), gedeeltelijk overgenomen 
door Wintein (2001) zijn voor deze periode althans geïnspireerd op Gottschalk. 


De Vlakte van de Raan in historisch-geografisch perspectief

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive