Molè, Vojeslav

ART-Dok

J U G O S Ł O W I A Ń S K A SZTUKA, nazwa umowna, 
którą określa się sztukę dawną i współczesną na zie­
miach Jugosławii, obejmującą sztukę Macedonii, Serbii, 
Chorwacji, Słowenii, Dalmacji i Bośni. Ziemie te ze 
względu na swe położenie geogr. byty zawsze ważnym 
terenem przejściowym pomiędzy Bliskim Wschodem 
a Europą Pd. i Środk., czego wynikiem było niezwykłe 
zróżnicowanie i bogactwo form artystycznych. 
S z t u k a p r z e d h i s t o r y c z n a i s t a r o ż y t n a . Na j ­
starsze zabytki sztuki na terenie Jugosławii pochodzą 
z okresu neolitu. Do takich należy cmentarzysko w Gla-
sinac w Bośni, zawierające także przedmioty z epoki 
brązu i żelaza, oraz znalezisko w Vinća (ślady osady, 
idole). Z VI w. p.n.e. — z okresu, w którym istniały 
liczne kolonie greckie, gł. w Dalmacji (np. Tragurion, 
obecnie Trogir) — pochodzą artyst. wyroby iliryjskie 
i gr. (Trebeniśte w Macedonii). W okresie rzym. prawic 
cały kraj uległ romanizacji, o czym świadczą ruiny mo­
numentalnych budowli, m.in. w Puli (amfiteatr, I w. 
n.c.), Splicie (pałac Dioklecjana z mauzoleum cesarza, 
III—IV w.), Solinie (amfiteatr, II w.); powstały wówczas 
liczne miasta: Poetovio (obecnie Ptuj), Celeia (Celje), 
Aemona (Lubiana), Singidunum (Belgrad), Justinia-
na Prima (Caricin Grad) i in. Monumentalny zabytek 
architektury wczesnobizantyjskiej stanowi bazylika Eu-
frasiana z VI w. wPoreću (Istria). Mimo zniszczeń w o-
kresic wędrówki ludów kultura antyczna pozostawiła 
liczne ślady, wywierając wpływ na Słowian, którzy 
osiedlili się tuta j w VI i VII w. 
S z t u k a ś r e d n i o w i e c z n a i n o w o ż y t n a . Naj ­
starszym centrum religijno-kulturalnym i artyst. Sło­
wian bałk. był ośrodek chrześcijaństwa w Macedonii, 
nad jeziorami Ochryda i Prespa, zał. w 2 poł. IX w. 
W architekturze tego okresu tradycje hellenistyczno-
bizant. łączyły się z elementami małoazjatyckimi (ruiny 
kościoła Św. Ahileja na wyspie tejże nazwy, na jeziorze 
Prespa i in.). W malarstwie ściennym natomiast przewa­
żały wpływy bizant. (freski w świątyni św. Sofii w Och-
rydzie); jednym ze szczytowych osiągnięć sztuki maced. 
były ikony. 
Serbska sztuka średniow. rozwijała się początkowo 
pod równoczesnym wpływem sztuki romańskiej i bi­
zant. (architektura, i luminatorstwo). Natomiast po 
wchłonięciu Serbii Przymorskiej przez państwo Nema-
niciów wzory bizant. stały się dominujące. Architektura 
serb. rozwinęła się w trzech gł. ośrodkach: w kolebce 
Serbii — Raszcc, w Macedonii, a po 1389 w dorzeczu 
Morawy. Architektura Raszki rozwinęła ogólnobatk. 
typ świątyni jednonawowej z kopułą oraz bizant. układ 
wnętrza, łącząc je z formami romańskimi (Studenica 
ok. 1183, Żica 1208-15, Mileśeva 1234-35, Sopoćani 
ok. 1255) i zbliżając się s topniowo do typu romańskiej 
bazyliki (Dcćani 1327-35). W Macedonii obok form 
nawiązujących do tradycji miejscowych (przebudowy 
cerkwi dawniejszych, np. cerkwie klasztorne w Staro 
Nagorićane 1313 i Bogorodicy Ljeviśkiej w Prizrcnie 
1307) rozwinęły się typy cerkwi bizant. na planie krzyża, 
z kopułą (np. tzw. cerkiew Królewska w Studenicy ok. 
1313-14) lub z pięcioma kopułami (Graćanica). W do­
rzeczu Morawy budowano cerkwie pięciokopułowe 
wzorowane na architekturze klasztornej z Athos (np-
cerkiew w klasztorach Manasija nad Resavą ok. 1418 
i Ravanica 1376-81) i jednonawowe (cerkiew Lazarica 
w Kru5cvacu ok. 1375, Kalenic 1413-17); bardzo wzbo­
gaciła się wówczas dekoracja architektoniczna. Serbskie 
malarstwo średniow. rozwijało się pod wpływem Bizan­
cjum, przechodząc od hieratycznego akademizmu XII w-
(Studenica, Żića) i antykizującego archaizmu do ro­
dzimego stylu malowideł w Mileśeva (1238) i osiągnęło 
Originalveröffentlichung in: Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Band 5, Warszawa 1965, S. 340-342 
JUGOSŁOWIAŃSKA SZTUKA 
punkt szczytowy w niezwykle ekspresyjnych i dynamicz­
nych malowidłach w Sopoćani (ok. 1255). Pod koniec 
XIII w. styl monumentalny ustąpił miejsca stylowi nar­
racyjnemu; równocześnie malarstwo serb. łączyło się 
ściśle z malarstwem bizant. okresu Paleologów, np. 
malowidła w cerkwi Bogorodicy Ljeviskiej w Prizre-
nie (1307), w cerkwi św. Klimenta w Ochrydzie (1295) 
i w Staro Nagorićane (1319), a także freski w cerkwi 
Królewskiej w Studenicy (1314). Malowidła w dolinie 
Morawy odznaczają się finezją wykonania i delikatnym 
kolorytem. Po upadku państwa serb. sztuka serb. egzy­
stowała aż do XVIII w. gt. j ako sztuka klasztorna, na­
wiązująca do dawnych form. 
Sztuka Dalmacji miała charakter odmienny ze wzglę­
du na żywe tradycje antyczne i bliskie sąsiedztwo 
Włoch. W okresie przedromańskim wznoszono tu ro­
tundy nawiązujące do tradycji poantycznych (kościół 
św. Donata w Zadarze, ok. 805) oraz liczne małe koś­
cioły „swobodnych f o r m " (np. kościół św. Krzyża w 
Ninie). Stosowano także powszechnie przejętą z Włoch 
ornamentykę arch. w formie dwutaśmowej plecionki. 
Za panowania dynastii chorw. (ok. 800-1102) nowe 
elementy w budownictwie wprowadzili benedyktyni z 
Monte Cassino. W XII—XIII w., powstawały w mia­
stach katedry romańskie nawiązujące do wzorów 
pd.wł. (Kotor, Dubrownik, Trogir), lub pn.wł. Z okre­
su gotyku najwspanialsza jest katedra w Szybeniku z 
XV w. (budowana przez Jura ja Dalmatinaca, dokoń­
czona w stylu renesansowym przez Niccolo Fiorentina). 
Architektura renesansowa rozwinęła się w Dubrowni­
ku (portyk Pałacu Rektorów), w Trogirzc, Splicie i Szy­
beniku. W XVI w. wskutek wojen z Turkami rozwi­
nęła się architektura obronna . W romańskiej rzeźbie 
dalmatyńskiej wyróżniają się drzwi drewniane katedry 
w Splicie z 1214 (dzieło Andriji Buviny) oraz portal ka­
tedry w Trogirzc z 1240 (dzieło mistrza Radovana) . 
W XV w. najwybitniejszym rzeźbiarzem byt Ju ra j Dal-
matinac, czynny także jako architekt (baptysterium ka­
tedry w Szybeniku, dzieła w Splicie i Dubrowniku) . Re­
prezentantem rzeźby renesansowej był Niccolo Fioren-
tino (kaplica bł. Jana Ursini w katedrze trogirskiej, 
1468-97). Malarstwo dalmatyńskie rozwijało się rów­
nolegle z kierunkami malarstwa wł. (zwłaszcza wenec­
kiego), dochodząc do najwyższego poziomu w Dubrow­
niku (Nikola Boźidarević — Nicolaus Rhagusinus, zm. 
1517, i Mihaj lo Hamzić, czynny między 1509 a 1518). 
W iluminatorstwie zaznaczyły się wpływy malarstwa 
zach.eur., a także bizantyjskiego. 
W sztuce Bośni charakterystyczne są zamki obronne, 
tzw. kule; wśród innych zabytków o charakterze rodzi­
mym wyróżniają się bogumilskie kamienie nagrobne, 
tzw. Stecki (XI I -XV w.), zdobione reliefami o moty­
wach ornamentalnych i figuralnych. Swój odrębny cha­
rakter zawdzięcza Bośnia architekturze i zdobnictwu po­
chodzenia tur., które w połączeniu z rodzimą sztuką lud. 
wytworzyło w tym kra ju swoistą pólorientalną kulturę. 
Na ziemiach pn. Chorwacji oraz w Słowenii sztuka 
wczesnośredniow. rozwijała się w kontakcie ze sztuką 
sąsiednich centrów alpejskich i nadmorskich. Nie za­
chowały się jednak zabytki monumentalne. Właściwym 
stylem średniow. w Słowenii i Chorwacji był gotyk (ka­
tedra w Zagrzebiu z XIII w.). Najbardzie j swoisty jest 
słoweński, a poniekąd i chorwacki, typ wiejskich koś­
ciołów gotyckich (gł. halowych), bogato zdobionych 
freskami (np. Gosteće k. Skof ja Loka i in.). Styl gotyc­
ki, zarówno w architekturze, jak i malarstwie, docierał 
także do Istrii, gdzie zaznaczyły się też wpływy wenec­
kie (freski w Beram, Pazin, Draguć, Hrastovlje). Re­
nesans w Chorwacji i w Słowenii nie rozwiną! się 
w pełni. Liczne są natomiast budowle barokowe — 
sakralne i świeckie: równolegle rozwijała się rzeźba ba­
rokowa (Francesco Robba ok. 1698-1756, pracował 
m.in. w Lublanie); dla barokowego malarstwa monu­
mentalnego charakterystyczny jest iluzjonizm, wprowa­
dzony przez malarzy wł., rozwijany dalej przez słoweń. 
malarza Franca Jelovśeka (1700-61), a w Chorwacji 
przez Ivana Rangera (1700-63). 
S z t u k a n o w o c z e s n a . Proces unowocześnienia 
sztuki rozpoczął się w XVIII w., w każdym środowisku 
inaczej — zależnie od tradycji i warunków lokalnych. 
Pierwszym malarzem nowoczesnym w Słowenii był 
For tunat Bergant (1721-69), malarz ekstaz rei. i roko­
kowych por t re tów; malarstwo rei. uprawiali też m.in. 
Valentin Metzinger (1699-1759), Anton Cebej (1722-
po 1774) i Martin Johann Kremser-Schmidt (1718-
1801). Od pocz. XIX w. malarstwo słoweń. rozwijało 
się równolegle do sztuki zach.eur., przechodząc kolej­
no przez fazy klasycyzmu (Fran Kavćić, zw. też F . 
Caucig 1762-1828), romantyzmu i biedermeieru (Josip 
Tominc 1790-1866), tradycji ponazareńskich (Janez 
Wolf 1825-84), realizmu (Janez Subic 1850-85 i Jurij 
Subic 1855-89, Ivana Kobilca 1862-1926) wreszcie im­
presjonizmu (Ivan Groha r 1867-1911, R. Jakopić, 
Matevź Sternen 1870-1949, Mati ja J ama 1872-1947). 
Sztukę współczesną reprezentują: malarze — Gojmir 
Anton Kos (ur. 1896), Stanę Kregar (ur. 1905), France 
Mihelić (ur. 1907); rzeźbiarze — Lojze Dolinar (ur. 
1893), Boris Kalin (ur. 1905) i Zdenko Kalin (ur. 1911); 
grafik Bożidar Jakac (ur. 1899) i in. 
W Chorwacji pierwszym malarzem nowoczesnym 
był Vjekoslav 'Karaś (1821-58). W pocz. X I X w. roz­
winął się portret (Mihajlo Stroy 1803-71, Ivan Zasche 
1826-63) oraz malarstwo hist. (Ferdo Quiquerez 1845-
93). W 2 poł. XIX w. nastąpił wielki rozkwit twórczoś­
ci; obok folklorystycznego malarstwa rodzajowego Ni-
koli Maśicia (1852-1902), wirtuozostwa kolorytu Vla-
ha Bukovaca (1855-1922) i Celestina Medovicia (1857-
1920), zjawiają się malarze rodzajowi i hist., jak Oton 
Iveković (1869-1939), grafik i malarz krajobrazu mor­
skiego Mcnci Clement Crnćić (1865-1930), Ferdo Ko-
vaćević (1870-1927), Branimir Senoa (1879-1939) i in. 
Znaczny wpływ wywarł Bela Ćikoś-Sessia (1864-1931), 
ze swoim malarstwem inspirowanym twórczością lit. 
Grupę impresjonistów stanowili: Josip Racic (1885-
1908), Miroslav Kraljević (1885-1913), V!adimir Becić 
(1886-1954) oraz Oskar Herman (ur. 1886). Starszą ge­
nerację współczesnych reprezentują zwłaszcza Ljubo Ba­
bic (ur. 1890), Krsto Hegeduśić (ur. 1901) i jego grupa 
„ZemI ja"o raz Szkoła Chlebińska—najżywsze środowis­
ko sztuki „naiwnej" , bardzo rozwiniętej w J. Wybitnym 
grafikiem był Tomislav Krizman (1882-1955). W rzeź­
bie chorw. nad całym pokoleniem starszym (Ivan Ren-
dić 1864-1932, Robert Frangeś-Mihanović 1872-1940, 
Rudolf Valdec 1872-1929) góruje monumentalna sztu­
ka I. Meśtrovicia; na podkreślenie zasługuje także twór­
czość Tomi Rosandicia (1878-1958), Antuna Augu-
stinćicia (ur. 1900), F ran jo Krśinicia (ur. 1897) oraz 
Vani Radauśa (ur. 1906). W dziedzinie architektury 
wyróżnił się w pocz. X X w. Viktor Kovaćić (1874-
1924). 
Początki modernizacji sztuki serb. związane są z pro­
cesem jej okcydentalizacji i zarazem laicyzacji; proces 
ten, rozpoczęty już w XVIII w., postępował stopniowo, 
gł. w Wojwodinie i Śremie. W dziedzinie portretu, roz­
wijającego się najwcześniej, czołowym malarzem byl 
znakomity kolorysta Konstant in Danii (1798-1873), 
przedstawicielem romantyzmu — Djura Jakśić (1832-
78). D o ostatecznej emancypacji malarstwa serb. 
przyczyniła się twórczość trzech malarzy realistów z 
Wojwodiny: D. Krsticia, Urośa Predicia (1857-1953) 
i Paji Jovanovicia (1859-1957). Pierwszym reprezen­
tantem pleneryzmu był Marko Murat (1864-1944), im­
presjonizmu — Nadcżda Petrović (1873-1915). Rzeźba 
w XIX w. przeszła przez tradycje akademizmu i natu­
ralizmu (Djordje Jovanović 1861-1953,Simeon Roksan-
dić 1874-1943). 
Po II wojnie świat, nastąpiło ściślejsze zbliżenie mię­
dzy sztuką Serbów, Chorwatów i Słoweńców, a także 
Macedończyków, zapoczątkowane już 1903 na pierw­
szej wystawie „jugosłowiańskiej" w Belgradzie. 
Bogate tradycje ma na terenie Jugosławii rzemiosło 
artyst. i sztuka lud. (snycerstwo, wyroby z metali, 
zwłaszcza miedzi i srebra, tkactwo i ceramika). Tabl. 
Sztuka jugosłowiańska. 
W. MOLfc Sztuka Słowian Południowych. Wroclaw-Warsza-
wa-Kraków 1962; 3. MAL Zgodorina umetnostii pri Slovencih. 
341 
J U G O S Ł O W I A Ń S K I T E A T R 
Hrvatih in Srbih, Ljubl jana 1924; F. STELŁ Oris zgodońne 
umetnostipri Slovencih, Ljubl jana 1924; M. KASANIN Dva veka 
srpskoga slikarsna, Beograd 1942; L. BABIć U met nosi kod 
Hriata, Zagreb 1943; M. KOLARIć Srpska iimctnost XVIII 
veka, Beograd 1954; M.B. PROTIć Savrcmenici, Ukovne kri-
tike 'i eseji, Beograd 1955. Wojsław Moli 
342 


Jugosłowiańska sztuka

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

ART-Dok