Meire, P.

Van den Bergh, E.

Vandamme, S.

Ysebaert, T.J.

Open Marine Archive


 53 
ONDERZOEK VOOR HET BEHEER VAN ESTUARIA 
 
Patrick Meire, Stefaan Vandamme, Tom Ysebaert en Erica Van den Bergh 
 
Universiteit Antwerpen, Departement Biologie, Onderzoeksgroep Ecosysteembeheer 
Universiteitsplein 1, B-2610 Wilrijk 
 
 
Het niet erkennen van de multifunctionaliteit van waterlopen in het algemeen, en het daaruit 
voortvloeiende zeer versnipperde beheer ervan hebben ertoe geleid dat in de voorbije 
decennia de ecologische kwaliteit van onze waterlopen sterk degradeerde. Zowel de 
waterkwaliteit als de morfologische kwaliteit (oeverstructuren etc.) is vaak zeer slecht. Dit 
resulteerde niet alleen in een verarming van de aquatische levensgemeenschappen, maar 
ook in grote economische gevolgen door bv. de hoge saneringskosten van vervuilde 
waterbodems, verhoogde risico’s op overstromingen en verlies van de visserijfunctie. De 
degradatie enerzijds en het groeiend inzicht in de samenhang van alle facetten van het 
watersysteem anderzijds hebben geleid tot het concept integraal waterbeheer. Immers, een 
watersysteem is het samenhangend en functioneel geheel van oppervlaktewater, grondwater, 
onderwaterbodems, oevers en technische infrastructuur met inbegrip van de voorkomende 
levensgemeenschappen en alle bijhorende fysische, chemische en biologische kenmerken en 
processen. Integraal waterbeheer is een methodiek om het watersysteem zodanig te beheren en 
te ontwikkelen tot het voldoet aan de doelstellingen van de ecologische functies en van de 
gebruiksfuncties. Dit impliceert een belangenafweging en de erkenning van de samenhang en 
de wisselwerking binnen en tussen de verschillende componenten van het watersysteem. Dit 
vereist evenwel ook een samenwerking tussen de verschillende beleidsinstanties en beheerders. 
 
Het toepassen van integraal waterbeheer houdt dan ook in dat maatregelen en/of ingrepen zo 
worden gepland dat ze aan meer dan één doelstelling voldoen en dit op een duurzame 
manier met een minimum aan onderhoud en effecten op andere functies. Bovendien moet 
het behoud en herstel van ecologische waarden en het optimaal ecologisch functioneren van 
het systeem eveneens als harde randvoorwaarde gelden bij afwegingen net als veiligheid en 
economische imperatieven. Dit hoeft niet negatief te zijn, dit kan integendeel leiden tot elkaar 
versterkende projecten (bv. verhoogde veiligheid gekoppeld aan verminderde baggerwerken 
en beter functioneren van een estuarium), maar zal soms ook leiden tot compromissen wat 
betreft de gestelde doelstellingen. 
  
Het Schelde-estuarium, het deel van de Schelderivier dat aan de tijwerking onderhevig is,  
strekt zich uit over een lengte van 160 km en loopt van Gent (B) tot Vlissingen (Nl). Het 
Nederlands deel van het estuarium wordt de Westerschelde, het Belgisch deel de Zeeschelde 
genoemd. De getij-invloed is eveneens merkbaar op de zijrivieren van de Schelde, nl. de 
Durme, de Rupel, de Zenne, de Dijle en de Nete. Dit is evenwel niet altijd zo geweest. Wat het 
hydraulisch regime betreft kunnen voor de Zeeschelde drie perioden onderscheiden worden: 
een fluviale, met seizoengebonden afvoer, die te Antwerpen eindigt rond de 5e-6e eeuw; een 
overgangsperiode naar tijregime tussen de 6e en de 10e eeuw; een periode van tijregime 
vanaf de 10e eeuw.  Tegen de wisselende waterstanden der tijwerking heeft men zich 
doorheen de eeuwen gaandeweg beter beschermd door steeds meer en hogere dijken te 
bouwen. De stormvloed van 1.2.1953 heeft vooral in Zeeland desastreuze gevolgen gehad 
en leidde tot de uitwerking en uitvoering van het Deltaplan dat sinds kort voltooid is. Het was 
echter na de stormvloed van 3.1.1976 en de daaropvolgende grote overstromingen dat werd 
 54 
beslist tot de uitvoering van het Sigmaplan. Hierbij wordt dezelfde veiligheidsgraad 
nagestreefd als in het Deltaplan. 
 
Binnen Europa is het Schelde-estuarium één van de weinige overgebleven estuaria met een 
omvangrijk zout-, brak- en zoetwatergetijdensysteem. Vooral het zoetwatergetijdengebied is op 
Europese schaal een bijzonder zeldzaam habitat. De ecologische waarde wordt sterk negatief 
beïnvloed door de slechte waterkwaliteit. De uitvoering van het Sigmaplan evenals verdere 
ingrepen in de waterloop ter bevordering van de bevaarbaarheid kan de ecologische waarde 
en het functioneren van het estuariene ecosysteem verder negatief beïnvloeden. 
 
Na de langdurige wasperiode in de jaarwende 1993-1994 (die in heel Vlaanderen 
overstromingen veroorzaakte) en de stormvloeden van 14 november 1993 (met sinds lange 
tijd de hoogste waterstanden genoteerd in de Zeeschelde) en 28 januari 1994, keurde de 
Vlaamse regering in 1994 een ‘nood- en urgentieprogramma waterbeheersing’ goed, dat 
ook een versnelde afwerking van het Sigmaplan inhield.  De Vlaamse Regering heeft evenwel 
geoordeeld dat de uitvoering van deze programma’s dient te passen binnen een integrale 
visie op het beheer van de waterlopen en heeft, wat betreft het Sigmaplan, beslist tot 
uitvoering van een algemene milieu-impactstudie voor het eerste deel van het Sigmaplan. Als 
ondersteuning hiervan werd het Onderzoeksproject Milieu Effecten Sigmaplan (OMES) 
opgestart.  
 
De kernvragen voor het onderzoeksproject zijn: 
 
1. wat is de rol van het intertidaal (slikken en schorren) in het volledige estuariene 
functioneren (C en N cycli enz.); 
 
2. welke beheersmaatregelen dragen maximaal bij tot het bereiken van een grotere 
veiligheid tegen overstromingen en het optimaal functioneren van het estuariene 
ecosysteem, met bijzondere aandacht voor de mogelijke rol van gecontroleerde 
overstromingsgebieden. 
 
Om deze vragen te beantwoorden werd gekozen om een ecosysteemmodel te ontwikkelen 
dat het mogelijk maakt om het belang van processen in het intertidaal voor de dynamiek van 
het aquatische estuariene systeem te onderzoeken. Immers, wiskundige ecologische modellen 
bieden de mogelijkheid zeer verschillende facetten van het functioneren van een ecologisch 
systeem te integreren in een beschrijving van de belangrijke factoren die de flux van koolstof 
en nutriënten beïnvloeden. Deze integratie maakt het mogelijk een gefundeerde schatting te 
maken van het relatief belang van specifieke factoren, zoals de uitbreiding van 
zoetwatergetijdenzones of het zuiveren van de huishoudelijke en industriële afvallozingen. 
Modellen bieden, binnen de marges van onzekerheid die binnen het model kunnen worden 
gekwantificeerd, de mogelijkheid effecten van beheersmaatregelen door te rekenen. 
 
Het opstellen van een dergelijk model vereist evenwel veel gegevens en een goede kennis 
van het ecosysteem. Dit wordt in het OMES-project, naast de opbouw van het 
ecosysteemmodel, voorzien in drie grote luiken: 1) inventarisatie en monitoring; 2) opstellen 
van structuurmodellen; 3) procesonderzoek.  
 
Het luik inventarisatie en monitoring is van essentieel belang om: i) de uitgangssituatie te 
beschrijven; ii) de effecten van vroegere en geplande ingrepen te beschrijven; iii) de input te 
leveren voor de modellen.  
 55 
 
Het voorspellen met het model van de effecten van verschillende alternatieve beheers- en/of 
inrichtingsvarianten voor het Sigmaplan vereist een input van de verwachte ontwikkelingen 
van de verschillende habitats, m.a.w. een simulatie van het abiotisch milieu en op zijn minst 
de verwachte vegetatieontwikkelingen. Om dit te realiseren zijn modellen nodig die we hier 
om de gedachten te vestigen ‘structuurmodellen’ noemen, ze voorspellen de structuur van het 
ecosysteem. Op basis van de beschikbare abiotische gegevens (sediment en hydrodynamica) 
dienen voorspellingen te worden gemaakt van de sedimentatie, bodemtextuur en 
overspoelingsregime voor de verschillende ter studie zijnde alternatieven. De 
hydrodynamische modellen leveren de gegevens i.v.m. te verwachten waterhoogtes, 
stroomsnelheden, slibtransport enz. De mogelijke vegetatieontwikkelingen worden voorspeld 
op basis van statistische modellen die als input de belangrijkste abiotische parameters 
hebben en als output de probabiliteit van voorkomen van een vegetatietype. Dit kan dan op 
zijn beurt worden vertaald in een volledige levensgemeenschap. 
 
Het procesonderzoek is gericht op het analyseren van verschillende onderdelen van de 
biogeochemische cycli van C en N en in het bijzonder over de rol van de oevervegetatie als 
bron van organische stof naar het pelagiaal toe en de impact op de flux en omzettingen van 
materiaal in de bodem.  
 
Het OMES-project is in eerste instantie bedoeld om de impact van waterbouwkundige werken 
op het Schelde-ecosysteem na te gaan. Hoewel de verontreiniging van zowel water als 
bodem een belangrijke impact heeft op het ecosysteem ligt het niet in de bedoeling om in dit 
project specifiek onderzoek naar oorzaken en effecten van verontreiniging uit te voeren.  
 
Het uitvoeren van een dergelijk onderzoeksproject op zich kan wetenschappelijk een grote 
waarde hebben maar de uitdaging is uiteraard de koppeling met het effectief uitvoeren van 
maatregelen in het veld. Bij verschillende dijkwerken zijn reeds alternatieven uitgewerkt op 
basis van de bekomen onderzoeksresultaten. De grootste uitdaging is evenwel de realsiatie 
van het gecontroleerd overstromingsgebied Kruibeke-Bazel-Rupelmonde en dit op zo’n 
manier dat én de veiligheid én het milieu gunstig beïnvloed worden. Voor dit laatste is het zo 
maximaal mogelijk herstellen van de uitwisseling tussen polder en rivier essentieel. Het 
invoeren van een gecontroleerd en gereduceerd getij is een mogelijkheid hiertoe die 
momenteel onderzocht wordt. Teneinde dit te onderbouwen wordt een experimentele 
benadering gevolgd waarbij eerst in een mesocosmosopstelling onder gecontroleerde 
omstandigheden het effect van getijparameters en sediment op de groei van riet wordt 
onderzocht. Vervolgens zal in een mesocosmosopstelling in de Schelde zelf de impact van 
waterkwaliteit op de ontwikkeling van riet worden bestudeerd onder omstandigheden van een 
gereduceerd getij. De laatste fase van het experimenteel werk is een pilootproject dat loopt 
onder het project MARS (Marsh Amelioration along the River Schelde). Dit project (een 
samenwerking tussen AMINAL, afdeling Natuur, AWZ, Afdeling Zeeschelde en 
Rijkswaterstaat, Directie Zeeland) wordt gesteund door het Life fonds van de Europese 
commissie en omvat o.a. het aanleggen van een overstromingsgebied van 10 hectaren met 
een gecontroleerd en gereduceerd getij in een voormalig poldergebied. 
 
Tijdens deze lezing zal een overzicht gegeven worden van de onderzoeksresultaten van het 
OMES-project en het experimenteel onderzoek. Op basis hiervan zullen dan meer algemene 
bedenkingen worden geformuleerd over beheer van estuaria en het hiertoe benodigde 
onderzoek. 
 


Onderzoek voor het beheer van estuaria

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive