Curé, K.

Sorgeloos, P.

Vanden Berghe, E.

Open Marine Archive

Voordrachten
Perspectieven van de
schelpdierkweek in de
Oostendse Spuikom
Curé Karen1,2, Vanden Berghe Els1, 
Sorgeloos Patrick1
1 Universiteit Gent, Laboratorium voor 
Aquacultuur en Artemia Reference Center,
Rozier 44, B-9000 Gent (Tel.:09 264 37 54;
Fax: 09 264 41 93; 
e-mail: patrick.sorgeloos@rug.ac.be)
2 INVE Technologies nv., Oeverstraat 7, 
B-9200 Baasrode (Tel.:052 33 13 20; 
Fax: 052 25 90 80;
e-mail: k.cure@inve.be)
De Oostendse Spuikom is de enige plaats in
België die officieel erkend is als schelpdierwater. 
Reeds vóór 1970 was deze brakwaterplas 
gekend als een plaats waar geïmporteerde half
volgroeide Platte Oesters konden uitgroeien tot de
gekende ‘Oostendse platte’ of ‘Ostendaise’.
Vanaf 1996 werden er opnieuw oesters voor
commerciële doeleinden geïntroduceerd in de
Spuikom. Tevens ging een Europees 5b-onder-
zoeksproject van start met als doelstelling de 
perspectieven van schelpdierkweek in de Spuikom 
te bestuderen. Gedurende de afgelopen vier jaar
onderzoek werden er niet alleen wetenschap-
pelijke parameters van de oesterkweek 
opgevolgd, maar werd er ook naar gestreefd om
de commerciële exploitatie van Oostendse oesters 
conform te maken aan de Belgische en Europese
wetgeving. Ook al lijken problemen op vlak van
kweek en wetgeving te kunnen worden opgelost,
toch blijft de toekomst van de oesterkweek in de
Spuikom een groot vraagteken. Een globaal 
beleidsplan voor het gebied ontbreekt, waardoor
elke vorm van investering grote risisco’s inhoudt. 
Schelpdierenkweek in een ruimer 
perspectief
Aquacultuur is wereldwijd de snelst groeiende
voedselproducerende sector. Er wordt verwacht
dat de huidige groei, a rato van 10% per jaar,
de komende jaren kan worden aangehouden. 
De totale wereldproductie schommelt volgens de
laatste FAO gegevens (1998) rond de 35 miljoen
ton, terwijl de visserijproductie stagneert 
(zie figuur). De stagnatie in de visserij is 
voornamelijk te wijten aan overexploitatie van 
visgronden, waarvoor aquacultuur een oplossing
kan bieden. Bijna een kwart van de aquacultuur-
productie bestaat uit weekdieren (ongeveer 
9 miljoen ton per jaar). De productie aan
schelpdieren – met uitzondering van die van de
mossel – is sinds het begin van de jaren ‘90 
spectaculair gestegen (zie figuur). Nieuwe kweek-
technologieën en interesse voor nieuwe soorten
(duurdere) tweekleppigen zijn hiervan de 
oorzaak. Oesters nemen nog steeds het leeuwen-
aandeel (ruim een derde) voor hun rekening en
hun productie neemt jaarlijks toe. 
Karen Curé
Wereldproductie 
aquacultuur en visserij 
1984-1998 
(FAO, 1998)(ARC)
Wereldwijde
schelpdierproductie
1987-1998
(FAO, 1998)(ARC)
23
VLIZ Special Publication 8, 2002
Ook in België zit het thuisverbruik van week-en
schaaldieren in de lift. In 1995 kocht 60% van de
Belgische huisgezinnen week- of schaaldieren
(voornamelijk mossels), in 1999 was dit reeds
80%. Ons land is de grootste afnemer van de
Nederlandse oesters. België importeert 40 tot
60% oesters uit Nederland, d.i. ongeveer 
12 miljoen stuks per jaar, om dan nog te zwijgen
van de grote hoeveelheden Franse oesters die de
Belgische markt vinden. 
Het merendeel van deze oesters wordt op 
restaurant geconsumeerd want slechts 4,5% van
de Belgische huisgezinnen koopt oesters voor
thuisconsumptie (bron: VLAM, GfK-Belgium).
‘Belgische’ oesters
Belgen zijn niet alleen oestereters, maar ook
oesterkwekers. De Belgische oesters waren vanaf
de Belle Epoque tot de jaren ‘60-’70 gekende
lekkernijen tot ver buiten de Belgische grenzen.
Europese of Platte Oesters (Ostrea edulis) werden
geïmporteerd uit o.a. Frankrijk en Engeland, om
vervolgens gedurende enkele maanden te worden
‘opgevet’ in de Spuikom en andere brakwater-
bassins aan de Belgische kust. Toen oesterkweek
vanaf het begin van deze eeuw te lande in een
neerwaartse spiraal was terecht gekomen, kwam
de kweek in de Spuikom pas echt goed op gang.
De Spuikom is uiteindelijk ook de laatste plaats
geweest in België waar oesters werden uitgezet
en vetgemest. Vanaf de jaren ‘70 werden geen
oesters meer gekweekt in de Spuikom omdat de
watervuiling het niet meer toeliet. Tijdens de jaren
‘80 werd de plas afgesloten van het kanaal 
Gent-Brugge dat te veel vervuild water loosde en
ook het omliggende rioleringsstelsel werd 
afgekoppeld.
Begin jaren ‘90 werden er weer ‘wilde’ oesters in
de Spuikom opgemerkt. Deze keer ging het om
de Japanse Oester of de ‘Creuse’ (Crassostrea
gigas) die sinds de jaren ‘80 uit Amerika in
Frankrijk werd geïmporteerd en geleidelijk aan
de minder ziekteresistente Platte Oester wegcon-
curreerde.
In 1996 werd er opnieuw wetenschappelijk werk
verricht naar de kweek van oesters in de Spuikom
en in december ‘97 kwamen er voor het eerst
opnieuw Oostendse oesters op de markt.
Ondertussen werd een Europees 5b-project
‘Aquacultuuronderzoeks- en ontwikkelingsproject
in de Regio de Middenkust’ opgezet om de
kweek wetenschappelijk te begeleiden tot en met
het jaar 2000. Dit project werd voor 40% door
de Europese Gemeenschap en 40% door de
Vlaamse Gemeenschap gefinancierd, de overige
20% kwam voort uit eigen inbreng. De coördina-
tor van het project PRONAD was het
AquacultuurCentrum Oostende, gesteund in zijn
activiteiten door het Laboratorium voor
Aquacultuur & Artemia Reference Center van de
Universiteit Gent, de Vlaamse Milieumaatschappij
(afdeling Oostende), de Dienst voor Zeevisserij en
het Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ). 
In eerste instantie werd de nadruk gelegd op het
opvolgen van wetenschappelijke parameters 
betreffende de oesterkweek, zoals groei, 
overleving, kweeksystemen, ziektes en consump-
tiekwaliteit. Ook de waterkwaliteit van de
Spuikom en de aangrenzende haven werd in
detail bekeken. Met deze gegevens moest het
mogelijk zijn de toekomstperspectieven van
oesterkweek in de Spuikom te evalueren.
Oesters en hun omgeving: het water
Sinds juli 1996 verricht de Vlaamse
Milieumaatschappij op een vijftal lokaties (zie 
figuren) in de Spuikom regelmatige – wekelijks tot
tweemaandelijks – metingen van temperatuur,
zuurstofgehalte, pH, nutriënten (ammonium, 
nitraten, nitrieten en fosfaten), zoutgehalte, 
chlorophylgehalte, bacteriële en eventueel virale
contaminatie en aanwezigheid van toxische
wieren. 
Deze gegevens zijn vrij consulteerbaar via de
VMM website (http://www.vmm.be). 
Zodra de buitentemperatuur stijgt, warmt het
water van de Spuikom snel op. Tijdens de zomer
kan de temperatuur oplopen tot 25°C en tijdens
de winter kan het water bevriezen (2 maanden
lang in januari-februari ‘97). De snelle respons
van de watertemperatuur op instraling van de zon
en de omgevingstemperatuur is voornamelijk te
wijten aan de vorm van de Spuikom, een ondiepe
pan met een groot oppervlak. In ‘97 werd de
hoogste zomertemperatuur van 26,5°C 
geregistreerd. In combinatie met een laag
zuurstofgehalte als gevolg van een langdurige
windstilte veroorzaakte dit een plaatselijke en
kortstondige sterfte onder nogal wat organismen
van de Spuikom. Het water van de Spuikom heeft
tegenwoordig een hoog zoutgehalte van 30-35
mg/l, een waarde vergelijkbaar met deze
aangetroffen in de Belgische kustwateren. 
De vroegere omschrijving als ‘brak water’ is dus
nu niet meer van toepassing. Het zoutgehalte van
de aangrenzende haven daarentegen is onder-
hevig aan de getijdenstromingen en de input van
zoet polderwater. Het schommelt tussen zoet
water (0 mg/l) en zeewater (35 mg/l). 
Bij laagtij wordt de haven gevoed met zoet water
afkomstig van het kanaal Gent-Brugge, bij hoogtij
stroomt zeewater vrij de haven binnen. 
Bij een accidentele uitwisseling van haven- en
Spuikomwater bij kering van het tij van eb naar
vloed kan het zoutgehalte in de Spuikom plots
dalen (één maal opgemerkt bij het verversen van
het water, het zoutgehalte daalde tot bijna de
helft). Het gehalte aan nutriënten in de Spuikom
was doorgaans heel laag, terwijl dat van de
haven enorm kon schommelen (zie figuur). 
In de Spuikom was het gehalte aan Ammonium-N
doorgaans kleiner dan 0,2 mg/l. In de haven
schommelden de waarden tussen 2 en 12 mg/l.
Hoge nutriëntgehaltes treden op bij laagtij – wan-
neer nutriënten uit het kanaal Gent-Brugge wor-
den aangevoerd – en lage nutriëntenwaarden zijn
karakteristiek bij hoogtij, wanneer de havenkom
gespoeld wordt met zeewater. De Spuikom heeft
een hoog, maar niet constant chlorophylgehalte
24
Voordrachten
Temperatuursprofiel (°C)
van het Spuikomwater van
1997 tot 1999 (ARC)
Het zoutgehalte (mg/l) in
de Spuikom en de haven
(ARC)
25
VLIZ Special Publication 8, 2002
Ammonium-stikstofgehalte
(mg/l) in de Spuikom en
de haven (ARC)
Chlorophylgehalte (µg/l) in
de Spuikom van 1996 tot
1999 (ARC)
Waterpeil (m t.o.v. GLLWS)
in de Spuikom van 1996
tot 1999 
(ter vergelijking met 
chlorophylpieken in boven-
staande figuur)(ARC)
26
Voordrachten
(zie figuur). Dit chlorophylgehalte is een maat
voor de hoeveelheid phytoplankton (ééncellige
wieren) in het water, het voedsel voor de oesters.
Een bloei van wieren kan zowel in de zomer als
in de winter voorkomen. De hoogste gehaltes
werden in juli ‘97 gemeten (200 µg/l).
Doorgaans bevatte de Spuikom tussen de 1 en
de 20 µg/l chlorophyl. Er is een verband tussen
de hoge pieken van chlorophyl en de momenten
waarop het water van de Spuikom wordt
verversd (zie figuur): bij een grondige water-
verversing wordt er nutriëntenrijk water uit de
haven aangetrokken wat een hogere kans op een
wierbloei geeft. Tijdens een lange periode 
zonder volledige verversing, zoals dit het geval
was in 1998-1999 (ruim anderhalf jaar), trad
geen wierbloei op. Op deze wijze blijkt het
hanteren van de sluizen een handige methode
om het water optimaal te maken voor de oesters,
zolang de uitwisseling van het water doordacht
gebeurt. 
Hoe doen de oesters het in de
Spuikom? Een relaas van vier jaar
experimenten
Oesters groeien snel in de Spuikom. De Platte
Oester heeft anderhalf jaar tijd nodig om uit te
groeien van 1 gram tot 60 gram, de ‘Creuse’
heeft genoeg aan één volledig jaar (zie figuur).
In de winter ligt de groei van oesters kwasi stil.
Sterfte bleek in de Spuikom beperkt te blijven tot
minder dan 1% bij de ‘Creuse’, en gemiddeld
20% bij de Platte Oester. De Platte Oester is veel
kwetsbaarder dan de ‘Creuse’ en minder bestand
tegen schommelingen in temperatuur, zoutgehalte
of andere omgevingsvariabelen. Met name de
gevreesde oesterparasiet Bonamia kan hele popu-
laties Platte Oesters uitroeien, daar waar de
‘Creuse’ ongevoelig is voor de ziekte. 
Mede daardoor heeft de Platte Oester het overal
in Europa zeer moeilijk. Geïnfecteerde volwassen
platte oesters overleven wel maar reproduceren
niet waardoor de populatie gedoemd is uit te
sterven. Indien men niet zeker is of de kweek-
plaats al of geen Bonamia bevat, is het verboden
‘besmette’ oesters binnen te brengen. 
Zo hoopt men de introductie, of beter de verdere
verspreiding van deze parasiet, tegen te gaan. 
In het eerste jaar werd er daarom geopteerd
voor de import van gecertificeerde Bonamia-vrije
oesters uit Canada. Geen enkel Europees land
kon immers de garantie geven dat hun oesters
Bonamia-vrij waren. De hoop om door deze
meerkost introductie in de Spuikom te vermijden,
en zo als enige in Europa de status van Bonamia-
vrije zone te verwerven, bleek na 2-3 jaar ijdel.
Ook de Spuikom was aangetast, wat betekent
dat het gebied wel geschikt is voor de volledige
kweek van ‘Creusen’ van zaad tot volwassen
dier, maar enkel voor de uitgroei van de Platte
Oester. Eerlijkheid gebiedt te vermelden dat de
experimenten, waarbij oesters voortdurend 
gemeten en gewogen werden, een hogere over-
leving opleveren dan het geval is bij oesters 
gekweekt op commerciële wijze (in zakken). 
Immers, de oesters die gebruikt werden in het
kweekexperiment werden regelmatig gespoeld,
gesorteerd en herverdeeld naar grootte en
gewicht voor optimale groei, terwijl de oesters in
de commerciële zakken veel langer en dichter op
elkaar zaten (zie foto’s p. 29). 
In een tweede fase werd ook de groeisnelheid
van ‘oesterzaad’ geëvalueerd in een beschermd
kweeksysteem binnenshuis (zie foto p. 28). 
Het oesterzaad woog 0,8 mg per stuk bij
aankoop. Een groep van 200 g in totaal groeide
tijdens het zomerseizoen in een 3-tal maanden uit
tot meer dan 10 kg. Het technisch probleem bij
deze kweek was de continue aanvoer van 
voedselrijk water. Op de één of andere manier
verloor het water zijn hoog chlorophylgehalte tij-
dens het binnenpompen. Eén van de oorzaken
kan de aangroei zijn van wieretende organismen
Groeicurve van ¨Platte
Oester en ‘Creuse’
gedurende één jaar(ARC)
27
VLIZ Special Publication 8, 2002
in de pijpleiding, maar zelfs bij herhaaldelijk
reinigen bleef het mysterie van de verdwenen
wieren tijdens het pompen onopgelost. 
In het laatste jaar van het project werd er ook
aandacht besteed aan de natuurlijke reproductie
van de oesters in de Spuikom en werd uitgekeken
naar andere commercieel interessante soorten die
in combinatie met oesters konden worden 
gekweekt. De oorspronkelijke Platte Oesters van
de Spuikom zijn zo goed als verdwenen. 
(n.v.d.r.: intussen weer talrijker aangetroffen)
Eén exemplaar van ruim 200 g werd op de
bodem teruggevonden. De bodem van de
Spuikom is nu vooral begroeid met Japanse
Oesters (‘Creusen’). Op verschillende plaatsen
komen oesterbanken voor met exemplaren van
meer dan 300 g (zie foto p. 29). 
Een aantal problemen waarmee de oesterkweek
te kampen had waren vooral van technische aard
(aangepaste kweeksystemen) en eigen aan de
Spuikom. Zo vormt het slib op de bodem van het
bekken een probleem als het opwarrelt en de
oesters bedekt. Ook zijn vele plaatsen door
aanslibbing niet te voet bereikbaar en bijgevolg
onbruikbaar voor bodemcultuur of kweek op
tafels. Tijdens het project kon ook worden vast-
gesteld dat een regelmatige, gecontroleerde
uitwisseling van het water met zeewater bij
hoogtij voordelen biedt, vooral in warme periodes
met weinig circulatie en/of bij bloei van Zeesla
(Ulva sp: een macrowier dat in sommige periodes
een deel van de Spuikom kan bedekken).
Waterverversing moet vermeden worden bij
regenweer (inlaat van ongezuiverd rioolwater in
de haven) of als het havenwater nog teveel
kanaalwater bevat (als te dichtbij laagtij). 
Consumptiekwaliteit
Om van meetaf aan zeker te zijn dat het verdere
onderzoek niet zinloos was, startte het project met
onderzoek naar de consumptiekwaliteit van wilde,
zowel als gekweekte Spuikomoesters. Bovendien
bestond het plan om van in de aanvangsfase
oesters op de markt te brengen. 
Daarom werd intensief onderzoek gedaan naar
de hoeveelheden zware metalen, PCB’s, fecale
colibacteriën en Salmonella, toxische wieren en
biotoxines, radionucleiden e.d. in oestervlees. 
Alle schelpdieren die voorwerp kunnen zijn van
een lichte bacteriële besmetting moeten gezuiverd
worden voor ze op de markt komen. Dit betekent
dat ze gedurende 2 dagen in een bekken met
proper, bacterievrij of gefilterd zeewater moeten
liggen om zichzelf te reinigen. In Europa moet
zo’n zuiveringsinstelling erkend zijn en is dan ook
aan een strikte reglementering onderhevig. 
Wetgeving
Aangezien de laatste 20-30 jaar in België geen
oesters meer werden gekweekt, was het voor de
overheid niet duidelijk hoe ze de enige oester-
kweker in België moest controleren. 
Normaal gezien valt het kweekproces van een
dier dat voor consumptie wordt bestemd onder de
Kweeksysteem binnenshuis 
voor de uitgroei van oester’zaad’
ARC
Zo ziet oesterzaad er uit 
na een aantal weken 
in het kweeksysteem binnenshuis 
28
ARC
Voordrachten
voordelen zoals gecontroleerde waterverversing,
waterstroming en controle op algenbloei met zich
meebrengen maar kan ook nadelen zoals
opwellen van slib en bijgevolg mogelijk verlies
aan waterkwaliteit veroorzaken. 
Het project wordt in eerste instantie toegejuicht
zolang de uitvoerders voldoende aandacht 
besteden aan de randvoorwaarden van de
oesterkweek en die van andere gebruikers van de
Spuikom.
Referenties
FAO, Food and Agriculture Organisation 
of the United Nations, 1998. FAO yearbook: 
fishery statistics, capture production, vol 86/1.
FAO, Food and Agriculture Organisation of the
United Nations, 1998. FAO yearbook: fishery 
statistics, aquaculture production, vol 86/2.
FAO, Food and Agriculture Organisation 
of the United Nations, 1998. FAO yearbook: 
fishery statistics, commodities, vol 87.
VLAM, Vlaams promotiecentrum voor 
Agro- en Visserijmarketing.
Marktonderzoeksburo GfK-Belgium.
reglementeringen van het Ministerie van
Landbouw. Vanaf het moment dat het dier 
‘geslacht’ wordt gaat de bevoegdheid over naar
het Ministerie van Volksgezondheid. Vermits een
oester levend wordt opgegeten, is dit product
moeilijk onder te brengen bij één van de twee
ministeries. Het heeft dan ook lang geduurd
vooraleer het duidelijk werd bij wie de oester-
kweker moest aankloppen. In de drie jaren van
onderzoek werd voornamelijk met het Ministerie
van Volksgezondheid gewerkt. Er werden 
verschillende protocols opgesteld met betrekking
tot het zuiveren van oesters, het bemonsteren van
toxische wieren en het onderzoeken van de bac-
teriële status van de Spuikom. In de loop van het
project werd ook het koninklijk besluit van 
15 april 1965 ‘betreffende de keuring en in de 
handel brengen van vis en gevogelte’ – waar-
onder ook de oesters vallen – aangepast volgens
de Europese richtlijn van 15 juli 1991 en in het
Koninklijk Besluit van 12 maart 2000 ‘betref-
fende de keuring van en de handel in vis’
gegoten. Vandaag voert het Ministerie van
Landbouw controle uit op de productie, kweek en
zuivering van oesters en staat het Ministerie van
Volksgezondheid in voor het toezicht op de
verzending (verkoop) van oesters en de controle
op bacteriën en toxische wieren in de Spuikom. 
Alhoewel tot nu toe nog geen bacterieel besmette
oesters werden aangetroffen, worden toch alle
oesters veiligheidshalve gezuiverd. De controle
op de aanwezigheid van toxische wieren staat
nog niet op punt en wordt voorlopig grotendeels
door een Nederlands instituut uitgevoerd. 
Bij een al of niet vermeende bloei van toxische
algen wordt veiligheidshalve de productie 
stilgelegd om geen risico’s te nemen. Deze zeer
voorzichtige handelswijze is nadelig voor de
oesterproducent maar toch nodig omdat men
geen routine heeft in België om de resultaten en
de risico’s in dit onderzoek oordeelkundig te
behandelen.
Toekomst oesterkweek
Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond
dat de kweek van oesters in de Spuikom
mogelijkheden heeft. Ongetwijfeld zal de produc-
tie marginaal blijven ten opzichte van de Franse
of de Nederlandse, maar daarom niet minder
gegeerd zijn bij Belgische fijnproevers. Lokaal
kan de oesterkweek in Oostende bijdragen tot
extra tewerkstelling (ongeschoolde arbeid) en een
bijkomend aantrekkingspunt vormen voor dag-
jestoeristen. 
Het grote probleem vandaag met de oesterkweek
in de Spuikom is de onzekerheid in het gevoerde
beleid. De Spuikom is het enige water in België
dat erkend is als ‘schelpdierwater’. 
Veel zal ervan afhangen of de overheid intenties
heeft dit zo te behouden. Verder is er onzeker-
heid over welke concessies en projecten in de
toekomst een kans zullen worden geboden en
hoe de andere gebruikers van de Spuikom daar
zullen mee omgaan. De geplande waterkracht-
centrale op de sluizen in de Spuikom kan 
Kweeksysteem in zakken 
op tafels, zoals gebruikt in
de Spuikom
Wilde ‘Creusen’ op een
oesterbank in de Spuikom
ter hoogte van Steenhove
ARC
ARC
29


Perspectieven van de schelpdierkweek in de Oostendse Spuikom

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive