Muylaert, K.

Soetaert, K.

Tackx, M.

Muylaert, Koenraad

Tackx, Micky

Soetaert, Karline

Ghent University Academic Bibliography

Leven in troebel water: het planktonische leven in het estuariene water

Muylaert, Koenraad8010010269446F721470-B25E-11E6-B104-2D2FD0AF0289

Soetaert, KarlineWE11801000859923F4A10B88-F0ED-11E1-A9DE-61C894A0A6B4

Archivsystem Ask23

Open Marine Archive

Levende 
Natuur 
themanummer Schelde 84 
Leven in troebel water: 
hetphmktonische leven in 
het estudriene water Koenraad Muykert, 
Micky Tackx & Karline Soetaert 
Het leven in het estuariene water 
bestaat voornamelijk uit microsco-
pisch kleine organismen: het plank-
ton. Estuaria in het algemeen en 
het Schelde-estuarium in het bij-
zonder zijn zeer voedselrijke ecosys-
temen en de grondstoffen die als 
basis dienen voor het planktonische 
voedselweb - opgeloste voedings-
zouten en organisch materiaal - zijn 
in overvloed aanwezig. Het estu-
arium is tegelijkertijd echter ook 
een extreem milieu waarin vele 
planktonische organismen het 
moeilijk hebben om te overleven. 
Dit artikel wil de factoren bespre-
ken die de verspreiding en groei 
van dit plankton bepalen. 
Het plankton omvat een diverse groep 
van kleine organismen die vrij rondzwe-
ven in de waterkolom en grotendeels pas-
sief met de stroming worden meegevoerd. 
Met een gemiddelde grootte van minder 
dan een duizendste van een millimeter 
zijn de bacteriën de kleinste organismen 
in de waterkolom. Ze spelen voornamelijk 
een belangrijke rol bij de afbraak van 
organisch materiaal. Het fytoplankton 
vormt het plantaardige leven in de water-
kolom. In het estuarium komen tientallen 
verschillende fytoplanktonsoorten voor 
die in grootte kunnen variëren van een 
duizendste tot een tiende van een milli-
meter. Het zoöplankton bestaat uit kleine 
diertjes, die zich voeden met andere 
planktonische organismen. Ook hier tref-
fen we een grote variëteit aan. EencelUge 
flagellaten en ciliaten behoren tot de 
groep van de protozoa. Ze vormen het 
kleinste zoöplankton en zijn vooral 
belangrijk als grazers van de bacteriën. 
Rotiferen of raderdiertjes zijn meercellige 
diertjes die meestal kleiner zijn dan een 
millimeter. Ze komen voornamelijk voor 
in zoetwater waar ze grazen op het fyto-
plankton, flagellaten en ciliaten. Cope-
poden zijn kleine schaaldiertjes die tot 
enkele millimeters groot kunnen worden. 
Ze voeden zich met het grotere fytoplank-
ton, ciliaten of zelfs rotiferen. In de meest 
stroomopwaartse zone van het estuarium 
worden soms cladoceren of watervlooien 
waargenomen, organismen die verwant 
zijn aan de copepoden maar voornamelijk 
in zoet water te vinden zijn. 
Mengkom van zoet en zout water 
Doordat het plankton grotendeels passief 
wordt meegevoerd met de waterstromen is 
het sterk afhankelijk van de stromingen in 
het estuarium. Met de aanvoer van zoet en 
zout water komt ook plankton uit de rivie-
ren en de kustzeeën in het estuarium 
terecht. Men trefi: dan ook vaak veel fyto-
planktonsoorten uit de rivieren (vnl. 
groenwieren) aan in het stroomopwaartse 
gebied (Muylaert et al., 1997), terwijl van-
uit de zee typisch mariene copepoden, 
zoals Temora lon^comis en Pseudocalanus 
elongatus worden aangevoerd (Soetaert & 
Van Rijswijk, 1993; fig. 1). De meeste 
planktonische organismen zijn aangepast 
aan het leven in hetzij zoet water hetzij 
zout water. Er zijn geen soorten die over de 
volledige zoutgradiënt kunnen voorkomen 
en slechts weinig soorten zijn in staat te 
overleven bij de tussenliggende zoutcon-
centraties in de brakwaterzone. 
In het zoetwatergetijdengebied 
stroomopwaarts van de Rupel-monding 
bevinden zich typische zoetwater plankton-
soorten (bijv. het groenwier Scenedesmtis), 
terwijl in de brakwaterzone rond Antwer-
pen typische brakwatersoorten voorkomen 
(bijv. de copepode Eurytemora affinis) die 
dan weer vervangen worden door mariene 
soorten (bijv. de diatomee Ditylum bright-
wellii) stroomafwaarts van Bath (Soetaert 
& Van Rijswijk, 1993; Van Mieghem, 
1997; Muylaert et al., 2000). 
Ondanks menging met zeewater uit 
de kustzone is er een netto watertransport 
richting zee dat gelijk is aan de aanvoer van 
zoetwater in het estuarium. Dit heeft als 
gevolg dat er een continue uitspoeling van 
het plankton plaatsvindt naar de zee toe. 
Het zoetwaterplankton komt hierdoor in 
water met een hoger zoutgehalte terecht en 
sterft af Enkel organismen waarvan de 
populatie sneller aangroeit dan dat er 
stroomafwaartse afvoer plaatsvindt kunnen 
in het estuarium overleven. Dit geeft 
vooral problemen voor de grotere organis-
men zoals de copepoden, die gemiddeld 
heel wat trager groeien dan kleinere orga-
nismen, zoals bijvoorbeeld bacteriën. Som-
mige copepoden zijn echter in staat om in 
beperkte mate hun positie in het estuarium 
te handhaven. Ter hoogte van de meng-
zone van zoet en zout water stroomt het 
lichtere zoet water zeewaarts bovenop een 
wig van zwaarder zout water dat in 
stroomopwaartse richting stroomt. Door 
ter hoogte van deze zoutwig naar onder in 
de waterkolom te migreren kunnen cope-
poden afvoer naar zee vermijden (Laprise 
&Dodson, 1993). 
Afbraak van organisch materiaal 
Bacteriën en dieren zijn voor hun groei 
afhankelijk van dood organisch materiaal. 
Estuaria in het algemeen en zo ook het 
Schelde-estuarium worden gekenmerkt 
door hoge concentraties van dood orga-
nisch materiaal. Dit komt terecht in het 
estuarium zowel via natuurlijke processen 
als door menselijke activiteiten. Rivieren 
bijvoorbeeld zijn van nature belangrijke 
leveranciers. Daarenboven zorgen lozingen 
van industrieel en huishoudelijk afvalwater 
voor een extra organische belasting van het 
estuarium. 
Het grootste deel van het organisch 
materiaal dat in het Schelde-estuarium 
terechtkomt wordt door bacteriën afgebro-
ken voor het de zee bereikt (Soetaert & 
Herman, 1995). Door de uitzonderlijk 
hoge concentraties aan organisch materiaal 
komen bacteriën in de waterkolom van het 
Schelde-estuarium in heel hoge aantallen 
voor en wordt een hoge bacteriële produc-
tie bereikt (Goosen et al., 1997). 
Deze bacteriën verbruiken voorname-
lijk zuurstof om het organisch materiaal af 
te breken. In de zomer, wanneer de tempe-
ratuur hoog is, versnelt de activiteit van 
85 Biodiversiteit — Open water 
r-i 
^ ^0 \ 
Fig. 1. De verspreiding van 
enicele algemene fytoplanl(ton 
(a-e) en zoöplanl<ton (A-E) soor-
ten in het Sclielde-estuarium. 
Wat betreft liet fytoplanl(ton 
vinden we in de meest stroom-
opwaartse zone groenwieren 
zoals Scenedesmus (a) die vanuit 
de rivier naar het estuarium 
worden aangevoerd. Zij worden 
in het estuarium zelf vervangen 
door diatomeeën: Cyclotella (b) 
in het zoetwatergetijdengebied, 
Thalassiosira proschkinae (c) ter 
hoogte van de mengzone van 
zoet en zout water en Skeleto-
nema (d) wat meer stroomaf-
waarts in de brakwaterzone. Bij 
de monding worden dan weer 
echt mariene diatomeeën, zoals 
Thalassiosira nordenskioeldii (e), 
vanuit de kustgebieden naar het 
estuarium aangevoerd. 
Wat betreft het zoöplankton 
worden cyclopoïde copepoden 
zoals Cyclops (A) uit de rivier 
aangevoerd, terwijl in het zoet-
watergetijdengebied rotiferen 
(B) dominant zijn. In de brakwa-
terzone komen dan weer 
calanoide copepoden zoals Eury-
temora (C) en Acartia (D) voor, 
terwijl vanuit de kustgebieden 
mariene copepoden zoals 
Temora (E) in het estuarium 
terechtkomen. 
bacteriën en is de zuurstofvraag het 
hoogst. Dit leidt, met name in de meest 
stroomopwaarts gelegen zone in het estu-
arium waar de organische belasting het 
hoogst is, tot een sterk uitgesproken zuur-
stoftiekort in het water, met alle negatieve 
gevolgen van dien (o.a. reukhinder). Ter-
wijl fytoplankton, protozoa en zelfs rotife-
ren weinig gevoehg zijn voor een daling 
van het zuurstofgehalte, zijn het grotere 
zoöplankton en vissen hier wel gevoelig 
voor en kunnen daardoor in de meest 
stroomopwaartse gedeeltes niet overleven. 
Men merkt dan ook een verschuiving op 
van het areaal van bepaalde soorten, die in 
andere Europese estuaria, waar geen zuur-
stofiiekort optreedt, meer stroomopwaarts 
te vinden zijn dan in het Schelde-estua-
rium (Soetaert & Van Rijswijk, 1993). 
Productie vaxi organisch materiaal 
Het fytoplankton in het estuarium is net 
als landplanten in staat organisch materi-
aal te produceren uitgaande van zonlicht 
en opgeloste voedingszouten. Doordat 
voedingszouten in estuaria in hoge con-
centraties aanwezig zijn, speelt de licht-
hoeveelheid meestal de belangrijkste rol in 
het reguleren van de groei van het fyto-
plankton. De getij denwerking in estuaria 
gaat gepaard met sterke stromingen. Hier-
door wordt veel slib en ander bodemmate-
riaal in suspensie gebracht en is het water 
in estuaria veel troebeler dan in de rivieren 
die erin uitmonden of in de aangrenzende 
kustgebieden. Doordat het water zo troe-
bel is, wordt het fytoplankton nauwelijks 
belicht waardoor het relatief traag groeit. 
Een bepaalde groep van het fytoplankton. 
de diatomeeën of kiezelwieren, kan ook 
met weinig licht vrij goed groeien en deze 
groep vormt dan ook de dominante fyto-
planktongroep in het estuarium. Toch is 
het enkel in de zomerperiode, wanneer 
de lichtintensiteit hoog is en de rivier-
afvoer relatief laag, dat er fytoplankton-
bloeien kunnen ontstaan. De dichtste 
fytoplanktonbloeien worden in het zoet-
watergetijdengebied waargenomen waar 
het belangrijkste organisme de diato-
meeënsoort Cyclotella scaldensis is 
(Muylaert et al., 2000). 
Deze diatomeeën bezitten, in tegen-
stelling tot de andere fytoplanktongroe-
pen, een exoskelet dat opgebouwd is uit 
silicium. Omdat dit element enkel via 
natuurlijke processen in het water terecht 
komt, is het water in het estuarium in 
vergelijking met fosfor en stikstof relatief 
arm aan silicium, zodat dit voedingszout 
het eerst uitgeput raakt en de groei van 
diatomeeën afremt. Dergelijk tekort aan 
silicium komt soms voor in de zomer. 
Een heterotroof ecosysteem 
Het mag duidelijk zijn dat het estuariimi 
een complex ecosysteem vormt waar 
autotrofe processen (productie van orga-
nisch materiaal door algen) en heterotrofe 
processen (de afbraak door bacteriën en 
zoöplankton) naast elkaar voorkomen. In 
de Westerschelde is door de troebelheid 
van het water de productie van het fyto-
plankton vrij laag. Anderzijds is de bacte-
riële productie zeer hoog door de hoge 
aanvoer van organisch materiaal. Daar-
door wordt er in het Schelde-estuarium 
meer organisch materiaal afgebroken dan 
er geproduceerd wordt en is het estu-
arium een heterotroof ecosysteem 
(Soetaert & Herman, 1995). Het resul-
taat is dat er minder organisch materiaal 
naar de Noordzee wordt afgevoerd dan er 
in het estuarium wordt geïmporteerd, 
zodat het estuarium een waterzuiverende 
filter vormt tussen de rivier en de zee. 
Bij een reductie van de toevoer van 
organisch materiaal in het estuarium kan 
verwacht worden dat de bacteriële pro-
ductie zal afnemen. Tegelijkertijd zal ook 
het water helderder worden waardoor de 
primaire productie toeneemt. Daardoor 
zal het estuarium een minder extreem 
heterotroof systeem worden en zal de 
zuurstofconcentratie in de waterkolom 
toenemen wat wellicht de diversiteit van 
grotere organismen, zoals het zoöplank-
ton en de visgemeenschap, ten goede zal 
komen. 
Levende 
Natuur 
themanummer Schelde 86 
Literatuur 
Goosen, N.K., P. Van Rijswijk, J. Kromicamp & 
J. Peene, 1997. Regulation of annual variation in 
heterotrophic bacterial production in the Scheldt estuary 
(SW Netherlands). Aquatic Microbial Ecology 12: 223-32. 
Laprise, R. & JJ. Dodson, 1993. Nature of environmen-
tal variability experienced by benthic and pelagic animals 
in the St-Lawrence estuary, Canada. Marine Ecology 
Progress Series 94:129-39. 
Mieghem, R. van, 1997. Mesozooplankton als bio-
indicator voor waterkwaliteit. Thesis, Vrije Universiteit 
Brussel, Brussel. 
IVluylaert, K., A. Van Kercicvoorde, W. Vyverman & 
K. Sabbe, 1997. Structural characteristics of phytoplank-
ton assemblages in tidai and non-tidal freshwater sys-
tems: a case study from the Scheldt basin, Belgium. 
Freshwater Biology 38: 263-76, 
IVluylaert, K., K. Sabbe & W. Vyverman, 2000. 
Spatial and temporal dynamics of phytoplankton com-
munities in a freshwater tidai estuary (Scheldt, Belgium). 
Estuarine Coastal and Shelf Science. 
Soetaert, K. & P.M.J. Herman, 1995. Carbon flows in 
the Westerschelde estuary (The Netherlands) evaluated 
by means of an ecosystem model (MOSES). Hydrobiolo-
gia 311:247-66. 
Soetaert, K. & P. Van Rijswijlc, 1993. Spatial and tem-
poral patterns of the zooplankton in the Westerschelde 
estuary. Marine Ecology Progress Series 97:47-59. 
Summary 
Planktonic life in estuarin water 
Planktonic life in the estuarine water column comprises a 
diversity of organisms involved in the production, con-
sumption and breakdown of organic matter in the estu-
ary. Although estuaries in general and the Scheldt estu-
ary in particular are nutrient-rich ecosystems providing 
ample resources for plankton growth there are at the 
same time extreme conditions where many biota have 
difficulties to survive. In this paper a short introduction to 
the factors regulating the distribution and growth of 
estuarine plankton communities is given. 
Dr. K. Muyiaert 
Sectie Protistologie & Aquatische Ecologie, 
Universiteit Gent 
K.L. Ledeganckstraat 35 
B-9000Gent 
email: Koenraad.Muylaert@rug.ac.be 
Prof. M. Tackx 
Laboratorium Ecologie, Vrije Universiteit Brussel 
Huidig adres: Centre d'Ecologie des Systèmes Aquati-
ques Continentaux (CESAC) 
Route de Narbonne 117 
F-31062 Toulouse Cedex 4 
Dr. K.E.R. Soetaert 
Centrum voor Estuariene en Mariene Oecologie 
Nederlands Instituut voor Oecologisch Onderzoek 
Postbus 140 
NL-4400 AC Yerseke 
Cydotella scaldensis, 
een nieuwe diatomeeënsoort 
uit het Schelde-estuarium 
Uit een studie van het fytoplankton van het 
Schelde-estuarium bleek dat in het meest 
stroomopwaartse gedeelte van het estuarium, in 
het zoetwatergetijdengebied waar het water vol-
ledig zoet is maar toch onderhevig is aan de 
getijdenwerking, het fytoplankton gedomineerd 
werd door een diatomee uit het geslacht Cydo-
tella. Een gedetailleerd onderzoek van de schaal-
tjes van de diatomee met behulp van electronen-
microscopie leerde dat het hier om een voor de 
wetenschap nog onbekende soort ging. Ze werd 
als een nieuwe soort beschreven en werd Cydo-
tella scaldensis genoemd naar het estuarium 
waarin ze werd gevonden (Muyiaert & Sabbe, 
1996). De soort werd inmiddels ook waargeno-
men in rivieren in het Rupelbekken en andere 
eutrofe rivieren in West-Europa. 
Alhoewel in exotische streken regelmatig 
nieuwe soorten diatomeeën opduiken is het vin-
den van een nieuwe en bovendien bijzonder 
algemene soort in gematigde streken eerder uit-
zonderlijk. Zoetwatergetijdengebieden liggen 
buiten het directe onderzoeksdomein van zowel 
mariene als zoetwater biologen en werden 
daarom in het verleden nauwelijks onderzocht. 
Het feit dat er in dergelijke systemen onbekende 
soorten opduiken duidt op de noodzaak van 
wetenschappelijk onderzoek in deze unieke eco-
systemen. 
Literatuur 
Muyiaert, K. & K. Sabbe, 1996. Cydotella - ^ ' : 
scaldensis spec. nov. (Bacillariophyceae), ^ t J ^ ' 
a new estuarine diatom. Nova Hedwigia 63' ' ' ^ ^ ' ' 
335-45. 
Dr. K. Muyiaert & Dr. K. Sabbe 
Sectie Protistologie & Aquatische Ecologie, 
Universiteit Gent 
K.L. Ledeganckstraat 35, B-9000 Gent 
email: koenraad.muylaert@rug.ac.be 
Koenraad Muyiaert & 
Koen Sabbe 
Cydotella scaldensis, 
een nieuw beschreven 
diatomeeënsoort, voor 
het eerst waargenomen 
in het Schelde-estuarium. 


http://www.vliz.be/imisdocs/publications/280708.pdf

Leven in troebel water: het planktonische leven in het estuariene water

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Ghent University Academic Bibliography

Archivsystem Ask23

Open Marine Archive