Beyst, B.

De Backer, A.

Degraer, S.

Gheskiere, T.

Hoste, E.

Vincx, M.

Volckaert, A.

Open Marine Archive


 69 
STRANDEN, NIET ALLEEN VOOR TOERISTEN! 
 
Magda Vincx, Steven Degraer, Bregje Beyst, Annemie Volckaert, Evelyne Hoste, Annelies De 
Backer en Tom Gheskiere 
 
Universiteit Gent (RUG), Vakgroep Biologie, Afdeling Mariene Biologie 
K.L. Ledeganckstraat 35, B-9000 Gent 
E-mail: magda.vincx@rug.ac.be 
 
 
Zandstranden doen mensen dromen van vakantie... Tijdens het toeristisch seizoen – wat 
momenteel langer en langer wordt – trekken in België honderdduizenden toeristen naar zee 
en de zon en een ‘proper’ strand is daarbij de aantrekkingspool bij uitstek. Vele toeristen 
brengen het grootste deel van de dag op het strand of nabijgelegen wandeldijken door.  Als 
onderdeel van de zeereep vormt het strand ook een belangrijke verdediging bij het 
voorkomen van overstromingen in het binnenland. Omwille van kusttoerisme en 
kustverdediging vinden tal van menselijke activiteiten plaats op het strand. Naast de 
activiteiten die de strandtoeristen zelf ontwikkelen, wordt in functie van het toerisme het strand 
ook dikwijls ‘heraangelegd’ door de overheid. Hierbij wordt een breed droog strand voor de 
zonnekloppers gecreëerd en wordt het aanspoelsel ter hoogte van de vloedmerklijn 
opgeruimd. In functie van de kustverdediging vinden strandopspuitingen plaats en worden 
strandhoofden aangelegd. De ecologische impact van deze menselijke activiteiten wordt als 
minimaal beschouwd daar stranden veelal als ‘biologische woestijnen’ worden aanzien.  
Alhoewel, hierover hebben we momenteel nog geen uitsluitsel.  
 
Recent is men het ecologisch belang van stranden beginnen naar waarde schatten. De 
zandvlaktes herbergen schijnbaar geen organismen (rotskusten daarentegen hebben een 
direct waarneembare hoge biodiversiteit); doch dit is slechts schijn.  Wanneer de menselijke 
verstoring minimaal is,  vormen zandstranden een ideaal broedbiotoop voor verschillende 
vogelsoorten. Sinds de oprichting van het Vlaams strandnatuurreservaat de ‘Baai van Heist’, 
broeden opnieuw  dwergsternen en strandplevieren op de Vlaamse stranden. Ook buiten het 
broedseizoen worden vele soorten vogels op onze stranden waargenomen (o.a. scholekster 
en drieteenstrandloper). Deze laatste gebruiken het strand als belangrijk voedselgebied. Zij 
vinden voedsel tussen het aangespoelde materiaal (losgeslagen wieren en ‘dode’ 
organismen) dat vele kleine ongewervelde dieren bevat. Deze dieren leven zowel ingegraven 
in het zand (de infauna) als vrij zwemmend in het zeewater (de epi- en hyperfauna). Bij laagtij 
is het strand  ‘droog’ en kunnen vogels foerageren;  tijdens hoogtij wordt het een aquatisch 
milieu waar vissen en garnalen (epi- en hyperbenthos) hun voedsel komen zoeken.  
Afhankelijk van de grootte van deze dieren worden ze van klein naar groot ingedeeld in 
micro-, meio-, macro- en megafauna. Het belang van de stranden als voedsel- en 
broedgebied voor vogels lag aan de basis van de oprichting van twee strandnatuurreservaten 
langs de Vlaamse kust: de Baai van Heist en de IJzermonding. 
 
Het habitat op zandstranden wordt in de eerste plaats gekarakteriseerd door de gradiënt van 
het terrestrische naar het mariene mileu. Op het ‘droog strand’ worden tal van terrestrische 
organismen aangetroffen, terwijl het ‘nat strand’ gedomineerd wordt door mariene 
organismen. De vloedmerklijn, waarin zowel terrestrische als mariene organismen worden 
gevonden, vormt hierbij een scherpe overgang. Het habitat van zandstranden wordt verder 
bepaald door het getijdenverschil, het golfregime (hoogte en periode), de hellingsgraad van 
het strand en de korrelgrootte van het sediment. 
 70 
Het strand kan in vier zones verdeeld worden die van ecologisch belang zijn voor de 
organismen die er leven. De zone onder het gemiddeld laagwater bij springtij (MLWS) staat 
voortdurend onder water en wordt meestal bij het subtidaal gerekend. In het gebied tussen 
gemiddeld laagwater bij springtij en gemiddeld laagwater bij doodtij (MLWN) is het voor de 
dieren van belang hoeveel keer deze zone boven water komt. De zone tussen MLWN en 
gemiddeld hoogwater bij doodtij (MHWN) komt twee keer per dag onder water te staan (bij 
een semi-diurnaal getijdenregime). Tussen MHWN en MHWS is het dan weer belangrijk 
hoeveel keer de zone bloot komt te liggen. Boven MHWS komt het water parktisch nooit en 
deze zone behoort dus eigenlijk tot het terrestrische milieu (De Graaff, 1977).  
 
Er zijn veel verschillende soorten stranden: de reflectieve stranden, waar het strand in de 
getijdenzone en voor de kust steil afloopt, en de dissipatieve stranden waar het strand een 
lichte helling heeft en voor de kust zandbanken en ondiepe geulen liggen. Tussen beide types 
zijn er overgangen. 
 
Op het eerste zicht is er slechts weinig variatie binnen de Vlaamse stranden waarneembaar. 
Bij een gedetailleerde opname blijkt echter een duidelijke gradiënt in hellingsgraad van oost 
naar west te bestaan. De oostelijke kustzone wordt gekenmerkt door vrij steile, smalle 
stranden, terwijl licht hellende, brede stranden typisch langsheen de westelijke kustzone 
worden aangetroffen. Ook in de korrelgrootte van het sediment is deze gradiënt duidelijk 
waarneembaar: de sedimenten van de oostelijke stranden zijn grover dan deze van de 
westelijke stranden. Verder komt op sommige stranden een duidelijke afwisseling voor van 
strandruggen en zwinnen (= geulen) tussen de hoog- en de laagwaterlijn. In natuurlijke 
omstandigheden kunnen plaatselijk zoetwaterbronnen worden gevonden.  
 
Natuurlijke harde substraten zijn niet aanwezig langsheen de Vlaamse kust. In functie van 
kustverdedigingswerken werden langs nagenoeg de volledige kustlijn strandhoofden 
aangelegd. Deze strandhoofden zijn opgebouwd uit beton of arduin en vormen de 
kunstmatige tegenhangers van de natuurlijke rotskusten. Ook hier wordt het habitat in 
belangrijke mate bepaald door de getijde gradiënt. Net als rotskusten worden strandhoofden 
gekenmerkt door de aanwezigheid van vele microhabitats (o.a. overhangende rotsblokken en 
getijdenpoelen). 
 
Er bestaat een hoge habitat heterogeniteit aan de Vlaamse stranden die weerspiegeld wordt 
in een hoge biodiversiteit. 
 
Verschillende fauna elementen werden recent langsheen de Vlaamse kust bestudeerd. We 
bespreken ze van klein naar groot. 
 
Het meiobenthos (alle dieren kleiner dan 1 mm en ingegraven tussen de zandkorrels) werd 
op zowel het ‘droog strand’ als het ‘nat strand’ van De Panne bestudeerd. Twaalf 
verschillende groepen werden in het meiobenthos geïdentificeerd waarvan de vrijlevende 
mariene nematoden, gevolgd door Turbellaria, dominant zijn. De aantallen van het 
meiobenthos nemen toe naar de laagwaterlijn. Tijdens deze eerste studie werden 87 soorten 
vrijlevende mariene nematoden geïdentificeerd behorende tot 28 families. De diversiteit van 
nematodengemeenschappen neemt eveneens naar de laagwaterlijn toe. Aan de hand van de 
nematoden werden drie gemeenschappen onderscheiden. Deze gemeenschappen zijn 
geassocieerd met ofwel het hoog, het intermediair of het laag strand. De gemeenschappen 
zijn niet duidelijk van elkaar afgescheiden, maar gaan geleidelijk in elkaar over. De 
afbakening van de gemeenschappen wordt moeilijker naar het subtidaal toe. 
 71 
Verschillende studies werden uitgevoerd over het macrobenthos (alle dieren groter dan 1 mm 
en ingegraven in het sediment) van Vlaamse stranden (Elliott et al., 1997; Degraer et al., 
1999; Degraer et al., submitted). In vergelijking met het subtidale macrobenthos, worden 
slechts weinig soorten (totaal: 35 soorten) op het strand aangetroffen. De aantallen van het 
macrobenthos van de intergetijdenzone (tot 15000 ind./m²) zijn echter meestal veel hoger 
dan deze in de subtidale zone. Een duidelijk zonatiepatroon, waarbij iedere soort in 
specifieke dichtheden op een specifieke plaats in de intergetijdenzone voorkomt, wordt 
langsheen de intertidale gradiënt waargenomen. Op basis van deze soort-specifieke 
zonatieschema’s worden twee zones afgebakend. Deze zones worden van elkaar gescheiden 
ter hoogte van het midden van de intergetijdenzone. Het macrobenthos van de lage zone kan 
worden beschouwd als een uitloper van het subtidale macrobenthos (belangrijkste soorten 
zijn de polychaeten of borstelwormen Pygospio elegans, Eteone longa en Capitella capitata). 
Het macrobenthos van deze lage zone vertoont slechts weinig variatie langsheen de Vlaamse 
kust. Het macrobenthos van de hoge intertidale zone daarentegen is sterk afhankelijk van het 
beschouwde type strand. Op steile, grof zandige stranden (voornamelijk oostelijke kustzone) 
wordt hier een duidelijk verschillend macrobenthos aangetroffen (voornamelijk de 
borstelwormen Hesionides arenaria en Ophelia rathkei) in vergelijking met de vlakkere, fijn 
zandige stranden (westelijke kustzone, met voornamelijk de amphipoden Bathyporeia pilosa, 
Eurydice pulchra en de borstelworm Scolelepis squamata). 
 
Een belangrijk deel van het 'strandecosysteem' speelt zich af in de waterkolom. Het hyper- en 
epibenthos in de brandingszone van de Vlaamse kust werd onderzocht van april 1996 t.e.m. 
juli 1997 (e.g. Beyst et al., 1999; Beyst et al., in press a, b, c). Het hyperbenthos wordt hier 
gedefinieerd als de associatie van alle kleine (< 1 mm) organismen levend in de onderste 
laag van de waterkolom. In totaal werden 180 hyperbenthische soorten aangetroffen, wat 
opmerkelijk is gezien de toch wel extreme omstandigheden in de brandingszone (sterke 
schommelingen in een groot aantal omgevingsfactoren zoals b.v. temperatuur, saliniteit; 
sterke turbulentie; ...). Jaargemiddelden van de totale aantallen en biomassa lagen ook hoog 
(> 1000 individuen/100m²; 300-3000 mg AFDW/100m²) in vergelijking met diepere delen 
van de Noordzee en zijn vergelijkbaar met die van andere meer beschutte brandingszones. 
De nabijheid van het rijke zandbankengebied en/of de invloed van de Westerschelde (een 
belangrijke kinderkamer voor een groot aantal soorten) speelt hier mogelijks een rol. 
Inderdaad bestaat het hyperbenthos in deze zone voor een groot deel (> 40%) uit vroege 
levensstadia van een groot aantal (dikwijls commercieel belangrijke) organismen zoals 
verschillende platvissoorten, garnalen en krabben. Andere dominante groepen zoals 
aasgarnalen (90% van het permanent hyperbenthos), kunnen een belangrijk deel uitmaken 
van het dieet van grotere vissen en schaaldieren en vormen dus op die manier een van de 
belangrijkste schakels in het voedselweb van de productieve brandingszone. Naast een 
duidelijke seizoenale successie in het voorkomen van hyperbenthische organismen, spelen 
hydrodynamische omstandigheden en lokale strandkarakteristieken ook een rol in de 
verspreidingspatronen van deze organismen. 
 
Het epibenthos omvat alle benthische organismen die op of in de nabijheid van de 
zeebodem leven en die gevangen worden met een net met 5 mm maaswijdte. De 
soortensamenstelling is vergelijkbaar met die van andere brandingszones in de zuidelijke 
Noordzee. De brandingszones worden typisch gedomineerd door slechts een paar soorten: 
hier bestaat meer dan 80% van de epibenthosgemeenschap uit de grijze garnaal Crangon 
crangon, maar ook een aantal vissen zijn belangrijk (b.v. jonge schol Pleuronectes platessa). 
Naast deze soorten die nagenoeg het hele jaar in deze zone aangetroffen worden, maken 
ook een groot aantal andere dieren slechts periodisch gebruik van het strand. Deze migraties 
 72 
kunnen gekoppeld zijn aan temperatuursveranderingen (b.v. sommige krabben), maar ook 
met het gebruik van de brandingszone als kinderkamer of overgangsgebied tussen een 
kinderkamer zoals de Westerschelde en de open zee (b.v. voor de jonge zeebaars 
Dicentrarchus labrax). De lokatie van de stranden kan in dit opzicht dus een belangrijke rol 
spelen. De overlevingskansen van deze jonge levensstadia kunnen verhoogd worden door het 
ondiepe karakter en de turbiditeit in deze zone (vermijden van predatie door grotere 
organismen, refugium-functie). Sommige gebruiken de brandingszone daarenboven als 
voedingsgebied (foerageer-functie): verschillende soorten (b.v. 1-jarige schol) foerageren niet 
alleen in de waterkolom, maar ook worden de rijkere delen van het strand frequent gebruikt. 
Ondanks de extreme omstandigheden en de sterke turbulentie in de branding, wordt deze 
zone intensief gebruikt door een groot aantal hyper- en epibenthische soorten.  
 
Daar de vloedmerklijn een ecologisch belangrijke grens tussen het terrestrische en mariene 
milieu is, werd ook de macrofauna (alle organismen groter dan 1 mm) van dit mileu 
langsheen de Vlaamse kust bestudeerd. Naast de terrestrische fauna (vnl. tweevleugeligen, 
Diptera, en kevers, Coleoptera), de aangespoelde en in situ mariene fauna (respectievelijk, 
vnl. zeepokken, Cirripedia, en borstelwormen, Polychaeta), wordt de vloedmerklijn bewoond 
door een groot aantal karakteristieke soorten. Deze karakteristieke fauna wordt hoofdzakelijk 
vertegenwoordigd door typisch terrestrische groepen (vnl. tweevleugeligen, Diptera, en 
kortschildkevers, Staphylinidae). Slechts een klein deel van de karakteristieke fauna is typisch 
marien (vb. strandvlo, Talitrus saltator). Enkel in de nabije omgeving van het 
strandnatuurreservaat ‘Baai van Heist’ is de karakteristieke fauna dominant aanwezig. De 
afwezigheid van verstoring ter hoogte van de vloedmerklijn (o.a. betreding en opruimen 
aanspoelsel) kan hierbij belangrijk zijn. 
 
Recent (september 2000, Engledow et al., 2001) werd ook gestart met de studie van de 
epilithische macrofauna van harde substraten of m.a.w. alle dieren groter dan 1 mm en 
levend op harde substraten of rotskusten. In vergelijking met de zandstranden wordt ongeveer 
het dubbel aantal soorten teruggevonden in de intergetijdenzone (47 versus 91). Er wordt 
een onderscheid gemaakt tussen sessiele (vastgehecht) en mobiele (niet-vastgehecht) 
organismen. Binnen de sessiele dieren zijn de belangrijkste vertegenwoordigers de 
kreeftachtigen (Crustacea) met de zeepokken (familie Balanidae) en de weekdieren 
(Mollusca) met de mossel (Mytilus edulis) en de Japanse oester (Crassostrea gigas). De 
belangrijkste groepen binnen de mobiele dieren zijn de Crustacea (Amphipoda, Decapoda) 
en de borstelwormen (Polychaeta) (familie Spionidae). Ook hier worden grote aantallen 
teruggevonden: bij de sessiele dieren worden relatieve bedekkingsgraden teruggevonden van 
90%, terwijl de dichtheden van de belangrijkste vertegenwoordigers van de mobiele dieren 
kunnen oplopen tot ruim 9000 ind./m². Net zoals natuurlijke rotskusten, worden de 
kunstmatige harde substraten gekenmerkt door een zonatiepatroon. Tijdens het onderzoek 
werden twee zonatiepatronen gevonden: één voor meer geëxposeerde plaatsen 
(strandhoofden) en één voor meer beschutte plaatsen (havenmuren). In beide valt op dat de 
gevonden zones minder scherp afgebakend zijn dan op natuurlijke rotskusten én dat we ons 
bevinden in een vroege successiefase (den Hartog, 1959). De havenmuren vertonen reeds 
soorten (vooral wiersoorten) van een verdere successiefase, maar ook hier wordt nog geen 
climaxgemeenschap gevonden. De meeste soorten worden zowel op havenmuren als op 
strandhoofden gevonden (weliswaar in andere dichtheden), doch valt op dat sommige 
soorten een duidelijke voorkeur vertonen voor ofwel de meer geëxposeerde (de mossels) 
ofwel de meer beschutte plaatsen (de oesters). 
 
 73 
Alhoewel zandstranden op het eerste zicht onherbergzaam lijken en dus ecologisch 
onbelangrijk, blijkt er toch een zeer rijke en typische fauna voor te komen. Ieder van deze 
soorten vervult een specifieke rol binnen het kustecosysteem. Verschillende organismen 
dienen als voedselbron voor de op het strand en strandhoofden foeragerende kustvogels. Bij 
vloed komen tal van vissen zich voeden in de intergetijdenzone. Bovendien fungeert het 
strand als belangrijk habitat voor de jonge stadia van verschillende vissoorten.  
 
De Vlaamse stranden hebben dus niet alleen een grote aantrekkingskracht voor toeristen, 
maar ook voor verschillende mariene en terrestrische organismen zijn ze zeer belangrijk.   
 
In het kader van een geïntegreerd kustzonebeheer dient men ook rekening te houden met de 
ecologische waarde van de Vlaamse zandstranden.  
 
Referenties 
 
Beyst B., A. Cattrijsse, and J. Mees. 1999. Feeding ecology of juvenile flatfishes of the surf 
zone of a sandy beach. Journal of Fish Biology 55:1171-1186. 
Beyst B., K. Hostens, and J. Mees. In press a. Factors influencing fish and macrocrustacean 
communities in the surf zone of sandy beaches in Belgium: temporal variation. Journal 
of Sea Research. 
Beyst B., D. Buysse, A. Dewicke, and J. Mees. In press b. Surf zone hyperbenthos of Belgian 
sandy beaches: seasonal patterns. Estuarine Coastal and Shelf Science. 
Beyst B., J. Vanaverbeke, M. Vincx, and J. Mees. In press c. Tidal and diurnal periodicity in 
macrocrustaceans and demersal fish of an exposed sandy beach, with special 
emphasis on juvenile plaice (Pleuronectes platessa L.). Marine Ecology Progress Series. 
De Graaff L.W.S. 1977. Het strand: de relatie tussen processen, materialen en vormen, en 
een proeve van terminologie-gebruik. KNAG Geografisch Tijdschrift, XI, 1, 47-68. 
Degraer S., L. De Neve, I. Mouton, and M. Vincx. 1999. Zonation and community structure 
of the macrobenthos of a macrotidal, ultra-dissipative sandy beach: Summer - Winter 
comparison. Estuaries, 22(3B):742-752. 
Degraer S., A. Volckaert, and M. Vincx. Submitted. Macrobenthic zonation patterns along a 
morphodynamical continuum of macro-tidal, low tide bar/rip and ultra-dissipative 
beaches. Estuarine, Coastal and Shelf Science. 
den Hartog C. 1959. The epilithical algal communities occurring along the coast of the 
Netherlands. Amsterdam: North-Holland Publishing Company. 241p. 
Elliott B., S. Degraer, M. Bursey, and M. Vincx. 1997. Intertidal zonation of macroinfauna on 
a dissipative, sandy beach at De Panne (Belgium): A pilot study. Biol. Jaarb. 
Dodonaea 64:92-108. 
Engledow H., G. Spanoghe, A. Volckaert, E. Coppejans, S. Degraer, M. Vincx, and M. 
Hoffmann. 2001. Onderzoek naar de fysische karakterisatie en de biodiversiteit van 
strandhoofden en andere harde substraten langs de Belgische kust. Eindrapport in 
opdracht van het Min. Vlaamse Gemeenschap, Dept. Leefmilieu en Infrastructuur, Afd. 
Waterwegen en Zeewezen. 109p. 
 


Stranden, niet alleen voor toeristen!

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive