Dumoulin, E.

Open Marine Archive

y-50-
NAAR AANLEIDING VAN EEN DETERMINATIETABEL VOOR LAND-
EN ZOETWATERMOLLUSKEN.
E. DUMOULIN
Halfweg '85 verscheen van de hand(en) van R. Devriese
en 'Th. Warmoes een werkje over de land- en zoetwatermollusken van
het Benelux-gebied. Het is een uitgave van de Jeugdbond voor Na-
tuurstudie en Milieubescherming (JNM) en is opgevat als een prak-
tische determineertabel met van de meeste soorten een afbeelding.
Naast de echte land- en zoetwaterschelpen zijn in het boekje ook
karakteristieke schorre- en brakwaterslakjes opgenomen.Omdat
met name deze soorten in SWG-kringen de nodige aandacht krijgen
vond ik het interessant om hetgeen de auteurs over deze soorten
te berde brengen eens grondig door te lichten. Over de algemene
aanpak van de publicatie -die ikzelf eenvoudig gezegd goed vind-
en het terrestrisch-, limnisch-molluskengedeelte zal ik hier niet
uitweiden, maar verwijs ik liever naar o.a. Backeljau (1985).
Nog meer dan in de "systematische lijst" van Van Goethem
(1984) hanteren Devriese & Warmoes (D & W) de Nederlandse bena-
ming van de soorten. Daarbij worden tevens enkele nieuwe namen
voorgesteld. Omdat het belang van een Nederlandse naam voor een
echter niet zomaar te verwaarlozen is wil ik daar in»organisme
onderstaand betoog ook wat dieper op ingaan.
De volgende species worden van naderbij beschouwd..
Pe./L^.rtg^a u-^-uae. (Pennant)
De plaatsing van de soort in het genus /{yd/ioS-ia Hartman
of Pe.un.g-ia Paladilhe wisselt al naar gelang de opvatting van de
auteur. Iets meer over de Nederlandse naam van het schelpje.
De species P. u-^uae. . (Pennant), H.. ue-n.t/io^a (Montagu), S. />tagn.o-
tu.m (Gmelin) en H. ne.ci^c.ta Muus hebben alle vier het woord "wad-
slak je" in hun naam verwerkt staan. Om specifiek P. u.tuae. (Pen-
nant) aan te duiden en alle verwarring uit te sluiten lijkt het
mij aan te bevelen om het bijvoeglijk naamwoord "gewoon" te in-
troduceren. I.p.v. Wadslakje wordt het dan Gewoon wadslakje.
H.i/cUo&z.a vejtiM.o^a. (Montagu)
Als er één geslacht is dat om opheldering vraagt is het
wel dat van de Wadslakjes.In de tabel wordt daar aan tegemoet
-51-
gekomen, maar toch blijft een en ander nog verwarring zaaien zo-
als het volgende illustreert. Centraal op blz. 108 staan drie
afbeeldingen, het opschrift erbij luidt 'W. ói.agno/Lum (Gmelin)..
of H.. uejzt/i0^>a (Montagu)". Geen expliciete aanduiding dus van
een soort, maar het openlaten van mogelijkheden. Mijn opvatting
over de figuren is de volgende het linkse ex. is een H., ue-nt/to-.»
4<z (Montagu), het middelste specimen is een dubieuze tekening
(die vermoedelijk H-. u&ni/io^a (Montagu) moet afbeelden, maar even-
goed een "slanke vorm" van P. jejTJ^uz^i (Smith) zou kunnen zijn)
en het rechtse, dat mij het meest lijkt te refereren naar S. ^tag-
no/i.um (Gmelin).
Een belangrijk morfologisch kenmerk, dat de mondrand pa-
* *
tiëtaal bij H. ue.n.tn.o^a (Montagu) de laatste omgang over slechts
een korte afstand of soms bijna niet raakt, ontbreekt in de tabel.
D & W stellen een nieuwe naam voor : Buikige wadslak
(waarom niet Buikig wadslakje zoals in de index staat ?).We
zitten echter nog met een reeks oudere benamingen, meer bepaald..
Opgezwollen wadslakje, Opgezwollen drijfhorentje, Moerasdrijfho-
rent je en Drijfhorentje, die echter zowel op deze soort als op
S. ^tagno/tum. (Gmelin) betrekking kunnen hebben.De ervaring heeft
geleerd dat, als we het in de omgang willen hebben over de H.yd/to-
&.iz.dae. van het brakke en/of mariene milieu, we altijd spreken van
Wadslakjes. De benaming Drijfhorentjes (of, op specifiek niveau
dan, een daarmee samengestelde naam) wordt, voor zover ik weet,
niet gebruikt. Een nieuwe naam invoeren voor H.. ue.ntno^a (Monta-
gu) lijkt mij echter volledig uit den boze. Ik stel daarom voor
de al bestaande naam Opgezwollen wadslakje (wat meteen iets zegt
over de vorm van het schelpje en tevens de band met de Wadslakjes
aangeeft) aan ft. ue.nt/to/>a (Montagu) toe te wijzen, mede ook om-
dat de auteurs voor S. ^i.agn.omm (Gmelin) een andere kenschetsen-
de naam vonden.
S&m^óa^a ^iagno/Lum (Gmelin)
Recent anatomisch onderzoek (Bank & Butot, 1984) heeft
aangetoond dat de soort dient ondergebracht te worden bij het
genus Sejn^a^a Radoman.l
Hierboven is al te kennen gegeven dat het rechtse ex. op
blz. 108 dus betrekking heeft op S. ^itagno/ium (Gmelin). Het ken-
* .
merk dat 'bij deze soort de mondrand aan de pariëtale zijde de
laatste winding over een grotere afstand raakt en er meer mee sa-
menvloeit dan het geval is bij H.. uejvi^o^a (Montagu), staat niet
-52-
10 rf^
01
N
\
\
10 r".^ >
r^ r-
»
<r
Q o^s^
^
n
c
O)
f
/
^
w
co
-^
1>-
^
<
\^
Fig. 1-12.
-53-
Legende.
Fig. 1-12, Holocene specimen, uit Meijer (1975)
1-5 Pe-rLin-g^a. u-iua-e. (Pennant). Herkomst l (Zuiderzee af-^ 9. ^
zetting, Haarlemmerliede), 2 en 5 (Cardiumklei afzet-
ting, Beverwijk), 3 en 4 (basis Almere afzetting, Be-
verwijk).
6 : H.yci^ofU.a n.e.gte.cta Muus. Herkomst Zuiderzee afzet-..
ting, Haarlemmerliede.
7-12 : H.yd^.o&.^a ue.rdji.o/sa. (Montagu). Herkomst7-11 (Zuider-..
zee afzetting, Haarlemmerliede), 12 (basis Almere af-
zetting, Beverwijk).
Fig. 13-14, Holocene specimen, uit Kuijper (1979)
13 : H.ycLzoê.^a n.e.gf.e.cia Muus. Herkomstonderste deel..
Dyinkerke O afzetting, Wervershoof.
14 : ftyd/io&.-ia ve.n^M.o^a (Montagu). Herkomstidem als 13..*
t
Fig. 15, recent specimen, uit Fretter & Graham (1978)
15 : H.ycin.oHl.a rte.g^&cta Muus. HerkomstSkibsted Fjord,IIe
Limfjord, Denemarken.
-
l»
»
...^
t
t
. ; »ï,^
f
t
.'.;..
':.'.'; **
* '.'. ».
»'.f. . f 'y, .';sïyt* 'i,< . ^
.. *\«. t
.r?» »t * *. h# < «^
. . 9 f ^
* ï,. * .a. . .
SS» 1. »^ ,-L^. ^iss< .» » > f ?it» » -'.s'»*. »^ *.i
.^ '^ .:.'3ST
» » . f. *
. t ', wvS# t .ff .. l
s .:y f
.<; iSwS"mt >. l. .tt .l
. <
\ .
'.n maS ?SSÏ'tw. '-,'.'..' . » :.-t ',:.^'-','-:;. 'ï'f/. ^'»; l'^'. l .^%? .;'l Si?:?k '/..* t'» t>. a .'; f l ».- » -%t l ^1+\'- '.-+< i* ./^ t '. ^»* ^ .;ït* .. . s v ^>*ï * * -
t» * l * * * /
. :t ii /?.:.;.. 'f»:.-.".. t ^
.''.'.< * » . l 11' /t *.'./ t . ^-f
?%% 1 'mm
rf ^.. .>..% t
.
Fig. 13, 14. Fig. 15.
-54-
vermeld. Bij de verspreiding geven D & W : "algemeen" in het
kustdistrict. De term "lokaal" zou hier echter veel beter van
toepassing zijn Bank et al. (1979) noteren voor Nederland
< t .
.
slechts een zeer plaatselijk voorkomen.
De voorgestelde Nederlandse naam Wit wadslakje vind ik
voortreffelijk gekozen. Het houdt verband met de witte kleur van
de schelp bij deze slakjes. De hoger al opgesomde benamingen
waar S. ^tagno^um (Gmelin) nog voor in aanmerking kan komen,_Moe-
rasdrijfhorentje en Drijfhorentje, alsook de door Bank (1983)
opgegeven naam Baster's drijfhorentje, vind ik te verwaarlozen
in vergelijking met de naam gesuggereerd door D & W.
/iycUoê-^a ne.gJHe.c.i.a Muus
De afbeelding op blz. 106 ism.i.. weinig geschikt om de
soort te typeren Een goeie figuur is o.a. te vinden in Fretter.
& Graham (1978). Voorname schelpkenmerken die eventueel ook in
de tabel hadden kunnen verwerkt worden, zijnslanker dan de9.
twee vorige soorten, laatste winding minder gezwollen, stompere
top. De Nederlandse naam die de auteurs geven is uitstekend,
ze noemen de soort het Deens wadslakje. Het is inderdaad een
slak je dat voor het eerst -in 1963 pas- beschreven werd a.d.h.v.
teriaal afkomstig uit de Ajstrup bugt van de Mariager fjord tema
Denemarken. Vergeten drijfhorentje zoals door Bank (1983) voor-
gesteld wordt lijkt mij -hoewel het een bijna letterlijke verta-
Ïing is van het latijnse neglectus (verwaarloosd, veronachtzaamd)-
niet zo geslaagd.
Niettegenstaande deze soort bij mijn weten nog niet met
zekerheid als recent voor Nederland of België aangetoond werd,
wordt ze toch in de tabel opgenomenDit maakt het mogelijk om.
bij het determineren van Wadslakjes tevens rekening te houden met
H-, ne.gie.cta Muus, waarvan de verspreiding nog zeer onvoldoende
gekendIS.* Fossiel, uit Holocene afzettingen is ze voornamelijk
in Nederland al een paar keer bestudeerd (Kuijper, 1979; Raven &
Voetnoot : a.d.h.u. conchyliologische kenmerken alleen is het niet altijd euen ge-
makkelijk H. uentrosa (Montagu), S. stagnorum (Gmelin) en H. neglecta Muus uan el-
kaar te onderscheiden. Bij levend materiaal kunnen kenmerken uan de ueke delen
(b.u. pigmentatie uan de kap, radula, penis, ur. genitalia en maag) de determina-
tie bevestigen. Voor de beschrijving hieruan zie o.a. Muus (1963) en Bank & Bu-
tot (1984).
-55-
» t
Kuijper, 1981). In België is er minstens één ex. op het opgespo-
ten strand van Heist gevonden (Annys, 1982), zeer waarschijnlijk
ook van Holocene herkomst.
Potamopyn.gu^ J&nkZn^ (Smith)
Toen dit slak je op het eind van de jaren '20 zijn intre-
de in ons land deed (Dupuis, 1927) bleek het aanvankelijk de
voorkeur te geven aan een licht brak milieu (Adam, 1942). In ge-
woon zoet water is ze tegenwoordig al lang niet meer zeldzaam,
op sommige plaatsen komt ze er zelfs massaal voor (b.v. Damse
vaart). D & W geven de soort op als "verspreid" en "lokaal" in
het kust-, vlakte-, heuvel- en submontaan district. Voor wat be-
treft het kustgebied zie ik het echter voor mogelijk dat we nu
al kunnen spreken van "algemeen" (o.a. pers. waarn. Belgische
Oostkust). Verder inventarisatieonderzoek zal dit moeten uit-
t
wijzen. Door het feit dat het tolerantiegebied van deze species
zich niet beperkt tot een louter brak biotoop is de sinds lang
in omloop zijnde Nederlandse benaming voor dit slakje Jenkins'».
brakwaterhorentje of de door Van Goethem (1984) aangenomen ver-
korte versie ervan : Brakwaterhorentje -die trouwens vroeger al
gebruikt werd voor P. u^uae. (Pennant)- eigenlijk niet zo toepas-
selijk meer. Vanwege de verwantschap met de Wadslakjes zouden
we het schelp je b.v. het Jenkins' wadslakje kunnen noemen. Het
doorvoeren van een naamsverandering voor de soort spreekt mij des-
ondanks toch maar matig aan. Mocht dit inderdaad ook niet meer
wenselijk worden geacht dan ben ik voorstander, in overeenstem-
ming met Van Goethem (1984) en D & W, om de korte benaming Brak-
waterhorentje bij voorkeur te hanteren.
A^im.w.e.a gwyana Fleming
D & W houden de traditie i.v.m. de Nederlandse naamge-
ving in stand door dit schelp je het Gray's wadslakje te blijven
noemen. Omdat A. g/taycuza Fleming geen familielid is van de Wad-
slakjes en het feit in acht genomen dat de soort in principe geen
bewoner is van de slikken maar wel van de schorren is deze naam
niet langer houdbaar. Prud'homme van Reine (1979) gebruikt voor
het eerst- de naam Gray's kustslakje en Bank (1983) stelt voor de
benaming Amphibische schorrenslak in te voeren.Eerstgenoemde
t t
naam vind ik weinig geïnspireerd gevonden, Bank's naam daarente-
-56-
gen is wel heel typerend. Omdat het de enige bij ons voorkomende
soort uit de familie der A^^iffn.ne.M.ae. is kunnen we A. g/iayana
Fleming m.i. best gewoonweg het Schorreslakje (of is Schorren-
taalkundig juister) noemen.
AMnua mode-^ta (Loven)
Dit kleine naaktslakje ontbreekt in het werk van D & W.
Het komt nochtans niet zeldzaam voor op de schorren van Zeeuws-
Vlaanderen, Doel en Lillo (pers. waarn.), waar het onder speci-
fieke omstandigheden op de grens van land en (brak)water leeft.
Een Nederlandse naam voor dit diertje zou ik niet zo meteen kun-
ken bedenken.
Llmapon.ti.a cie.p/te.^^a. Alder & Hancock
Ook dit, wel kleinste naaktslakje uit onze contreien
werd niet in de tabel opgenomen. Het leeft eveneens op de schor-
ren van o.a. Zeeuws-Vlaanderen en Doel (pers. waarn.)'In welke
mate ze daar voorkomen is niet zo eenvoudig om te achterhalen.
Het probleem is dat het zo'n kleine (^ 4 mm) diertjes zijn en
daardoor zeer gemakkelijk over 't hoofd gezien worden. Een Ne-
derlandse naam voor deze soort is eveneens onbestaande.
Ouate-Ua myo^ot^ (Draparnaud)
Om het verschil tussen deze en de onderstaande soort in
de Nederlandse naam ondubbelzinnig tot uiting te laten komen vind
ik het beter -in samenspraak met Bank (1983)- het woordje "ge-
woon" te gebruiken. 0. myo^oti^ (Draparnaud) wordt aldus het
Gewoon muizenoortje.
Le.u.c.oph.ytia Hide.rvLata (Montagu)
De aan dit slakje gegeven Nederlandse naam Wit muizen-
oortje is al eerder gebruikt door Janssen & De Vogel (1965) en is
dus niet -zoals verkeerdelijk uit de tabel blijkt- door D & W
voorgesteld. L. dicL&.nl.cd.a. (Montagu) is naar mijn gevoel een niet
frequent voorkomende soort, ook niet in Zeeland waar ze volgens
de auteurs algemeen zou zijn. De enige plaats waar ik ze (voor
België) tot nog toe heb kunnen vinden is de schorre van Het Zwin,
het betreft twee lege huisjes (1983, 198^). Veelvuldig veldwerk
-57-
op de Zeeuws-Vlaamse schorren heeft ook nooit deze soort opgele-
verd.
Vanuit mijn eigen background als gewezen Jeugdbonder
hoop ik ten stelligste dat dit boekje zoveel mogelijk mensen uit
de JNM of andere natuurverenigingen bereikt en dat het een aan-
. <
sporing mag zijn om op excursies wat meer naar weekdieren te ki j-
ken en de interesse ervoor op te wekken.
NASCHRIFT.
Het op populair niveau hanteren van de Nederlandse bena-
ming van een schelpdier lijkt mij geen enkel probleem. Het is
anderzijds ontegensprekelijk zo dat in bijdragen met een meer of
minder wetenschappelijke doelstelling ten minste de latijnse na-
men dienen gebruikt te worden, zodat algemeen duidelijk is waar-
over gesproken wordt. Iemand die veel met weekdieren bezig is
kent al gauw heel wat soorten bij hun wetenschappelijke naam,
maar_voor de leek en/of debutant malacoloog kan ik mij voorstel-
len dat de Nederlandse naam van b.v. een slakje in het begin veel
beter bijblijft. Het succes van o.a. de vogel- en plantennamen
illustreert wel goed het nut die ze kunnen hebben.
Welke naam nu juist moet gegeven worden aan die bepaal-
de mollusk als er m.n. meerdere voor in omloop zijn is niet zo
maar uit te maken. Het moet m.i. niet gebeuren door toepassing
van omslachtige nomenclatuurregels zoals die bestaan voor de we-
tenschappelijke naamgeving. Het kan veel eenvoudiger, door b.v.
de best gekozen naam -onder algemene goedkeuring- ingang te doen
vinden. Het lijkt mij echter ook goed, in de mate van het moge-
lijke, rekening te houden met de traditie die er bestaat rond het
gebruik van een naam. Om dit te achterhalen is een uitgebreide
literatuurstudie van de wat oudere schelpenboeken noodzakelijk.
Over wat de best gevonden naam zou kunnen zijn moet er
een discussie op gang gebracht worden zoals die in Nederland al
gaandeIS.. Een voorlopige Nederlandse naamlijst van de inheemse
land- en zoetwatermollusken (incl. brakwatersoorten) is bij onze
noorderburen tevens al verschenen (Bank, 1983). Voor de meeste
soorten werd uit het gamma van de voorhanden zijnde namen telkens
één voorkeursnaam naar voor gebracht of indien deze ontbraken
-58-
werd een naam voorgesteld. In afwachting van het verschijnen van
de definitieve lijst blijven al deze namen steeds voor aanpas-
sing vatbaar. Het is wenselijk_dat er in deze_en voor de toe^
komst vooropgestelde lijst van de mariene weekdieren ook een Bel-
gische inbreng is De literatuur die Bank doorgenomen heeft be-.
vat namelijk geen enkele Belgische titel. Niettegenstaande in
het verleden werken over schelpen bij ons hoofdzakelijk in het
Frans uitgegeven werden, staat er in bepaalde gevallen toch dik-
wijls een z.g. Vlaamse benaming bij de soorten opgegevenVoor»
eventuele referenties in dit verband verwijs ik bij deze naar
Dumoulin (1985).Ik weet niet of men uit de Belgische boekjes
veel nieuwe namen zal kunnen putten, maar het lijkt mij toch
»
noodzakelijk dit ten minste na te trekken.
Literatuur.
Adam, W., 1942. Notes sur les Gastéropodes. XI. Sur la réparti-
tion et la biologie de Hydrobia jenkinsi Smith en Belgique.-
Buil. Mus. r. Hist. nat. Belg., t.XVIII, no. 23, 18 pp., 3 tab.,
3 fig., l pi.
Annys, A., 1982. Onderzoek van gruis verzameld te Reist op
21.02.'82.- De Strandvlo 2(4) 111-114.9.
Backeljau, Th., 1985. Boekbespreking.- Gloria Maris 24(8) .*
210-212.
Bank, R.A., L.J.M. Butot & E. Gittenberger, 1979. On the identi-
ty of Helix stagnorum Gmelin, 1791 and Turbo ventrosus Montagu,
1803 (Prosobranchia, Hydrobiidae).- Basteria 43(1-4) 51-59,..
9 figs.
Bank, R.A., 1983. Voorlopige Nederlandse naamlijst van onze in-
heemse land- en zoetwatermollusken.- Corr. bi. Ned. Malac. Ver.,
no. 214 1400-1408...
Bank, R.A. & L.J.M. Butot, 1984. Some more data on Hydrobia ven-
trosa (Montagu, 1803) and "Hydrobia" stagnorum (Gmelin, 1791),
^Tth~remarks on the genus Semisalsa Radoman, 1974.- Malak. Abh.
Mus. Tierk. Dresden 10(2) 5-15, 11 figs...
Devriese, R. & Th. Warmoes, 1985. Land- en zoetwatermollusken
van de Benelux.- Uitg. Jeugdb. voor Natuurst. en Milieubesch.,
133 pp., talr. fig., 6 pi.
T-59-
Dumoulin, E., 1985. Literatuur over de Belgischemariene week.«f
dieren.- De Strandvlo 5(2) .. 26-31.
Dupuis, P., 1927. Faune malacologique de la Belgique. Notes con-
cernant la découverte, par Ie Dr. Giltay, de deux espèces de
mollusques^nouveaux pour la faune beige.- Ann. Soc. Roy. Zool.
Belg., t.LVIII 31-38..
Fretter, V. & A. Graham, 1978. The Prosobranch Molluscs of Bri-
tain and Denmerk. Part 3 - Neritacea, Viviparacea, Valvatacea,
terrestrial and freshwater Littorinacea and Rissoacea.- J.
moll. Stud., supplement 5 101-152, 130 figs..^
Janssen, A.W. & E.F. De Vogel, 1965. Zoetwatermollusken van Ne-
derland.- Uitg. Ned. Jeugdb. voor Natuurst., 160 14 figs.,ppt f
17 pi.
Kuijper, W.J.,_1979_. Palaeontological investigation of a brac-
kish-marine Late Holocene deposit at Wervershoof (Province'of
North-Holland, The Netherlands).- Meded. Werkgr. Tert. Kwart.
Geol., 16(3) 103-121, 3 tabs., 9 figs., 2 pi...
Muus, B.J., 1963. Some^Danish Hydrobiidae with the description
^ a ?^ species, Hydrobia neBlecta_.- Proc. Malac. Soc. Land.,
35 : 131-138, 3 fig's;
Prud'homme van Reine, W.J., 1979. Wat vind ik aan het strand ?-
Thieme & de., Zutphen, 135 pp., 34 pi.
Raven, J.G.M._&W.J. Kuijper, 1981. Calais deposits (Holocene)
near Benthuizen (province of Zuid-Holland, The Netherlands),
witha palaeoecological^reconstruction.-Meded. Werkgr. Tert.
Kwart. Geol., 18(1) 11-28, 6 tabs., 7 figs...
Van Goethem, J.L.,^1984. Lijst van de recente niet-mariene mol-
lusken van België.- Studiedoc. K. Belg. Inst. Nat. Wet., nr;
16, 35 pp.
De Wulk, 8
8390 Knokke-Heist


Naar aanleiding van een determinatietabel voor land-en zoetwatermollusken

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive