Walschot, L.

Open Marine Archive

UNIVERSITEIT GENT 
GEOLOGISCH MUSEUM 
Krijgslaan, 281 S.8 
9000-Gent 
A.F.REIMARD 
(r46d6 
W>Oll»OSTrENTOONSTELLM^G 
en 
HEftDENKINGSTENTOONSTELUNG 
A.F.RENARD 
ingericht door 
GEOLOGISCH MUSEUM 
Universiteit Gent 
en 
vzw GENTSE FILATELISTENBOND 
met medewerking van 
Renard Centre of Marine Geology 
Natuurwetenschappelijk Tijdschrift 
Gent, 6-8 november 1992 
A.F.RENARD 
Professor Renard is één van de bekendste en tevens roemruchtigste professoren 
van de Gentse Universiteit tijdens de vorige eeuw. Zijn faam dankt hij niet alleen 
aan zijn mineralogisch en geologisch onderzoek, zijn betrokkenheid bij het 
oceanografisch onderzoek van het korvet 'Challenger', zijn wijze van doceren 
en leiden van geologische excursies, zijn persoonlijkheid maar ook aan zijn 
levenswandel, zijn godsdienstige, mystieke en filosofische opvattingen, zijn 
overstap van de jezuïetenorde naar de vrijmetselarij en aan zijn laat huwelijk met 
een jong meisje. Bovendien deed de benoeming van deze jezuïet aan een 
staatsuniversiteit heel wat stof opwaaien in politieke kringen. Toen het onder-
zoek van de zeebodem zich stilaan ontwikkelde in het Geologisch Instituut van 
de UGent, werd de naam van deze markante figuur verbonden aan de betrokken 
onderzoekscel en werd in 1984 het Renard Centre of Marine Geology opgericht. 
In het kader van 175 jaar Universiteit Gent vonden wij het billijk deze "Gentse" 
geoloog te herdenken n.a.v. de 150ste verjaring van zijn geboorte. 
Alphonse François Renard werd uit Waalse ouders te Ronse geboren op 28 
september 1842. Zijn vader was een ontwikkelde schrijnwerker die veel in 
Frankrijk had gewerkt waar hij in contact kwam met een open geest en met de 
ideeën van vrijheid en gelijkheid. Zijn moeder daarentegen was zeer gehecht aan 
godsvrucht en traditie. Beide invloeden vinden we bij de zoon terug en liggen 
waarschijnlijk aan de basis van zijn niet aflatende tweestrijd tussen enerzijds 
rede en verstand en anderzijds emotie en geloof. Door het feit dat zijn moeder 
hem opvoedde, werd hij in een zeer godsdienstige sfeer opgekweekt. Bovendien 
liep hij tot 12 jaar school bij de Broeders van de H.Johannes de Deo. Zijn vader 
vond het dan welletjes, wilde dat hij een ambacht leerde en stuurde hem naar 
een weverij. Daar bleef hij slechts tot zijn 15 jaar want een priester - vriend van 
de familie - vond dat hij te slim was om in een fabriek te werken en zorgde 
ervoor dat hij aangenomen werd als leerling aan het bisschoppelijk college van 
Ronse. Van 1860 tot 1866 deed hij humanlorastudies aan het Jezuïetencollege 
van Turnhout. De jezuïeten bewerkten zijn religieus sentiment zodanig dat hij in 
1863 tot hun orde in Drongen toetrad en in 1865 legde hij zijn eerste geloften 
af. 
Bij de jezuïeten ontwikkelde hij een ander deel van zijn aangeboren talent: het 
onderwijs. Hij was een' kei in het analyseren en helder uitleggen van een 
onderwerp; hij kon handig ondervragen en indringend vertellen. De orde belastte 
hem dan ook zeer vlug met pedagogische opdrachten: hij onderwees wiskunde 
aan verschillende colleges maar zette tevens zijn eigen taal-, geschiedenis- en 
filosofiestudies verder. Van 1866 tot 1870 en in het schooljaar 1871-72 was hij 
toezichter en leraar Engels en Duits aan de jezuïetencolleges van Namen en 
Doornik. 
