Baeyens, W.F.J.

Brion, N.

Dehairs, F.A.

Leermakers, M.

Open Marine Archive


 18 
DE SCHELDE EN DE BELGISCHE KUSTZEE: ECOSYSTEEM OF AFVOERSYSTEEM VAN 
POLLUENTEN 
 
Willy Baeyens, Natacha Brion, Frank Dehairs en Martine Leermakers 
 
Brussels Research Unit for Environmental, Geochemical and Life Sciences Studies (BRUEGEL), Vrije 
Universiteit Brussel, Analytische en Milieuchemie, Pleinlaan 2, B-1050 Brussel 
 
 
Sinds het begin van onze beschaving, hebben rivieren en kustwateren altijd een zeer sterke 
aantrekkingskracht op de mens uitgeoefend. Ze zijn een bron van drinkwater en voedsel (vis 
en schaaldieren), ze worden gebruikt voor irrigatie en als natuurlijke vervoerroute en zijn 
tenslotte een uitgelezen stortplaats voor allerlei afvalstoffen en polluenten. Heden ten dage 
zijn deze waterlopen en kustsystemen dus sterk beïnvloed door intense menselijke activiteiten. 
Typische en extreme voorbeelden van zulke systemen zijn het Schelde-estuarium en de 
Noordzee.  
 
De waterkwaliteit van de Schelde was in de jaren zeventig en tachtig van een uiterst 
bedenkelijk niveau. Dit was mede het gevolg van grote hoeveelheden zware metalen, PCB’s 
en pesticiden die gedurende decennia via diverse punt- en diffuse bronnen in het 
Scheldewater werden geloosd. De Antwerpse havenbedrijven (chemische en petrochemische 
industrie, metallurgie), de intensieve landbouw in Vlaanderen en ongezuiverd huishoudelijk 
afvalwater veroorzaakten een sterk vervuild en zuurstofloos bovenstroomestuarium. In zulk 
ongewoon ‘ecosysteem’ werden ongewone, maar zeer toxische verbindingen gevormd 
(sulfiden, methylkwik, trivalente arseenverbindingen, e.d.) die zowel in oplossing als in 
particulaire vorm werden getransporteerd. Veel van die gifstoffen concentreerden zich in het 
slib dat massaal werd afgezet in het bovenstroomestuarium en er nog steeds aanwezig is als 
een zware erfenis uit het verleden. Het gedrag van die zware metalen in het Schelde-
estuarium is beschreven in ‘Trace metals in the Western Schelde estuary: a case-study of a 
polluted, partially anoxic estuary’ (W. Baeyens, Ed.), Kluwer. 
 
Niet enkel de toxische verbindingen vormen een probleem in de Schelde. De enorme 
aanvoer van organisch materiaal en nutriënten, afkomstig van ongezuiverd huishoudelijk 
afvalwater (o.a. uit Brussel) en van omliggende landbouwgebieden, zorgt voor zware 
eutrofiëring. Zowel bacteriën als fytoplankton gedijen erg goed in een dergelijk milieu, rijk 
aan organisch koolstof en nutriënten. Ze zijn een belangrijke voedselbron voor heel wat 
kleine diersoorten (zoöplankton, wormen) die op hun beurt als voedsel dienen voor hogere 
niveaus in het voedselweb (kreeftachtige, vis- en vogelsoorten). Toch is hun overmaat in 
eerste instantie zeer nadelig voor het gezond functioneren van het ecosysteem. Als ze 
afsterven wordt immers opnieuw zuurstof verbruikt, zuurstof die al een zeer schaars goed is in 
de Schelde. 
 
Het positieve nieuws is dat er sinds een tiental jaren, zeker wat betreft de puntbronnen, een 
merkbare daling van de hoeveelheden geloosde polluenten is waar te nemen. Onder impuls 
van een strengere milieuwetgeving heeft de industrie een aantal noodzakelijke ingrepen 
doorgevoerd. Dit vertaalt zich in een verbeterde waterkwaliteit: de periode van 
zuurstofloosheid is korter geworden, de polluentconcentraties zijn gedaald. Toch zal er nog 
heel wat water naar zee moeten vloeien vooraleer we terug kunnen spreken van een propere 
Schelde.  Het zuurstofgehalte moet blijvend op een hoger peil komen te liggen, iets wat 
 19 
waarschijnlijk pas echt kan gerealiseerd worden wanneer het waterzuiveringsstation ‘Noord’ 
te Brussel operationeel zal zijn (verwachtingsdatum: 2005-2006).  
Merkwaardig genoeg zal deze gunstige evolutie voor het zuurstofgehalte ook diverse 
keerzijden hebben.  Het denitrificatieproces, dat nitraten omzet in onschadelijk stikstofgas en 
enkel werkt in een zuurstofarme omgeving, zal immers zoveel als stilvallen. Hierdoor kan een 
nog grotere toevoer van nitraten naar zee worden verwacht, met alle (tijdelijke) gevolgen van 
dien voor het eutrofiëringprobleem in de kustzone.  
 
En mogelijk nog belangrijker is de gevreesde en verwachte ‘metalentijdbom’. Heel veel 
giftige metalen zitten immers in de Scheldebodem opgeslagen, gevangen in een vorm die te 
wijten is aan zuurstofgebrek. Men verwacht dat een toename van het zuurstofgehalte in de 
waterkolom een kleiner of groter deel van deze metaalvoorraad opnieuw kan vrijmaken. De 
vragen hoe snel en hoeveel kan met de huidige kennis van zaken niet beantwoord worden; 
dat zal verder onderzoek dus moeten uitwijzen.  
 
Het Noordzee ecosysteem ligt omringd door de meest geïndustrialiseerde landen van Europa 
en is daarom de ongevraagde stortplaats voor enorme vrachten polluenten. Dat het nog niet 
allemaal rozengeur en maneschijn is in onze Noordzee, kan u lezen in het ‘Quality Status 
Report 2000’ van OSPAR, Londen. Pijnpunten zijn onder meer de nauwelijks gedaalde 
toevoer van nitraten uit de landbouw leidend tot eutrofiëring en de input van nog steeds té 
hoge vrachten aan anorganische en organische polluenten via atmosfeer en rivieren. Ook 
baggerwerken, zandwinning, scheepvaart, visserij en recreatie verstoren in mindere of 
meerdere mate het kustecosysteem. 
 
Omdat ze als voedselbron dienen voor planktonische algen, vormen nutriënten een apart 
geval in de problematiek van de ecologie van de Noordzee. Een te hoge toevoer aan deze 
elementen loopt uit in een verhoogde productie van algen waarvan het organisch materiaal 
bij afbraak hoge hoeveelheden zuurstof in gebruik neemt. Recente estimaties tonen aan dat 
de toevoer van nutriënten tot de Noordzee met een gemiddelde factor 10 zijn gestegen onder 
de invloed van de mens alleen. Of deze verhoogde toevoer een direct effect heeft gehad op 
de productiviteit van het systeem is nog altijd een open vraag. Inderdaad, de Noordzee is een 
zeer dynamisch systeem waarbij de waterstromen zeer intensief zijn van Noord naar Zuid. 
Vergeleken met deze natuurlijke, mariene nutriëntenflux betekent de toevoerflux van 
antropogene nutriënten, slechts een kleine fractie. Toch is deze relatief kleine verhoging van 
de globale nutriëntenflux in de Noordzee belangrijk, vooral in periodes van 
nutriëntenschaarste. Elk jaar duiken er meer en sterkere negatieve signalen op: de 
ongewenste en hinderlijke fytoplanktonsoort ‘phaeocystis’ wordt de dominante planktonsoort 
in de Zuidelijke Baai van de Noordzee, terwijl er progressief een geografische uitbreiding 
plaatsgrijpt naar de Kanaalzone toe. 
 
In het kader van het federale programma ‘Duurzaam Beheer van de Noordzee’ (DWTC) 
bestudeert het VUB-labo, ANCH, o.a. de nutriëntopname door plankton en de regeneratie 
van nutriënten via de ‘microbiële loop’. Op die wijze hoopt men een beter inzicht te 
verkrijgen in het fenomeen eutrofiëring en de daaraan gekoppelde ontwikkeling van minder 
gewenste algensoorten. Ook té hoge concentraties zware metalen in zeewater, 
onderwaterbodem of in organismen zijn ongewenst en worden onder de loep genomen in het 
federale onderzoeksprogramma. Het onderzoek richt zich hier met name op de verschillende 
vormen die metalen kunnen aannemen (de ‘speciatie’ van de metalen: o.a. als 
organometaalverbindingen) en de overdracht tussen de opgeloste en niet-opgeloste 
(‘particulaire’) fase. Dit laatste luik vindt een aanvulling in het programma ‘Zandwinning’, 
 20 
gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken. Dit programma onderzoekt de 
ecologische impact van zand- en grindwinning in de Belgische kustzone en besteedt hierbij 
bijzondere aandacht aan de mate waarin polluenten worden vrijgemaakt en opneembaar 
worden voor levende organismen. Concentraties van verontreinigingen in bodem en water 
kunnen vervolgens vergeleken worden met de gehaltes aan polluenten in bodemorganismen 
en commerciële vissoorten. 
 
 
 
Ta
be
l 1
.  
M
et
aa
lc
on
ce
nt
ra
tie
s 
in
 d
e 
Sc
he
ld
e 
ov
er
 d
e 
pe
rio
de
 1
97
8-
19
95
 
 
 
C
d  
C
u  
Pb
  
Zn
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sa
lin
ity
 
0-
2 
10
-2
0 
30
 
0-
2 
10
-2
0 
30
 
0-
2 
10
-2
0 
30
 
0-
2 
10
-2
0 
30
 
 
 
(p
su
) 
(p
su
) 
(p
su
) 
(p
su
) 
(p
su
) 
(p
su
) 
(p
su
) 
(p
su
) 
(p
su
) 
(p
su
) 
(p
su
) 
(p
su
) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
YE
AR
 
D
IS
SO
LV
ED
 M
ET
AL
S 
(μ
g 
l-1
)  
 
Re
fe
re
nc
e 
19
78
 
0.
05
6 
0.
28
 
0.
12
 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
3.
3 
16
.3
 
6.
5 
(1
) 
19
80
 
- 
0.
30
 
- 
- 
1.
02
 
- 
- 
0.
11
 
- 
- 
- 
- 
(2
) 
19
81
-1
98
3 
0.
08
6 
0.
19
 
0.
07
0 
1.
02
 
1.
9 
1.
1 
0.
23
 
0.
24
 
0.
18
 
11
.7
 
8.
8 
3.
3 
(3
) 
19
86
 
- 
- 
- 
- 
3.
7 
- 
- 
- 
- 
- 
7.
9 
- 
(4
) 
19
87
 
0.
02
0 
0.
07
7 
0.
05
0 
0.
95
 
1.
34
 
0.
95
 
- 
- 
- 
9.
7 
7.
77
 
2.
15
 
(5
) 
19
91
-1
99
4 
0.
01
9 
0.
08
9 
0.
06
5 
1.
57
 
2.
14
 
1.
03
 
- 
- 
- 
11
.9
 
14
.9
 
8.
24
 
(6
) 
19
95
 
0.
02
0 
0.
09
0 
0.
04
6 
0.
68
 
1.
37
 
0.
70
 
0.
17
 
0.
08
7 
0.
05
0 
6.
2 
4.
5 
1.
65
 
(7
) 
 
PA
RT
IC
U
LA
TE
 M
ET
AL
S 
(μ
g 
g-
1 )
 
 
 
19
78
 
45
 
15
 
5 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
12
50
 
70
0 
35
0 
(1
) 
19
80
 
- 
7.
9 
- 
- 
78
 
- 
- 
12
5 
- 
- 
- 
- 
(2
) 
19
81
-1
98
3 
27
.9
 
8.
2 
1.
8 
27
8 
95
 
31
 
28
8 
15
3 
83
 
80
0 
27
2 
12
6 
(3
) 
19
87
 
11
.9
 
3.
2 
0.
97
 
18
7 
50
 
28
.8
 
- 
- 
- 
92
8 
31
1 
17
9 
(5
) 
19
87
-1
98
8 
- 
- 
- 
16
6 
65
 
24
 
26
4 
13
0 
10
0 
88
2 
36
0 
17
9 
(8
) 
19
91
-1
99
4 
8.
25
 
4.
2 
1.
26
 
15
9 
76
 
32
.4
 
- 
- 
- 
72
5 
44
7 
18
2 
(6
) 
19
95
 
8.
8 
3.
7 
0.
80
 
11
2 
47
 
16
.9
 
21
4 
10
5 
45
 
61
0 
27
5 
10
2 
(7
) 
 
K D
 (l
 g
-1
) 
 
 
19
78
 
80
4 
53
.6
 
41
.7
 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
37
9?
 
42
.9
 
53
.8
 
 
19
80
 
- 
26
.3
 
- 
- 
76
.5
 
- 
- 
11
40
 
- 
- 
- 
- 
 
19
81
-1
98
3 
32
4 
43
.2
 
25
.7
 
27
3 
50
 
28
.2
 
12
50
 
63
8 
46
1 
68
.4
 
30
.9
 
38
.2
 
 
19
87
 
59
5 
41
.6
 
19
.4
 
19
7 
37
.3
 
30
.3
 
- 
- 
- 
95
.7
 
40
.0
 
83
.3
 
 
19
91
-1
99
4 
43
4 
47
.2
 
19
.4
 
10
1 
35
.5
 
31
.5
 
- 
- 
- 
60
.9
 
30
.0
 
22
.1
 
 
19
95
 
44
0 
41
.1
 
17
.4
 
16
5 
34
.3
 
24
.1
 
12
60
 
12
10
 
90
0 
98
.4
 
61
.1
 
61
.8
 
 
  Re
fe
re
nc
es
: (
1)
 D
ui
nk
er
 e
t a
l. 
(1
98
2)
, t
he
 v
al
ue
s 
m
en
tio
ne
d 
in
 th
is
 ta
bl
e 
ar
e 
in
fe
rr
ed
 fr
om
 th
e 
gr
ap
hs
 in
 th
ei
r 
pu
bl
ic
at
io
n;
 (2
) V
al
en
ta
 e
t a
l. 
(1
98
6)
; (
3)
 B
ae
ye
ns
 e
t a
l. 
(1
99
6a
); 
(4
) v
an
 d
en
 
Be
rg
 e
t a
l. 
(1
98
6)
; Z
w
ol
sm
an
 &
 v
an
 E
ck
 (1
99
3)
, o
nl
y 
th
e 
su
rv
ey
s 
of
 F
eb
ru
ar
y,
 J
ul
y,
 A
ug
us
t a
nd
 D
ec
em
be
r 
19
87
 w
er
e 
se
le
ct
ed
; (
6)
 P
au
co
t &
 W
ol
la
st
 (1
99
6)
, f
or
 C
d 
an
d 
C
u 
on
ly
 th
e 
su
rv
ey
s 
of
 M
ar
ch
 1
99
3-
94
 a
nd
 M
ay
 a
nd
 J
un
e 
19
93
 w
er
e 
se
le
ct
ed
; 
(7
) B
ae
ye
ns
 e
t a
l. 
(1
99
6c
); 
(8
) V
an
 A
ls
en
oy
 e
t a
l. 
(1
99
3)
.


De Schelde en de Belgische kustzee: ecosysteem of afvoersysteem van polluenten

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive