Molè, Vojeslav

ART-Dok

Macedonia 143 
6. Sztuka. W okresie kiedy Słowianie po 
osiedleniu w M. zaczęli się zbliżać do kultury 
miejscowej, oddziaływały na nich nie tylko 
żywe wzory bliskiego Sołunia — Thesalonik, 
lecz w większym lub mniejszym stopniu także 
starsze tradycje miejscowe. Nawarstwienie ich 
charakterystyczne jest dla M. do dnia dzis., 
i to pomimo wielkich zniszczeń kraju w okresie 
wędrówki ludów i w czasie wielkiego trzęsienia 
ziemi w w. VI n. e. Trudno jednak ustalić 
czas, kiedy w sztuce zaczynają występować 
elementy związane z podłożem ludności słow. 
Na pewniejszym gruncie staje się dopiero 
z chwilą chrystianizacji Bułgarii, w drugiej 
połowie IX w. Namacalna staje się sprawa 
architektury sakralnej w związku z założeniem 
przez Klimenta i Nauma, uczniów Konstan-
tyna-Cyryla i Metodego, wielkiego chrzęść, 
centrum słow. nad Jez. Ochrydzkim, z którego 
Originalveröffentlichung in: Kowalenko, Władysław ; Labuda, Gerard ; Stieber, Zdzisław (Hrsgg.): Słownik starożytności słowiańskich. 
Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych, Bd. 3, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, S. 143-145  
144 Macedonia 
wiara chrzęść, wraz z n o w ą kul turą d u c h o w ą 
promien iowała n a P ł w . B a ł k . Z a c h o w a ł y się 
ra. in. f u n d a m e n t y m a ł y c h rozmiarów świą tyn i 
wznies ionej przez św. K l i m e n t a w Ochrydzie 
(pod Imare t -dżami ) o kszta łc ie zwarte j t rykon-
c h y z d o b u d o w a n y m w i ę k s z y m n a r t e k s e m krzy-
ż o w o - k o p u ł o w y m . P o d o b n y charakter w y k a z u j e 
t a k ż e szereg i n n y c h b u d y n k ó w centra lnych 
(cerkiew w Vinenie na Jez iorze Prespańsk im, 
resztki t r y k o n c h y p o d cerkwią kl. Św. N a u m a 
n a d J e z . O c h r y d z k i m i in.) . N a t o m i a s t cer­
k iew Św. Germana n a d Jez iorem Prespańsk im 
O O 
o 
Ryc. 70. Plan najstarszej cerkwi Św. Klimenta w Ochry­
dzie, wg Mottgo 
jest uproszczoną o d m i a n ą biz. t y p u central­
nego z kopułą n a d k w a d r a t e m . P o d o b n i e jak 
t e b u d y n k i (z w y j ą t k i e m pierwszego z ruch), 
t a k ż e i sobór Św. Achi le ja na w y s p i e na Je ­
ziorze Prespańsk im, duża t r ó j n a w o w a bazyl ika 
z f i larami w e wnętrzu , z t rzema półokrągłymi 
a p s y d a m i i e m p o r a m i n a d n a w a m i b o c z n y m i 
oraz — z a p e w n e — d r e w n i a n y m stropem, po­
chodzi na jprawdopodobnie j z czasów p a ń s t w a 
cara S a m u e l a wzg lędn ie w t e d y zos ta ła roz­
szerzona. Ta bazy l ika t y p u he l len i s tycznego za­
wierała jednak t a k ż e p e w n e szczegóły znamienne 
dla wczesnochrześc . arch i tektury małoaz ja tyc -
kiej (m. in. f i lary w n a w i e g łównej przecho 
dzi ły bezpośrednio w łuki) . N a j w a ż n i e j s z y m 
z a b y t k i e m te j wcz . arch i t ektury na terenie 
M. jest j ednak cerkiew Św. Sof i i w Ochrydzie 
z w . X i X I , wznies iona n a d d w i e m a świąty­
niami s tarszymi , a w okresach późn ie j szych 
ki lkakrotnie p r z e b u d o w y w a n a (eksonarteks 
i obecna fasada zach. p o c h o d z ą z r. 1317) , 
a przez Turków zamien iona n a mecze t , przy 
c z y m zmien iono jej p i e r w o t n y charakter . Naj­
starsza część tej t ró jnawowej b a z y h k i kopu łowej 
z f i larami i z t rzema a p s y d a m i , z k t ó r y c h środ­
k o w a jest wie loboczna, bez e m p o r nad n a w a m i 
b o c z n y m i , przy c z y m w s z y s t k i e t r z y n a w y 
zasklepione są ko lebkowo, zbl iżona jest naj­
bardziej do t y p u b a z y h k i małoaz ja tyck ie j , 
zapewne w ś lad za s tarszymi t r a d y c j a m i miej­
s c o w y m i , n a w i ą z u j ą c y m i do przeszłości bogate j 
w p ierwias tk i he l lenis tyczne . 
W okresie p o n o w n e g o p a n o w a n i a biz. (po 
u p a d k u p a ń s t w a Samuela ) i w c iągu burz­
l iwego w . X I I I przeważają w archi tekturze 
sakralnej — obok t y p ó w znacznie pros t szych -
r y s y biz. N a j c z ę s t s z y jest t y p cerkwi krzyżo-
wo-kopułowej z j edną albo z p ięc ioma kopu­
łami ; t y p o w y m p r z y k ł a d e m jest m . in. cer­
k iew kl. Ś w . P a n t e l e j m o n a w Nerez i koło Sko-
pje, f u n d a c j a n a m i e s t n i k a cesarskiego z r. 1164 , 
na p lanie k w a d r a t u z w p i s a n y m krzyżem. 
D o tegoż t y p u , ale równocześnie z charakte­
r y s t y c z n y m i o d m i a n a m i i odc ieniami , należą 
także l iczne cerkwie k lasz torne z k o ń c a X I I I 
i z X I V w. , za l iczane do n a j z n a k o m i t s z y c h 
p o m n i k ó w arch i tektury śr. n a B a ł k a n a c h . 
W p o r ó w n a n i u z archi tekturą sakralną ma Id 
wyraźne lub w ogóle n i ewyraźne są rysy 
m o n u m e n t a l n e j arch i tektury świeckiej , a to 
z braku z a b y t k ó w , zn i s zczonych przez Turków. 
T a k ż e najs tarsze początk i maced . malars twa 
wiążą się ze środowisk iem chrzęść . -s łow. nad 
Jez iorami O c h r y d z k i m i Prespańsk im. R ó w n i e 
wyraźnie w y s t ę p u j ą t u związki z m a l a r s t w e m 
biz. , doc iera jącym nie t y l e bezpośrednio z Kon­
s t a n t y n o p o l a , ile za p o ś r e d n i c t w e m bl iskiego 
Sołunia. W p o c z ą t k a c h b y ł a t o bezsprzecznie 
s z tuka biz . , jej dzie ła świadczą j ednak o kul­
turze art . środowiska, z k tórego dz ie jów nie 
sposób ich wykreś l ić . P i e r w s z y m w a ż n y m za­
b y t k i e m t ego m o n u m e n t a l n e g o m a l a r s t w a są 
malowidła śc ienne w cerkwi Św. Sof i i w Ochry­
dzie, k t ó r y c h najs tarsza w a r s t w a (w prezbi­
ter ium i w trzech a p s y d a c h ) p o w s t a ł a już 
w w. X I , a najpóźnie jsza w X I V ; zos ta ły one 
• 
D 
Ryc. 71. Plan cerkwi Św. Achileja na wyspie Św. Achi-
leja, na J. Prespańskim, wg Molego 
w y d o b y t e spod t y n k u tur. Malowidła t e sft 
j e d y n y m obok dekoracji malarskiej cerkwi 
Św. Sofi i w K i j o w i e wie lk im z a b y t k i e m biz-
m o n u m e n t a l n e g o malars twa śc iennego w. X l -
Dz ięk i śc is łemu związkowi z archi tekturą (w PO* 
dziale archit . wnę trza i jego szczegółach) , j** 
również s y s t e m o w i ikonogra f i cznemu całości 
i jej wielkiej koncepcj i teologiczno-i<leowpJ 
należą do najbardziej m o n u m e n t a l n y c h rea'1' 
Macedonia — Macedońskie narzecza 145 
zacji wizji spirytualizmu biz. Nie mniej donio­
słe od tych fresków są malowidła ścienne wnę­
trza cerkwi w Nerezi z r. 1164, reprezentujące 
późniejszą fazę malarstwa biz.-maced., różniącą 
się już znacznie od malowideł ochrydzkich 
żywym i miękkim traktowaniem malarskim, 
jako też dążeniem do iluzjonizmu i realistycz­
nego odtwarzania szczegółów, a zwłaszcza pod­
kreślaniem momentów uczuciowych, np. w kom­
pozycji Opłakiwania Chrystusa. Jeszcze bar­
dziej wzmogły się te rysy w freskach cerkwi 
Sw. Jerzego w wiosce Kurbinovo nad Jezio­
rem Prespańskim, pochodzących z r. 1191, 
gdzie łączą się one z wysmukleniem figur, 
zwiększonym dynamizmem oraz wyszukanym 
przekształceniem szczegółów szat. Na terenie 
M. reprezentowana jest także faza wstępna 
wielkich przemian, jakie prowadziły z jednej 
strony do zastąpienia tradycyjnego stylu mo­
numentalnego stylem bardziej dekoracyjnym 
i zarazem drobiazgowo ilustrującym, często 
w obszernych cyklach, czerpiącym nieraz wzory 
i podniety z malarstwa książkowego, a z dru­
giej strony do tzw. renesansu sztuki epoki 
Paleologów w w. XIV. Pierwszorzędne miejsce 
zajmuje sztuka maced. także w dziedzinie ma­
larstwa ikon, które należy już jednak do okre­
su następnego. 
Rzeźba zajmowała w śr. sztuce maced. tylko 
podrzędne miejsce jako zdobnictwo w kamieniu 
lub w drzewie. 
Li t . : H. II. K o H « a K O B , MaKe»OHHH. ApxeoJ io rn -
"lecKoe nyTeinecTBiie, C n 6 . 1909; B. <DHJIOB, Orapo-
°T>JlrapCKOTO H3KyCTB0, Coipun 1924; JX- K o u o , IJipK-
^aTa CB. COIJIHH BO Oxpnfl , roAHiueii 3Copnin< Ha 
JHJIO3O<J)CKHOT <j)anyjiTeT Ha yiiHBepaHTeTOT BO Cnonje, 
~» 1949, s. 343 — 5 8 ; M. Ć o r o v i ć - L j u bi n k o v i ć , 
Quelques icdnes d'Ochrid d e s X I I I e e t XIV'e siecles, 
Beograde 1952; Report of U N E S C O Missions of 1951 
"?y F. Forlat i , C. Brandi and Y. F r o i d e v a u x , Saint 
Sophia of Ocbrida. Preservat ion and Restorat ion of 
*ne Bui ld ing and i ts Freacoes, U N E S C O , N e w York 
i 9 5 3 ; n . M i i n . K O B H h - n e n c K , ABTopHTe Ha nenojiKy 
°*P"«CKH HKOHH OA X I I I — X I V BeK. EBTHX«je HJIH 
^ " x a j j i o ł , 1 .1 .n n u i. n a My3ejci<OTO — KoiiaepBaTopcKo 
^PyuiTBo H. P . ManenoHuja, 1, 1954; Yougos lav ia : 
*ied>eval Frescoes , Preface b y D . T a l b o t - R i c e , 
" u r o d u c t i o n b y S. Radojć ić , U N E S C O Art Series, 
York, T h e Art of World, t . 4, 1955; P. JByGiiH-
"Of lHh , B. M i m a K , 3 . BJIa>KHh, KonaepBaTopcKii 
P-J.IOBH i I a upHBH CB. Cotpnje y OxpH«y, B e o r p a a 
5 5 ; C. P a « o j i i H b , MajcTopii CTapor cpnci ior cnn-
d«
 C7Ba' B e o r p a A 1955; t e n ż e , I cónes de Serbie et 
Macćdoine , Beograde , b. r. w y d . ; t e n ż e , Die 
^">ische Ikonenmalere i v o m 12. Jahrhunder t bis z u m 
t i 'n ' r 0 i 14r>9> J a h r b u c h der Osterreichischen B y z a n -
"ischen (Jesel lschaft , 6, 1956; B. B o n i K O B n h , A p x n -
K o ? y p a c P ° H H , e r BCKa, B e o r p a a 1957; 3 . Ej iaHUi! . , 
c " i c p B a u H j a oxpHACKiix HKOiia u n o s e KOHCTaTamijc 
Mii»IIJv° 1 9 5 7 ; ° - B i h a j l i - M e r i n , Fresken u n d Ikonen, 
Ho r n 1 9 5 8 ; K ° U ° > PaHoxpncTja i icKi i Cami.niKii 
Bo ^ n a c T a na oxpiwciu>TO eaepo, Hapoaen Myaej 
no n T X f ł H J l - 3GopmiK n a Tpv;;one. r i o c e d i o H3flaH>e 
n o c B B ° a ' O r o j u u i i H H i i a n a "ocHOBaH»eTO na My3ejoT, 
Tojinn " ° " a X I 1 Moł iuynapoAeH Konrpec na l i m a n ­
i e , ! , T e, O x p n « 1961, B. 1 5 - 3 5 ; f i . E o u i K O B i i h , 
0 x D l I M 0 C K " . Cpo«noBehOBHaTa apxnTei<Typa BO 
po,,,,'V f ^ m * e , s. 7 1 - 1 0 0 ; P. A y d a B K O l M h , M. Tio-
CT|,0 ,ł"J*»y CH H KOIIII h, CpejUlOBOKOBHOTO CJIHKap-
>KMBnn 0 x P " « . t a m ż e , s. 1 0 1 - 4 8 ; B. H. J l a a a p e B , 
" n » c b X I - X I I BB. n MaKeaoHHii, Kapport* de* 
n 
X I I U Congrćs Internat ionale des E t u d e s B y z a n t i n e s 
d'Oehrid (10—16 septembre 1961), Belgrade — Ochride, 
t . 5, 1961, 8. 105 — 34; V. D j u r i ć , A v e c A v a n t - p r o p o s 
de S. Radojć ić , I cónes de Yougos lav ie , Be lgrade 1961: 
W . M o l ó , Historia sz tuki jako historia h u m a n i z m u . 
P r o b l e m y wybrane , Rocznik Histori i Sztuki , 2, 1961. 
8. 5 — 29; t e n ż e , Sz tuka S łowian p o ł u d n i o w y c h , 
W - w - W - w a - K - w 1962, 8. 4 9 - 5 7 , 7 4 - 9 , 1 0 2 - 7 , 
1 1 6 - 2 7 , 1 3 0 - 1 ( tu dalsza l i t . ) ; A. P r o k o p i o u , La 
ąues t ion macćdon ienne dans la pe inture byzant ine , 
A t h e n e s 1962; R. F. H o d d i n o t , Early B y z a n t i n e 
Churches in Macedonia and Southern Serbia. A Study 
of the Origins and the Init ial D e v e l o p m e n t of East. 
Christian Art , L o n d o n 1963; H. H a l l e n s l e b e n , Die 
Malerschule des Kón igs Milutin, Marburger Abhandlun-
gen zur Geschichte und Kul tur Osteuropas , Giessen. 
B d . 5, 1963; A. / ( e p o K O , ApxnTeKTypa y cpejnw-
BOKOBiioj Cp6njn, w y d . 2. BeorpaA 1963; V. M o l e , 
U m e t n o s t juźnih S l o v a n o v , Ljub i jana 1965, s. 59 — 69, 
1 1 0 - 5 , 1 3 4 - 4 4 . [Wojsław Mott] 
'"wnUt "tarożytnoSol słowlnńBkleb, W ly 


Macedonia. Sztuka

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

ART-Dok