1 
In 1871 werd hij naar de abdij van Maria Laach (Eifel) gestuurd om er zich te 
vervolmaken in de theologie en de filosofie voor de verkondiging van de jezuTe-
tenleer. Dat mislukte echter doordat - zoals hij later verklaarde -: 'La philosophie 
des Jésuites ne se composait que de phrases sans idées: on remplissait notre 
esprit de vains jeux de mots*. Gefascineerd door het Eifelgebergte (Renard had 
nooit anders gezien dan 'Ie plat pays*) begon hij zich vragen te stellen over de 
wonderen der natuur. Op zijn eentje, zonder leermeester noch leerboek, begon 
hij aan de studie van gesteenten en fossielen op het terrein. In 1872-73 ging hij 
zich vervolmaken in Wenen. Toen de jezuïeten in 1872 uit Duitsland werden 
verdreven door de decreten van Bismarck, kwam Renard noodgedwongen terug 
naar België, naar Leuven, waar hij in 1873-74 zijn filosofische studies en zijn 
geologisch en mineralogisch onderzoek verderzette. Hij werd dan van 1874 tot 
1883 belast met de cursus scheikunde, mineralogie en geologie aan het Jezuïe-
tencollege te Leuven. In zijn onderzoek werkte hij dikwijls samen met Ch. de la 
Vallée-Poussin. 
Samen met drie andere jezuïeten werd hij aangeduid om in Quito (Ecuador) de 
katholieke universiteit in te richten. Iets voor zijn vertrek vernam hij echter dat 
de Koninklijke Academie van België de volgende prijsvraag stelde: *Caractères 
minéralogiques et stratigraphiques des roches dites plutoniennes de Belgique et 
de TArdenne française*. Door zijn studies in de Eifel boeide hem dat meer dan 
naar Amerika te vertrekken en hij vroeg aan Ch. de la Vallée-Poussin om samen 
een studie bij de academie in te dienen. Hun werk werd in 1874 bekroond en in 
1876 gepubliceerd. Beide auteurs hebben er evenveel verdienste aan maar 
Renard voerde ermee als eerste in België een nieuwe onderzoektechniek in die 
slechts in Duitsland door enkelen werd beoefend, n.l. het microscopisch 
onderzoek van mineralen. Ook daarvoor had hij geen leermeester en buiten zijn 
microscoop had hij het materiaal voor slijpen en polijsten zelf gemaakt. 
Intussen had 'abbé' en autodidact-geoloog Renard een zekere bekendheid 
verworven die openbloeide tot internationale vermaardheid n.a.v. de expeditie 
van de "Challenger*. In 1872 rustte de Engelse admiraliteit het korvet "Challen-
ger" uit voor een wereldvaaa die meer dan drie jaar duurde. Alle grote oceanen • 
behalve de Arctische en de Indische - werden bevaren. Er werden stalen 
genomen van het water, de zeebodemafzettingen en de organismen. Het 
verzamelde materiaal werd onder geleerden van verschillende nationaliteiten 
verdeeld voor onderzoek. Sir Wyville Thomson, professor aan de universiteit van 
Edinburg en hoofd van de burgerlijke wetenschappelijke staf van de expeditie, 
verzocht Renard om medewerking voor de mineralogische studie van de 
oceaaneilanden. De rapporten van de expeditie werden in 1882 gepubliceerd 
onder de titel Narrative of the cruise of H.M. s. "Challertger". Samen met de 
Schotse oceanograaf John Murray bestudeerde Renard de oorsprong en de 
verspreiding van de diepzee-afzettingen, wat resulteerde in een Report on deep 
sea deposits, based on the specimens collected during the voyage of the 
'Challenger' (Londen, 1891). De bijhorende kaart werd gepubliceerd in 1894. 
Een exemplaar hangt in het Geologisch Museum UGent. Het is de eerste kaart 
2 
die de geologie van de zeebodem weergeeft. 
In 1877 werd Renard benoemd tot conservator van het toenmalige Natuurhisto-
risch Museum van België te Brussel (thans Kon.Belgisch Instituut voor Natuur-
wetenschappen) waar hij de mineralogische collecties herklasseerde. In hetzelf-
de jaar werd hij priester gewijd. 
Renard begint zich echter vragen te stellen. Toen hij In 1871 in Maria Laach met 
de prachtige natuur van de Eifel in contact kwam, kon hij zijn wetenschappelijke 
waarheden nog als ' t ware met een muur scheiden van de religieuze dogma's. 
Met de verdieping in het wetenschappelijk onderzoek in de jaren '70 komen ook 
de twijfels 'jusqu'à l'heure où la science l'arracha, de sa voix sévère, aux rêves 
mystiques", zal zijn vrouw later schrijven. Hij had nochtans van 1876 tot 1878 
nog cursussen over moraaltheologie en dogmatische theologie gevolgd. In 1880 
reist hij zonder toelating van zijn rector naar de generaal van de jezuïeten in 
Florence. Hij vraagt en krijgt (niet zonder moeilijkheden) In 1883 ontslag uit de 
orde en gaat verder als seculiere priester door de wereld. Samen met zijn 
moeder gaat hij een huis betrekken in de Brugmannlaan in Ukkel. Zijn vertrek uit 
de orde wordt hem niet in dank afgenomen. Wanneer men hem in 1887 de 
leerstoel mineralogie aan het Thomistisch Instituut van de Leuvense Universiteit 
aanbiedt, zorgen de jezuïeten ervoor dal hij er naast grijpt. 
Zijn benoeming in 1888 aan de Gentse Universiteit zorgt voor beroering. 
Jezuïeten en liberalen zijn tegen. De eersten kunnen hem niet vergeven dat hij 
de orde de rug toekeerde en stellen alles in het werk om zijn benoeming te 
beletten. Ze willen zijn wetenschappelijke carrière breken en zo een voorbeeld 
stellen en een waarschuwing geven aan diegenen die hem zouden willen 
navolgen. De tweeden, die niet op de hoogte waren van de maneuvers van de 
jezuïeten, vreesden dat de kerk de hand zou leggen op het hoger staatsonder-
wijs. De pers dreef de tegenstellingen nog meer op de spits en men vreesde 
woelige manifestaties bij het eerste college dat Renard zou geven. Dank zij de 
steun van talrijke eminente buitenlandse geologen werd hij dan toch tot profes-
sor aan de Gentse universiteit benoemd. Door zijn wetenschappelijke en 
pedagogische autoriteit kon hij de gemoederen vlug bedaren en de studenten 
voor zich winnen. Hij richtte het mineralogisch laboratorium op en organiseerde 
geologische excursies. 
Aan de faculteit van de wetenschappen doceerde Renard kristallografie, minera-
logie, geologie en stratigrafische paleontologie. Achteraf (geleidelijk vanaf 1890-
1892) doceerde hij dezelfde cursussen aan de Ecole Spéciale du Génie Civil en 
ook nog fysische aardrijkskunde aan de faculteit van de wetenschappen. Op zijn 
verzoek werd hij in 1898 ontlast van de cursus kristallografie in de kandidatuur 
wis- en natuurkunde en van de cursus mineralogie voor de kandidaat burgerlijke 
bouwkundig ingenieurs. Deze cursussen werden toevertrouwd aan Stöber. 
Wegens zijn benoeming aan de Gentse universiteit bood hij zijn ontslag als 
t 
conservator van het Natuurhistorisch Museum aan. Hij mocht de titel van ere-
conservator voeren en ging in Wetteren wonen. 
In 1897 vestigde hij de aandacht op de slechte organisatie van het geografie-
onderwijs aan de Belgische universiteiten. De leraars geografie aan de athenea 
en de colleges waren doctor in de filosofie die slechts een vijftigtal uren geogra-
fie-opleiding genoten hadden. Hun natuurwetenschappelijke bagage was 
praktisch nihil en hij wilde het onderwijs in de geografie loskoppelen van dat van 
de geschiedenis. Naar het voorbeeld van het Geografisch Instituut van de 
Universiteit van Wenen en van talrijke Duitse universiteiten die hij bezocht had, 
wilde hij van de aardrijkskunde een natuurwetenschappelijk vak maken. Hij 
ijverde voor de oprichting van het doctoraat In de geografische wetenschappen. 
De dood van zijn moeder in 1898 was een soort geestelijke bevrijding voor 
Renard. Na zijn vertrek uit de jezuïetenorde ging hij meer en meer twijfelen aan 
het christelijk geloof maar hij bleef seculiere priester om zijn diepgelovige 
moeder niet te kwetsen. Dat hij niet onmiddellijk na de dood van zijn moeder de 
kerk vaarwel zegde, heeft te maken met zijn gezondheid. Hij onderging twee 
operatieve ingrepen voor kanker aan de tong en de vrees voor de dood hield 
hem vast aan de kerk. De excommunicatie in 1899 van St.George Mivart, 
gewezen biologie-professor aan het Thomistisch College van de Leuvense 
Universiteit, deed voor Renard echter de deur dicht en hij zegde zijn geloof 
vaarwel. 
Eén jaar nadat hij zich met zijn moeder In de Brugmanntaan in Ukket vestigde 
(1881) maakte hij kennis met zijn buurmeisje, de zestienjarige Henriette Van 
Gobbelschroy die later zijn vrouw zou worden. Zij keek met bewondering op 
naar de geleerde abbé die gedurende zes jaar bij haar vader aan huis kwam. 
Achteraf is gebleken dat beiden gedurende 10 jaar vanaf die eerste ontmoeting 
In 1882 heimelijk op elkaar verliefd waren zonder dat ze het van elkaar wisten. 
Renard kwam zowat één keer per maand vanuit Wetteren naar Ukkel bij zijn 
moeder en bij de familie Van Gobbelschroy waarmee hij ook een drukke brief-
wisseling onderhield. Buiten zijn worsteling met geloof en ongeloof kreeg 
priester Renard dan nog af te rekenen met sentimentele problemen. Het is 1892, 
we laten Henriette Van Gobbelschroy zelf getuigen: "Alors commença pour le 
Professeur et son amie cette intimité des flmes qui leur fit goûter d'inexprima-
bles joies: ils s'aimaient depuis dix ans, sans qu'un mot eût trahi cette mutuelle 
tendresse! Enfin, leurs coeurs au moins étaient libres." ... "Le savant com-
mençait à cinquante ans la vie sentimentale qu'il devait vivre délicieusement 
jusqu'à la mort. Et la jeune fille, dans un ravissement qui était de la lumière, 
voua son printemps à alléger pour Alphonse Renard la suppliciante chaîne.* 
Henriette was toen 25 jaar. 
Op 't einde van het jaar 1900 verlaat Renard de Société Scientifique de Bruxel-
les die voorhield dat onenigheid tussen het geloof en de rede niet mogelijk is. Hij 
was er 25 jaar lang een gewaardeerd lid van geweest. Begin 1901 treedt hij uit 
4 
de katholieke kerk en op 21 maart 1901 treedt hij In Londen burgerlijk In het 
huwelijk met Henriette Van Gobbelschroy. 
In 1902 wordt hl] opgenomen in de loge Les Amis Phitantropes. Zijn geestesge-
steldheid In die periode wordt weergegeven in de Inleiding die hij schreef bij de 
vertaling van het eerste deel van Darwins Observations géologiques sur les îles 
volcaniques explorées par l'expédition du Beagle. 
Daar hij reeds enkele jaren sukkelde met zijn gezondheid gaf hij op 16 februari 
1903 zijn laatste les. De zeven voorafgaande maanden had hij helse pijn geleden 
maar toch kwam hij nog naar Gent voor zijn studenten en zijn laboratorium. Op 
28 februari van hetzelfde jaar kwam hij voor de laatste maal buiten. Hij overleed 
te Eisene op 9 juli 1903 aan de gevolgen van darmkanker. Zijn laatste levenswe-
ken en -dagen en zijn dood waren voor een bepaalde pers aanleiding om Renard 
weer eens door de modder te halen. Men kon het hem blijkbaar met vergeven 
dat hij zijn geloof overboord had gegooid. Talrijke geestelijken en katholieke 
leken trachten aan zijn sterfbed te geraken om hem In extremis te bekeren; zijn 
vrouw werd zelfs aangezocht mee te werken om Renard zijn bekering te laten 
ondertekenen op het ogenblik dat hij zich van niets meer bewust zou zijn. Men 
verspreidde geruchten over vrijmetselaars die het huis van Renard bewaakten 
enz. Deze had echter alles al geregeld en aan zijn vriend Jules Bosmans zijn 
filosofisch testament gedicteerd. J.Bosmans leidde trouwens op 12 juli ook de 
rouwplechtigheid waarop talrijke professoren van Gent, Brussel en Luik aanwe-
zig waren. De liberale studenten van Gent en Brussel waren massaal met hun 
vlaggen aanwezig. In de Petit Bleu van 10 juli 1903 beschrijft M.Harry het 
laatste gesprek met Renard onder de titel La Mort de Socrate, waarin Renard 
zijn laatste filosofische opvattingen uitlegt. 
Renard werd begraven op het kerkhof van Eisene. Op zijn graf staat zijn buste 
gemaakt door beeldhouwer De Tombay en het opschrift Veritas liberavit eumi 
Renard was van 1882 tot 1898 corresponderend lid en vanaf 1898 effectief lid 
van de Koninklijke Academie van België. Hij was lid van talrijke Belgische en 
buitenlandse wetenschappelijke verenigingen o.a. Société géologique de 
Belgique, Académie Pontificale des Nuovi Lincei, Geological Society of London, 
Philosophical Society of Philadelphia. Hij was doctor honoris causa van de 
universiteiten van Edinburg, Bologna en Dublin. In België was hij lid van de 
Commissie van de Geologische Kaart waaraan hij daadwerkelijk heeft meege-
werkt (22 kaartbladen). Hij was lid van de raad van beheer van de Koninklijke 
Bibliotheek en van het Natuurhistorisch Museum. Hij was ridder (1890) en 
officier (1892) in de Leopoldsorde en de Geological Society of London reikte 
hem in 1883 de Bigsby-medaille uit. , i- • 
Naar aanleiding van de oprichting van zijn standbeeld te Eisene In 1906 vierden 
de polemieken weer hoogtij. Het werd bekostigd door éen internationale 
inschrijving. Ook nog te Eisene wordt een straat, de Alphonse Renardstraat, 
5 
naar hem genoemd. In de Louisiade-archipel bevinden zich de Renard-eilanden 
en op Antarctica is er een Cap Renard. 
In het Geologisch Museum bewaren we een schilderij van G.Vanaise en een 
tekening van Wilhelm Rohr met vriendschapsbetuiging aan J.Boulvin, professor 
toegepaste mechanica aan de Gentse universiteit. Naar aanleiding van de 
benoeming van Renard in de Leopoldsorde in 1890 boden zijn studenten hem 
zijn portret aan, een houtskooltekening van E.Broerman. 
Renard was lid van de Commissie van de Belgica die door koning Leopold II op 4 
december 1899 werd opgericht. Deze commissie werd belast met het onderzoek 
van problemen i.v.m. de publikatie van de verhandelingen die zouden voortvloei-
en uit het onderzoek van het wetenschappelijk materiaal dat door de eerste 
Belgische Antarctische expeditie o.l.v. Adrien de Gerlache zou meegebracht 
worden. Drie weken voor zijn dood ontving Renard nog het bezoek van kom-
mandant Adrien de Gerlache. Hij was zich wel bewust van het belang van de 
expeditie want 'grâce à tant d'efforts parallèles ou concertés, les pâles n'aurai-
ent plus de secrets ...* Zesenvijftig jaar later zal een medewerker van de 
Universiteit Gent de kans krijgen deel te nemen aan de derde Belgische Zuid-
poolexpeditie. Werkleider Dr.W.De Breuck maakte van 1959 tot 1961 een 18 
maanden durende campagne mee en was sindsdien herhaalde malen aan de 
Zuidpool, o.a. met Amerikaanse expedities. Hij bereidde ook de tweede 
Belgisch-Nederlandse Zuidpoolexpeditie voor. Na hem hebben verschillende 
medewerkers niet alleen van het Geologisch Instituut maar ook van andere 
laboratoria van de UGent onderzoek verricht op Antarctica en zelfs in de 
arctische gebieden. Zoals de gewone toerist ontsnapt de poolonderzoeker ook 
niet aan de verleiding om een kaartje en een briefje te versturen. Speciale 
poolpostafstempelingen, postzegels, filatelistische blaadjes enz. zijn door de 
verzamelaars dan ook gegeerd. Een poolposttentoonstelling leek ons via de 
poolonderzoekers van het Geologisch Instituut en de betrokkenheid van Renard 
bij de eerste Belgische Zuidpoolexpeditie goed te combineren met de herdenking 
van de 150ste verjaring van zijn geboorte, het geheel in het feestelijk kader van 
175 jaar Universiteit Gent. 
Dr.L.Walschot 
conservator 
Geologisch Museum 
Universiteit Gent 
VLAAMS INSTITUUT VOQO op ^.r 
6 



A.F. Renard. Poolposttentoonstelling en herdenkingstentoonstelling A.F. Renard

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive