Starodumov, Ilya

Ankudinov, Vladimir

Galenko, Peter

MATEC Web of Conferences

Wolffram, D.J.

Proceedings - University of Groningen

   University of GroningenM. Buitenwerf-van der Molen, God van vooruitgang. C.M. van Driel, Schermen in deschemering. Vijf opstellen over modernisme en orthodoxieWolffram, D.J.Published in:Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der NederlandenDOI:10.18352/bmgn-lchr.6918IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.Document VersionPublisher's PDF, also known as Version of recordPublication date:2009Link to publication in University of Groningen/UMCG research databaseCitation for published version (APA):Wolffram, D. J. (2009). M. Buitenwerf-van der Molen, God van vooruitgang. C.M. van Driel, Schermen in deschemering. Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie: De popularisering van het modern-theologischegedachtegoed in Nederland (1857-1880) ; Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie. Bijdragen enMededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 124(1), 124 - 127.https://doi.org/10.18352/bmgn-lchr.6918CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license.More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne-amendment.Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.Buitenwerf-van der Molen, M., God van vooruitgang. De populariseringvan het modern-theologische gedachtegoed in Nederland (1857-1880)(Dissertatie Leiden 2007; Hilversum: Verloren, 2007, 241 blz., €25,-, ISBN978 90 6550 956 7); Driel, C.M. van, Schermen in de schemering. Vijfopstellen over modernisme en orthodoxie (Passage reeks 38; Hilversum:Verloren, 2007, 288 blz., €27,-, ISBN978 90 6550 970 3).Het godsdienstige modernisme in Nederland was lange tijd een watverwaarloosd fenomeen in de geschiedschrijving. Vanuit de Universiteit vanLeiden wordt onder leiding van Ernestine van der Wall echter aan eeninhaalslag gewerkt. Dat heeft naast de twee hier besproken boeken ook diversepublicaties van Van der Wall zelf, alsmede het proefschrift van Van DrielDienaar van twee heren over de vrijzinnige theoloog en liberale politicus B.J.Eerdmans, opgeleverd (zie voor een bespreking de webrecensie, behorend bijBMGN 122 (2007) aflevering 4, door George Harinck).1Het proefschrift van godsdienstsociologe Buitenwerf is een welkomeintroductie van het modernisme in Nederland. Zij schetst het modernisme alseen radicale vernieuwing van de protestantse theologie. De basis werd inLeiden gelegd door J.H. Scholten die godsdienst en moderne wetenschap metelkaar wilde verzoenen. Naast dit rationalistisch modernisme ontwikkelde zichspoedig een meer ethische variant waarin vanuit een rationeel wereldbeeld eenmeer gevoelsmatige visie op de functie van godsdienst werd ontwikkeld. Hetmodernisme worstelde vanaf het begin met de uiterste consequenties van eenrationeel wereldbeeld. Hoe diende de evolutieleer ingepast te worden binnende godsdienst, op welke wijze diende moderne predikanten om te springenmet de zingeving van epidemische ziekten als de cholera? Wat is in eenrationele godsdienst nog de betekenis van de verhalen in de Bijbel, vanChristus als verlosser, maar ook van bidden en van kerkgang?Buitenwerf plaatst de ontwikkeling en verspreiding van het modernismetussen 1857 en 1880 in het kader van de liberale dominantie in die tijd, waarinvoorzichtig wordt gepoogd ook de lagere standen in de natie te betrekken.Buitenwerfs analyse van de popularisering van het modernisme volgt daarmeede lijnen van de klassieke ‘beschavingsoffensief’-these. Door inzet vanverschillende propagandamiddelen wordt gepoogd het modernisme zijn be-schavende werking uit te laten oefenen op de werkende stand. Over het succesdaarvan valt niet zoveel te zeggen. Oplagen van boeken en tijdschriften zijnniet meer te achterhalen, wel is van enkele geschriften, met name die vanBusken Huet (die het predikantschap spoedig de rug zou toekeren) en deLeekedichtjens van De Génestet, bekend dat ze meermalen zijn herdrukt.Buitenwerf analyseert het modernisme van binnenuit, ze besteedt (vrijwel)geen aandacht aan de kerkelijke en maatschappelijke context van Nederland inhet derde kwart van de negentiende eeuw. Literatuur over verzuiling enorthodoxie, maar ook over de ontwikkeling van het liberalisme heeft ze linkslaten liggen. Als onvermijdelijke consequentie van deze intern-godsdienstigeRECENSIES1241 C.M. van Driel, Dienaar van twee heren. Het strijdbaar leven van theoloog-politicus B.D.Eerdmans (1868-1948) (Kampen 2005).benadering presenteert zij het modernisme als een tegenbeweging, ze suggereerteen radicale breuk met de gangbare theologie, geëntameerd vanuit Leiden enUtrecht door enkele voorgangers. Nieuw was het modernisme zeker, maar eentegenbeweging was het niet: rond het midden van de negentiende eeuw washet snel zelf de dominante richting in de kerk geworden. Zoals bekend werdzelfs Abraham Kuyper er aanvankelijk door aangetrokken. Hij bekeerde zichna zijn moderne theologieopleiding in Leiden in 1863 tot de orthodoxie.Het boek van Buitenwerf laat zich lezen als een verslag van de teloorgangvan die dominante positie. De modernen slaagden er niet in het kerkvolk voorzich te winnen, in wezen hadden de modernen rond 1880 de strijd omdominantie binnen de Hervormde Kerk al opgegeven en al ver vóór 1880bepaalden orthodoxen de agenda van de kerkstrijd. Ook in de strijd om hetonderwijs delfden de modernen, als geharnaste tegenstanders van de christelijkeschool, het onderspit. Interessant is daarbij dat Buitenwerf, mijns inziensterecht, de nadruk legt op het streven van modernen naar behoud van controleover het godsdienstonderwijs voor de eigen kinderen, ook als dat met zichmeebracht dat de verschillende standen verschillend onderwijs zouden ontvan-gen. Veel modernen waren niet wezenlijk geïnteresseerd in het geestelijk (enfysieke) welzijn van het kerkvolk. Ze richtten zich nog voornamelijk op hethandhaven van een godsdienstige infrastructuur voor de eigen kring, de eigenstand, met een steeds centralere rol voor de Nederlandsche Protestantenbond.Deze defensieve houding van het modernisme is ook de rode draad in destudie Schermen in de schemering van de historicus en theoloog Niels vanDriel. Zijn boek is een bundeling van vijf opstellen over modernisme enorthodoxie in en rond de Leidse Theologische Faculteit. Er is een zekereeenheid in de bundel aan te wijzen, rond de steeds moeizamere worsteling vande Leidse theologen met de grondslagen van het modernisme. Toch is hetterecht dat Van Driel de bundel niet heeft gepresenteerd als een monografie.De opstellen vormen bij elkaar gevoegd geen eenheid, en vormen ook geenonderdeel van een eenduidig historisch betoog. Je kunt je afvragen wat deauteur ertoe heeft gedreven al zo kort na zijn promotie te komen met dezebundel. De vijf opstellen tonen een grote belezenheid, zorgvuldig bronnen-onderzoek en een sterke behoefte gedetailleerd in te gaan op de ontwikkelingvan de moderne theologie in de eerste decennia van de twintigste eeuw. Maarmet wat meer distantie, een grotere nadruk op de maatschappelijke context,een ruimhartiger blik op vrijzinnige ontwikkelingen buiten de Leidse faculteit,wat minder scherpslijperige exegese van theologenteksten en een half jaartjeextra schrijftijd had Van Driel een onmisbare monografie kunnen schrijvenover de Nederlandse vrijzinnigheid in de eerste helft van de twintigste eeuw.Zo is het echter niet gelopen en we moeten deze bundel opstellenbeoordelen op haar merites. Voorop staat dat Van Driel zo helder als maarmogelijk is de complexe theologische debatten uit de doeken heeft gedaan.Door strak vast te houden aan een thematische en chronologische indeling ende verschillende stromingen steeds aan de hand van enkele hoofdpersonen teanalyseren, blijft de stof ook voor een niet-theoloog bevattelijk. Ik kan de lezeroverigens wel aanraden als eerste het tweede opstel over de Leidse theologischefaculteit te lezen, wat een onmisbare context biedt voor het eerste opstel, eenRECENSIES125nauwgezette en zeer amusante reconstructie van de hoogleraarbenoemingenaan die faculteit. Een positie aan de Leidse faculteit was gewild in binnen- enbuitenland, benoemingen werden politieke spelletjes van de zittende hoog-leraren en universiteitsbestuurders, en in laatste instantie soms object van depersoonlijke voorkeur van de minister van Binnenlandse Zaken bij wie hetrecht van benoeming berustte. In dit krachtenveld werden ook niet-modernenals J.H. Gunning jr. (in 1889 door de antirevolutionair Mackay) en P.D.Chantepie de la Saussaye (in 1899 door de vrijzinnige Goeman Borgesius)benoemd. Van enkele hoogleraren komen we te weten dat zij zeer populairwaren onder de studenten, maar hoeveel studenten de faculteit op enig momentdaadwerkelijk telde, blijft in nevelen gehuld. Gesuggereerd wordt een zekerepariteit tussen uitgesproken vrijzinnige en meer behoudende studenten. Uit dedissertatie van Willem Otterspeer weten we dat het aantal theologiestudentenvanaf de jaren zestig van de negentiende eeuw dramatisch terugliep, gelijk metde dominantie van het modernisme dus.2 Maar Van Driel waagt zich niet aanspeculaties over een verband tussen beide fenomenen.De historicus en theoloog Van Driel is bovenal geïnteresseerd in gods-dienstige ontwikkelingen. Na de opstellen over de theologische faculteit enhaar hoogleraren zijn de bijdragen achtereenvolgens gewijd aan de ‘malcon-tenten’, de vrijzinnige critici van het in hun ogen al te rationele oud-modernisme, het rechts-modernisme, dat een herwaardering van Christus alsmens-geworden God bepleitte, en de reacties vanuit orthodoxe kring op dezevrijzinnige ontwikkelingen. Scherp laat Van Driel de tegenstrijdigheden ziendie de malcontente en rechts-moderne metafysische invulling van het moder-nisme met zich meebracht, tegenstrijdigheden die in het academisch-theologi-sche debat aan het licht kwamen. Breekpunt leek het formuleren van een‘christologie’ te zijn, de leer van de belichaming van de Heilige Geest in Jezusvan Nazareth en de interpretatie van diens dood als de verlossing van allezonden. Van Driel laat zien dat met deze christologie in feite afstand werdgenomen van het rationele modernisme en de grens met de midden-orthodoxiewerd overgestoken.Van Driel valt te prijzen voor zijn precieze en kritische bronnenonderzoek,maar zijn minutieuze reconstructies staan een bredere interpretatie in de weg.We lezen vrijwel niets over de gelijktijdige ontwikkeling van wat dan heet het‘oud-modernisme’ of ‘links-modernisme’, dat zich toch gemakkelijk wist tehandhaven en zich op diverse fronten in de maatschappij zou manifesteren,met als meest opvallende uiting de oprichting van de Vrijzinnig ProtestantseRadio Omroep. Ook een zorgvuldige redactie had aan de kwaliteit van hetboek kunnen bijdragen. Dat op pagina 155 uitgerekend predikanten ‘het woordbij de daad’ wilden voegen is nog denkbaar. Maar door veel herhalingen enmoeizame zinnen wordt vrijzinnige theologie in dit boek soms zware kost.Uit de dissertaties van Buitenwerf en Van Driel blijkt hoezeer hetgodsdienstige modernisme verbonden is geweest met het politieke liberalisme.En juist voor het georganiseerde liberalisme beschikken we over twee recenteRECENSIES1262 Willem Otterspeer, De wiekslag van hun geest. De Leidse universiteit in de negentiende eeuw(Den Haag 1992) 416, grafiek 5.lijvige studies. Van Patrick van Schie verscheen in 2005 Vrijheidsstreven inverdrukking over de geschiedenis van de liberale Vrijheidsbond, waarinhoofdpersoon B.D. Eerdmans uit Van Driels proefschrift (eveneens uit 2005)figureert als geharnast bestrijder van de vrijheid van onderwijs. In het indecember 2007 verdedigde proefschrift Om de democratie van Meine HenkKlijnsma, over de geschiedenis van de Vrijzinnig-Democratische Bond, is degodsdienstige vrijzinnigheid vooral een verklaringsgrond voor de spreiding vande electorale aanhang van de VDB.3 In de uitgebreide behandeling doorKlijnsma van de voorgeschiedenis van de VDB komt het protestantsemodernisme nauwelijks aan bod. Het proefschrift van Buitenwerf (eerder in2007 verdedigd) had daar goede diensten kunnen verlenen. Buitenwerf steltimmers dat veel moderne predikanten een conservatieve maatschappij-opvattinghuldigden, waarin een sterk standsdenken naar voren kwam. Een aantalsociaal-liberale voormannen mocht dan wellicht een vrijzinnige godsdienstbeleven, van een vrijzinnige kring, een zuil zo men wil, waarin godsdienstigeen politieke denkbeelden samenvielen is nooit sprake geweest. Dat gold in nogsterkere mate in het Interbellum toen vrijzinnige theologen posities innamenvan links tot uiterst rechts binnen het seculiere politieke spectrum.Het wachten is nu op een boek over de maatschappelijke positie enbetekenis van de Nederlandse vrijzinnigheid. Hierin zou alle waardevollemateriaal uit de hier genoemde studies en de uitgebreide historiografie van hetNederlandse liberalisme gecombineerd kunnen worden met een culturele ensociaal-economische analyse van de persistentie van de standenverhoudingen inNederland.Dirk Jan Wolffram, Rijksuniversiteit GroningenNIEUWSTE GESCHIEDENISTill, M. van, Batavia bij nacht. Bloei en ondergang van het Indonesischroverswezen in Batavia en de Ommelanden 1869-1942 (Dissertatie Univer-siteit van Amsterdam 2006, Amsterdam: Aksant, 2006, 284 blz., ISBN905260 228 X).In een tijd dat Batavia een proces van modernisering onderging, 1869-1942,bloeide het roverswezen in de stad en Ommelanden. Op het hoogtepunt vanhet banditisme, tussen 1900 en 1920, kwam rampok, ‘diefstal met geweld of dedreiging daarmee, gepleegd door meerdere personen’ (12), twee à drie keer perweek in Batavia en omstreken voor. De rampok was sociologisch gezien vanbelang vanwege de ondermijning van het staatsmonopolie op het gebruik vanRECENSIES1273 Patrick van Schie, Vrijheidsstreven in verdrukking. Liberale partijpolitiek in Nederland 1901-1940 (Amsterdam 2005); Meine Henk Klijnsma, Om de democratie. De geschiedenis van deVrijzinnig-Democratische Bond 1901-1946 (Amsterdam 2008).geweld en de grote aandacht die het fenomeen genoot in Europese kringen.Van het banditisme en de reacties van de rest van de samenleving daarop valtveel te leren over het moderniseringsproces en de ontwikkeling van hetstaatsgezag.De opkomst van het roverswezen tussen 1870 en 1920 hing volgens VanTill samen met een aantal factoren. Rampok was een van de weinige lucratieveinkomstenbronnen op het Javaanse platteland. Door de toenmalige rappeuitbreiding van de gegoede bevolking vielen er geld, sieraden en draagbareluxegoederen te roven. Het invoeren van straatverlichting maakte de ouder-wetse stille inbraak in het donker minder eenvoudig, terwijl de gelijktijdigeinvoering van de revolver een brutale gewelddadige overval juist vergemakke-lijkte. De aanvankelijk weinig succesvolle reorganisatie van het politiewezentussen 1890 en 1920, op zichzelf een uiting van de modernisering van demaatschappij, maakte de pakkans van bandieten betrekkelijk gering. Hetroverswezen rond Batavia past dus goed in de theorie van Thomas W. Gallant,dat banditisme onderdeel uitmaakt van ‘staatsvormingsprocessen tijdens deovergang van een meer traditionele naar een kapitalistische economie’ (14). Debandieten waren zelf overigens goeddeels uitgesloten van de kapitalistischeeconomie.De eerste decennia waren de bandieten omgeven met het nodige charisma.Wanneer zij bij hun aanhouding omkwamen in een vuurgevecht, wat geregeldvoorkwam, of zich in een mentale krachtmeting met de politie kranig hielden,deed zelfs hun arrestatie geen afbreuk aan de mythevorming. De rovers haddendikwijls meerdere vrouwen, bijvrouwen en maîtresses – op zichzelf eenverklaring voor en uiting van hun charisma – en via hen zetten zij een sociaalnetwerk op. De rovers trokken in wisselende groepen erop uit en vormdengeen vaste bendes. Tot hun uitrusting behoorden amuletten, magie, kalendersvoor het op bovennatuurlijke wijze berekenen van de juiste dag voor eenoverval, ingenieuze vermommingen en vuurwapens.In de twintigste eeuw probeerde de overheid met nieuwe middelen greep tekrijgen op het banditisme. Allereerst begon de staat met het een voor eenopkopen van de landerijen in de Ommelanden, die elk een wereld op zichvormden. Daarnaast werd het recherchewerk weggehaald bij het binnenlandsbestuur en het politieapparaat geprofessionaliseerd. Moderne technieken zoalshet nemen van vingerafdrukken vervingen de beproefde methode van hetgebruik van informanten. In de negentiende eeuw was de scheidslijn tussenbestuurder en informant enerzijds en crimineel anderzijds niet altijd scherpgetrokken geweest. Nu werd door de professionalisering de afstand tussenpolitie en rovers vergroot.Margreet van Till gaat herhaaldelijk in debat met andere auteurs, waarbij zegeen ontzag toont voor gevestigde namen. Haar werk krijgt daardoor eengroter belang dan een beschrijving van het roverswezen an sich. Zo verwijt zeEric Hobsbawm onvoldoende in te zien dat de sociale bandiet geen universeelfenomeen was, maar wat betreft Nederlands-Indië het product van de verbeel-ding van de middenklasse. De rovers van Batavia waren uit op louter eigengewin en hadden geen Robin Hood-achtige bevlogenheid, die zich zou richtentegen de Europese elite of de staat.RECENSIES128

Dutch

M. Buitenwerf-van der Molen, God van vooruitgang. C.M. van Driel, Schermen in de schemering. Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie:De popularisering van het modern-theologische gedachtegoed in Nederland (1857-1880) ; Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie

ARTS repository - University of Groningen

   University of GroningenM. Buitenwerf-van der Molen, God van vooruitgang.  C.M. van Driel, Schermen in deschemering. Vijf opstellen over modernisme en orthodoxieWolffram, D.J.Published in:Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der NederlandenDOI:10.18352/bmgn-lchr.6918IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.Document VersionPublisher's PDF, also known as Version of recordPublication date:2009Link to publication in University of Groningen/UMCG research databaseCitation for published version (APA):Wolffram, D. J. (2009). M. Buitenwerf-van der Molen, God van vooruitgang. C.M. van Driel, Schermen in deschemering. Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie: De popularisering van het modern-theologischegedachtegoed in Nederland (1857-1880) ; Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie. Bijdragen enMededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 124(1), 124 - 127.https://doi.org/10.18352/bmgn-lchr.6918CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license.More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne-amendment.Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.Buitenwerf-van der Molen, M., God van vooruitgang. De populariseringvan het modern-theologische gedachtegoed in Nederland (1857-1880)(Dissertatie Leiden 2007; Hilversum: Verloren, 2007, 241 blz., €25,-, ISBN978 90 6550 956 7); Driel, C.M. van, Schermen in de schemering. Vijfopstellen over modernisme en orthodoxie (Passage reeks 38; Hilversum:Verloren, 2007, 288 blz., €27,-, ISBN978 90 6550 970 3).Het godsdienstige modernisme in Nederland was lange tijd een watverwaarloosd fenomeen in de geschiedschrijving. Vanuit de Universiteit vanLeiden wordt onder leiding van Ernestine van der Wall echter aan eeninhaalslag gewerkt. Dat heeft naast de twee hier besproken boeken ook diversepublicaties van Van der Wall zelf, alsmede het proefschrift van Van DrielDienaar van twee heren over de vrijzinnige theoloog en liberale politicus B.J.Eerdmans, opgeleverd (zie voor een bespreking de webrecensie, behorend bijBMGN 122 (2007) aflevering 4, door George Harinck).1Het proefschrift van godsdienstsociologe Buitenwerf is een welkomeintroductie van het modernisme in Nederland. Zij schetst het modernisme alseen radicale vernieuwing van de protestantse theologie. De basis werd inLeiden gelegd door J.H. Scholten die godsdienst en moderne wetenschap metelkaar wilde verzoenen. Naast dit rationalistisch modernisme ontwikkelde zichspoedig een meer ethische variant waarin vanuit een rationeel wereldbeeld eenmeer gevoelsmatige visie op de functie van godsdienst werd ontwikkeld. Hetmodernisme worstelde vanaf het begin met de uiterste consequenties van eenrationeel wereldbeeld. Hoe diende de evolutieleer ingepast te worden binnende godsdienst, op welke wijze diende moderne predikanten om te springenmet de zingeving van epidemische ziekten als de cholera? Wat is in eenrationele godsdienst nog de betekenis van de verhalen in de Bijbel, vanChristus als verlosser, maar ook van bidden en van kerkgang?Buitenwerf plaatst de ontwikkeling en verspreiding van het modernismetussen 1857 en 1880 in het kader van de liberale dominantie in die tijd, waarinvoorzichtig wordt gepoogd ook de lagere standen in de natie te betrekken.Buitenwerfs analyse van de popularisering van het modernisme volgt daarmeede lijnen van de klassieke ‘beschavingsoffensief’-these. Door inzet vanverschillende propagandamiddelen wordt gepoogd het modernisme zijn be-schavende werking uit te laten oefenen op de werkende stand. Over het succesdaarvan valt niet zoveel te zeggen. Oplagen van boeken en tijdschriften zijnniet meer te achterhalen, wel is van enkele geschriften, met name die vanBusken Huet (die het predikantschap spoedig de rug zou toekeren) en deLeekedichtjens van De Génestet, bekend dat ze meermalen zijn herdrukt.Buitenwerf analyseert het modernisme van binnenuit, ze besteedt (vrijwel)geen aandacht aan de kerkelijke en maatschappelijke context van Nederland inhet derde kwart van de negentiende eeuw. Literatuur over verzuiling enorthodoxie, maar ook over de ontwikkeling van het liberalisme heeft ze linkslaten liggen. Als onvermijdelijke consequentie van deze intern-godsdienstigeRECENSIES1241 C.M. van Driel, Dienaar van twee heren. Het strijdbaar leven van theoloog-politicus B.D.Eerdmans (1868-1948) (Kampen 2005).benadering presenteert zij het modernisme als een tegenbeweging, ze suggereerteen radicale breuk met de gangbare theologie, geëntameerd vanuit Leiden enUtrecht door enkele voorgangers. Nieuw was het modernisme zeker, maar eentegenbeweging was het niet: rond het midden van de negentiende eeuw washet snel zelf de dominante richting in de kerk geworden. Zoals bekend werdzelfs Abraham Kuyper er aanvankelijk door aangetrokken. Hij bekeerde zichna zijn moderne theologieopleiding in Leiden in 1863 tot de orthodoxie.Het boek van Buitenwerf laat zich lezen als een verslag van de teloorgangvan die dominante positie. De modernen slaagden er niet in het kerkvolk voorzich te winnen, in wezen hadden de modernen rond 1880 de strijd omdominantie binnen de Hervormde Kerk al opgegeven en al ver vóór 1880bepaalden orthodoxen de agenda van de kerkstrijd. Ook in de strijd om hetonderwijs delfden de modernen, als geharnaste tegenstanders van de christelijkeschool, het onderspit. Interessant is daarbij dat Buitenwerf, mijns inziensterecht, de nadruk legt op het streven van modernen naar behoud van controleover het godsdienstonderwijs voor de eigen kinderen, ook als dat met zichmeebracht dat de verschillende standen verschillend onderwijs zouden ontvan-gen. Veel modernen waren niet wezenlijk geïnteresseerd in het geestelijk (enfysieke) welzijn van het kerkvolk. Ze richtten zich nog voornamelijk op hethandhaven van een godsdienstige infrastructuur voor de eigen kring, de eigenstand, met een steeds centralere rol voor de Nederlandsche Protestantenbond.Deze defensieve houding van het modernisme is ook de rode draad in destudie Schermen in de schemering van de historicus en theoloog Niels vanDriel. Zijn boek is een bundeling van vijf opstellen over modernisme enorthodoxie in en rond de Leidse Theologische Faculteit. Er is een zekereeenheid in de bundel aan te wijzen, rond de steeds moeizamere worsteling vande Leidse theologen met de grondslagen van het modernisme. Toch is hetterecht dat Van Driel de bundel niet heeft gepresenteerd als een monografie.De opstellen vormen bij elkaar gevoegd geen eenheid, en vormen ook geenonderdeel van een eenduidig historisch betoog. Je kunt je afvragen wat deauteur ertoe heeft gedreven al zo kort na zijn promotie te komen met dezebundel. De vijf opstellen tonen een grote belezenheid, zorgvuldig bronnen-onderzoek en een sterke behoefte gedetailleerd in te gaan op de ontwikkelingvan de moderne theologie in de eerste decennia van de twintigste eeuw. Maarmet wat meer distantie, een grotere nadruk op de maatschappelijke context,een ruimhartiger blik op vrijzinnige ontwikkelingen buiten de Leidse faculteit,wat minder scherpslijperige exegese van theologenteksten en een half jaartjeextra schrijftijd had Van Driel een onmisbare monografie kunnen schrijvenover de Nederlandse vrijzinnigheid in de eerste helft van de twintigste eeuw.Zo is het echter niet gelopen en we moeten deze bundel opstellenbeoordelen op haar merites. Voorop staat dat Van Driel zo helder als maarmogelijk is de complexe theologische debatten uit de doeken heeft gedaan.Door strak vast te houden aan een thematische en chronologische indeling ende verschillende stromingen steeds aan de hand van enkele hoofdpersonen teanalyseren, blijft de stof ook voor een niet-theoloog bevattelijk. Ik kan de lezeroverigens wel aanraden als eerste het tweede opstel over de Leidse theologischefaculteit te lezen, wat een onmisbare context biedt voor het eerste opstel, eenRECENSIES125nauwgezette en zeer amusante reconstructie van de hoogleraarbenoemingenaan die faculteit. Een positie aan de Leidse faculteit was gewild in binnen- enbuitenland, benoemingen werden politieke spelletjes van de zittende hoog-leraren en universiteitsbestuurders, en in laatste instantie soms object van depersoonlijke voorkeur van de minister van Binnenlandse Zaken bij wie hetrecht van benoeming berustte. In dit krachtenveld werden ook niet-modernenals J.H. Gunning jr. (in 1889 door de antirevolutionair Mackay) en P.D.Chantepie de la Saussaye (in 1899 door de vrijzinnige Goeman Borgesius)benoemd. Van enkele hoogleraren komen we te weten dat zij zeer populairwaren onder de studenten, maar hoeveel studenten de faculteit op enig momentdaadwerkelijk telde, blijft in nevelen gehuld. Gesuggereerd wordt een zekerepariteit tussen uitgesproken vrijzinnige en meer behoudende studenten. Uit dedissertatie van Willem Otterspeer weten we dat het aantal theologiestudentenvanaf de jaren zestig van de negentiende eeuw dramatisch terugliep, gelijk metde dominantie van het modernisme dus.2 Maar Van Driel waagt zich niet aanspeculaties over een verband tussen beide fenomenen.De historicus en theoloog Van Driel is bovenal geïnteresseerd in gods-dienstige ontwikkelingen. Na de opstellen over de theologische faculteit enhaar hoogleraren zijn de bijdragen achtereenvolgens gewijd aan de ‘malcon-tenten’, de vrijzinnige critici van het in hun ogen al te rationele oud-modernisme, het rechts-modernisme, dat een herwaardering van Christus alsmens-geworden God bepleitte, en de reacties vanuit orthodoxe kring op dezevrijzinnige ontwikkelingen. Scherp laat Van Driel de tegenstrijdigheden ziendie de malcontente en rechts-moderne metafysische invulling van het moder-nisme met zich meebracht, tegenstrijdigheden die in het academisch-theologi-sche debat aan het licht kwamen. Breekpunt leek het formuleren van een‘christologie’ te zijn, de leer van de belichaming van de Heilige Geest in Jezusvan Nazareth en de interpretatie van diens dood als de verlossing van allezonden. Van Driel laat zien dat met deze christologie in feite afstand werdgenomen van het rationele modernisme en de grens met de midden-orthodoxiewerd overgestoken.Van Driel valt te prijzen voor zijn precieze en kritische bronnenonderzoek,maar zijn minutieuze reconstructies staan een bredere interpretatie in de weg.We lezen vrijwel niets over de gelijktijdige ontwikkeling van wat dan heet het‘oud-modernisme’ of ‘links-modernisme’, dat zich toch gemakkelijk wist tehandhaven en zich op diverse fronten in de maatschappij zou manifesteren,met als meest opvallende uiting de oprichting van de Vrijzinnig ProtestantseRadio Omroep. Ook een zorgvuldige redactie had aan de kwaliteit van hetboek kunnen bijdragen. Dat op pagina 155 uitgerekend predikanten ‘het woordbij de daad’ wilden voegen is nog denkbaar. Maar door veel herhalingen enmoeizame zinnen wordt vrijzinnige theologie in dit boek soms zware kost.Uit de dissertaties van Buitenwerf en Van Driel blijkt hoezeer hetgodsdienstige modernisme verbonden is geweest met het politieke liberalisme.En juist voor het georganiseerde liberalisme beschikken we over twee recenteRECENSIES1262 Willem Otterspeer, De wiekslag van hun geest. De Leidse universiteit in de negentiende eeuw(Den Haag 1992) 416, grafiek 5.lijvige studies. Van Patrick van Schie verscheen in 2005 Vrijheidsstreven inverdrukking over de geschiedenis van de liberale Vrijheidsbond, waarinhoofdpersoon B.D. Eerdmans uit Van Driels proefschrift (eveneens uit 2005)figureert als geharnast bestrijder van de vrijheid van onderwijs. In het indecember 2007 verdedigde proefschrift Om de democratie van Meine HenkKlijnsma, over de geschiedenis van de Vrijzinnig-Democratische Bond, is degodsdienstige vrijzinnigheid vooral een verklaringsgrond voor de spreiding vande electorale aanhang van de VDB.3 In de uitgebreide behandeling doorKlijnsma van de voorgeschiedenis van de VDB komt het protestantsemodernisme nauwelijks aan bod. Het proefschrift van Buitenwerf (eerder in2007 verdedigd) had daar goede diensten kunnen verlenen. Buitenwerf steltimmers dat veel moderne predikanten een conservatieve maatschappij-opvattinghuldigden, waarin een sterk standsdenken naar voren kwam. Een aantalsociaal-liberale voormannen mocht dan wellicht een vrijzinnige godsdienstbeleven, van een vrijzinnige kring, een zuil zo men wil, waarin godsdienstigeen politieke denkbeelden samenvielen is nooit sprake geweest. Dat gold in nogsterkere mate in het Interbellum toen vrijzinnige theologen posities innamenvan links tot uiterst rechts binnen het seculiere politieke spectrum.Het wachten is nu op een boek over de maatschappelijke positie enbetekenis van de Nederlandse vrijzinnigheid. Hierin zou alle waardevollemateriaal uit de hier genoemde studies en de uitgebreide historiografie van hetNederlandse liberalisme gecombineerd kunnen worden met een culturele ensociaal-economische analyse van de persistentie van de standenverhoudingen inNederland.Dirk Jan Wolffram, Rijksuniversiteit GroningenNIEUWSTE GESCHIEDENISTill, M. van, Batavia bij nacht. Bloei en ondergang van het Indonesischroverswezen in Batavia en de Ommelanden 1869-1942 (Dissertatie Univer-siteit van Amsterdam 2006, Amsterdam: Aksant, 2006, 284 blz., ISBN905260 228 X).In een tijd dat Batavia een proces van modernisering onderging, 1869-1942,bloeide het roverswezen in de stad en Ommelanden. Op het hoogtepunt vanhet banditisme, tussen 1900 en 1920, kwam rampok, ‘diefstal met geweld of dedreiging daarmee, gepleegd door meerdere personen’ (12), twee à drie keer perweek in Batavia en omstreken voor. De rampok was sociologisch gezien vanbelang vanwege de ondermijning van het staatsmonopolie op het gebruik vanRECENSIES1273 Patrick van Schie, Vrijheidsstreven in verdrukking. Liberale partijpolitiek in Nederland 1901-1940 (Amsterdam 2005); Meine Henk Klijnsma, Om de democratie. De geschiedenis van deVrijzinnig-Democratische Bond 1901-1946 (Amsterdam 2008).geweld en de grote aandacht die het fenomeen genoot in Europese kringen.Van het banditisme en de reacties van de rest van de samenleving daarop valtveel te leren over het moderniseringsproces en de ontwikkeling van hetstaatsgezag.De opkomst van het roverswezen tussen 1870 en 1920 hing volgens VanTill samen met een aantal factoren. Rampok was een van de weinige lucratieveinkomstenbronnen op het Javaanse platteland. Door de toenmalige rappeuitbreiding van de gegoede bevolking vielen er geld, sieraden en draagbareluxegoederen te roven. Het invoeren van straatverlichting maakte de ouder-wetse stille inbraak in het donker minder eenvoudig, terwijl de gelijktijdigeinvoering van de revolver een brutale gewelddadige overval juist vergemakke-lijkte. De aanvankelijk weinig succesvolle reorganisatie van het politiewezentussen 1890 en 1920, op zichzelf een uiting van de modernisering van demaatschappij, maakte de pakkans van bandieten betrekkelijk gering. Hetroverswezen rond Batavia past dus goed in de theorie van Thomas W. Gallant,dat banditisme onderdeel uitmaakt van ‘staatsvormingsprocessen tijdens deovergang van een meer traditionele naar een kapitalistische economie’ (14). Debandieten waren zelf overigens goeddeels uitgesloten van de kapitalistischeeconomie.De eerste decennia waren de bandieten omgeven met het nodige charisma.Wanneer zij bij hun aanhouding omkwamen in een vuurgevecht, wat geregeldvoorkwam, of zich in een mentale krachtmeting met de politie kranig hielden,deed zelfs hun arrestatie geen afbreuk aan de mythevorming. De rovers haddendikwijls meerdere vrouwen, bijvrouwen en maîtresses – op zichzelf eenverklaring voor en uiting van hun charisma – en via hen zetten zij een sociaalnetwerk op. De rovers trokken in wisselende groepen erop uit en vormdengeen vaste bendes. Tot hun uitrusting behoorden amuletten, magie, kalendersvoor het op bovennatuurlijke wijze berekenen van de juiste dag voor eenoverval, ingenieuze vermommingen en vuurwapens.In de twintigste eeuw probeerde de overheid met nieuwe middelen greep tekrijgen op het banditisme. Allereerst begon de staat met het een voor eenopkopen van de landerijen in de Ommelanden, die elk een wereld op zichvormden. Daarnaast werd het recherchewerk weggehaald bij het binnenlandsbestuur en het politieapparaat geprofessionaliseerd. Moderne technieken zoalshet nemen van vingerafdrukken vervingen de beproefde methode van hetgebruik van informanten. In de negentiende eeuw was de scheidslijn tussenbestuurder en informant enerzijds en crimineel anderzijds niet altijd scherpgetrokken geweest. Nu werd door de professionalisering de afstand tussenpolitie en rovers vergroot.Margreet van Till gaat herhaaldelijk in debat met andere auteurs, waarbij zegeen ontzag toont voor gevestigde namen. Haar werk krijgt daardoor eengroter belang dan een beschrijving van het roverswezen an sich. Zo verwijt zeEric Hobsbawm onvoldoende in te zien dat de sociale bandiet geen universeelfenomeen was, maar wat betreft Nederlands-Indië het product van de verbeel-ding van de middenklasse. De rovers van Batavia waren uit op louter eigengewin en hadden geen Robin Hood-achtige bevlogenheid, die zich zou richtentegen de Europese elite of de staat.RECENSIES128

NARCIS 

M. Buitenwerf-van der Molen, God van vooruitgang. C.M. van Driel, Schermen in de schemering. Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie: De popularisering van het modern-theologische gedachtegoed in Nederland (1857-1880) ; Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie

University of Groningen

   University of GroningenM. Buitenwerf-van der Molen, God van vooruitgang.  C.M. van Driel, Schermen in deschemering. Vijf opstellen over modernisme en orthodoxieWolffram, D.J.Published in:Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der NederlandenDOI:10.18352/bmgn-lchr.6918IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.Document VersionPublisher's PDF, also known as Version of recordPublication date:2009Link to publication in University of Groningen/UMCG research databaseCitation for published version (APA):Wolffram, D. J. (2009). M. Buitenwerf-van der Molen, God van vooruitgang.  C.M. van Driel, Schermen inde schemering. Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie: De popularisering van het modern-theologische gedachtegoed in Nederland (1857-1880) ; Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie.Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 124(1), 124 - 127.https://doi.org/10.18352/bmgn-lchr.6918CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.Download date: 12-11-2019Buitenwerf-van der Molen, M., God van vooruitgang. De populariseringvan het modern-theologische gedachtegoed in Nederland (1857-1880)(Dissertatie Leiden 2007; Hilversum: Verloren, 2007, 241 blz., €25,-, ISBN978 90 6550 956 7); Driel, C.M. van, Schermen in de schemering. Vijfopstellen over modernisme en orthodoxie (Passage reeks 38; Hilversum:Verloren, 2007, 288 blz., €27,-, ISBN978 90 6550 970 3).Het godsdienstige modernisme in Nederland was lange tijd een watverwaarloosd fenomeen in de geschiedschrijving. Vanuit de Universiteit vanLeiden wordt onder leiding van Ernestine van der Wall echter aan eeninhaalslag gewerkt. Dat heeft naast de twee hier besproken boeken ook diversepublicaties van Van der Wall zelf, alsmede het proefschrift van Van DrielDienaar van twee heren over de vrijzinnige theoloog en liberale politicus B.J.Eerdmans, opgeleverd (zie voor een bespreking de webrecensie, behorend bijBMGN 122 (2007) aflevering 4, door George Harinck).1Het proefschrift van godsdienstsociologe Buitenwerf is een welkomeintroductie van het modernisme in Nederland. Zij schetst het modernisme alseen radicale vernieuwing van de protestantse theologie. De basis werd inLeiden gelegd door J.H. Scholten die godsdienst en moderne wetenschap metelkaar wilde verzoenen. Naast dit rationalistisch modernisme ontwikkelde zichspoedig een meer ethische variant waarin vanuit een rationeel wereldbeeld eenmeer gevoelsmatige visie op de functie van godsdienst werd ontwikkeld. Hetmodernisme worstelde vanaf het begin met de uiterste consequenties van eenrationeel wereldbeeld. Hoe diende de evolutieleer ingepast te worden binnende godsdienst, op welke wijze diende moderne predikanten om te springenmet de zingeving van epidemische ziekten als de cholera? Wat is in eenrationele godsdienst nog de betekenis van de verhalen in de Bijbel, vanChristus als verlosser, maar ook van bidden en van kerkgang?Buitenwerf plaatst de ontwikkeling en verspreiding van het modernismetussen 1857 en 1880 in het kader van de liberale dominantie in die tijd, waarinvoorzichtig wordt gepoogd ook de lagere standen in de natie te betrekken.Buitenwerfs analyse van de popularisering van het modernisme volgt daarmeede lijnen van de klassieke ‘beschavingsoffensief’-these. Door inzet vanverschillende propagandamiddelen wordt gepoogd het modernisme zijn be-schavende werking uit te laten oefenen op de werkende stand. Over het succesdaarvan valt niet zoveel te zeggen. Oplagen van boeken en tijdschriften zijnniet meer te achterhalen, wel is van enkele geschriften, met name die vanBusken Huet (die het predikantschap spoedig de rug zou toekeren) en deLeekedichtjens van De Génestet, bekend dat ze meermalen zijn herdrukt.Buitenwerf analyseert het modernisme van binnenuit, ze besteedt (vrijwel)geen aandacht aan de kerkelijke en maatschappelijke context van Nederland inhet derde kwart van de negentiende eeuw. Literatuur over verzuiling enorthodoxie, maar ook over de ontwikkeling van het liberalisme heeft ze linkslaten liggen. Als onvermijdelijke consequentie van deze intern-godsdienstigeRECENSIES1241 C.M. van Driel, Dienaar van twee heren. Het strijdbaar leven van theoloog-politicus B.D.Eerdmans (1868-1948) (Kampen 2005).benadering presenteert zij het modernisme als een tegenbeweging, ze suggereerteen radicale breuk met de gangbare theologie, geëntameerd vanuit Leiden enUtrecht door enkele voorgangers. Nieuw was het modernisme zeker, maar eentegenbeweging was het niet: rond het midden van de negentiende eeuw washet snel zelf de dominante richting in de kerk geworden. Zoals bekend werdzelfs Abraham Kuyper er aanvankelijk door aangetrokken. Hij bekeerde zichna zijn moderne theologieopleiding in Leiden in 1863 tot de orthodoxie.Het boek van Buitenwerf laat zich lezen als een verslag van de teloorgangvan die dominante positie. De modernen slaagden er niet in het kerkvolk voorzich te winnen, in wezen hadden de modernen rond 1880 de strijd omdominantie binnen de Hervormde Kerk al opgegeven en al ver vóór 1880bepaalden orthodoxen de agenda van de kerkstrijd. Ook in de strijd om hetonderwijs delfden de modernen, als geharnaste tegenstanders van de christelijkeschool, het onderspit. Interessant is daarbij dat Buitenwerf, mijns inziensterecht, de nadruk legt op het streven van modernen naar behoud van controleover het godsdienstonderwijs voor de eigen kinderen, ook als dat met zichmeebracht dat de verschillende standen verschillend onderwijs zouden ontvan-gen. Veel modernen waren niet wezenlijk geïnteresseerd in het geestelijk (enfysieke) welzijn van het kerkvolk. Ze richtten zich nog voornamelijk op hethandhaven van een godsdienstige infrastructuur voor de eigen kring, de eigenstand, met een steeds centralere rol voor de Nederlandsche Protestantenbond.Deze defensieve houding van het modernisme is ook de rode draad in destudie Schermen in de schemering van de historicus en theoloog Niels vanDriel. Zijn boek is een bundeling van vijf opstellen over modernisme enorthodoxie in en rond de Leidse Theologische Faculteit. Er is een zekereeenheid in de bundel aan te wijzen, rond de steeds moeizamere worsteling vande Leidse theologen met de grondslagen van het modernisme. Toch is hetterecht dat Van Driel de bundel niet heeft gepresenteerd als een monografie.De opstellen vormen bij elkaar gevoegd geen eenheid, en vormen ook geenonderdeel van een eenduidig historisch betoog. Je kunt je afvragen wat deauteur ertoe heeft gedreven al zo kort na zijn promotie te komen met dezebundel. De vijf opstellen tonen een grote belezenheid, zorgvuldig bronnen-onderzoek en een sterke behoefte gedetailleerd in te gaan op de ontwikkelingvan de moderne theologie in de eerste decennia van de twintigste eeuw. Maarmet wat meer distantie, een grotere nadruk op de maatschappelijke context,een ruimhartiger blik op vrijzinnige ontwikkelingen buiten de Leidse faculteit,wat minder scherpslijperige exegese van theologenteksten en een half jaartjeextra schrijftijd had Van Driel een onmisbare monografie kunnen schrijvenover de Nederlandse vrijzinnigheid in de eerste helft van de twintigste eeuw.Zo is het echter niet gelopen en we moeten deze bundel opstellenbeoordelen op haar merites. Voorop staat dat Van Driel zo helder als maarmogelijk is de complexe theologische debatten uit de doeken heeft gedaan.Door strak vast te houden aan een thematische en chronologische indeling ende verschillende stromingen steeds aan de hand van enkele hoofdpersonen teanalyseren, blijft de stof ook voor een niet-theoloog bevattelijk. Ik kan de lezeroverigens wel aanraden als eerste het tweede opstel over de Leidse theologischefaculteit te lezen, wat een onmisbare context biedt voor het eerste opstel, eenRECENSIES125nauwgezette en zeer amusante reconstructie van de hoogleraarbenoemingenaan die faculteit. Een positie aan de Leidse faculteit was gewild in binnen- enbuitenland, benoemingen werden politieke spelletjes van de zittende hoog-leraren en universiteitsbestuurders, en in laatste instantie soms object van depersoonlijke voorkeur van de minister van Binnenlandse Zaken bij wie hetrecht van benoeming berustte. In dit krachtenveld werden ook niet-modernenals J.H. Gunning jr. (in 1889 door de antirevolutionair Mackay) en P.D.Chantepie de la Saussaye (in 1899 door de vrijzinnige Goeman Borgesius)benoemd. Van enkele hoogleraren komen we te weten dat zij zeer populairwaren onder de studenten, maar hoeveel studenten de faculteit op enig momentdaadwerkelijk telde, blijft in nevelen gehuld. Gesuggereerd wordt een zekerepariteit tussen uitgesproken vrijzinnige en meer behoudende studenten. Uit dedissertatie van Willem Otterspeer weten we dat het aantal theologiestudentenvanaf de jaren zestig van de negentiende eeuw dramatisch terugliep, gelijk metde dominantie van het modernisme dus.2 Maar Van Driel waagt zich niet aanspeculaties over een verband tussen beide fenomenen.De historicus en theoloog Van Driel is bovenal geïnteresseerd in gods-dienstige ontwikkelingen. Na de opstellen over de theologische faculteit enhaar hoogleraren zijn de bijdragen achtereenvolgens gewijd aan de ‘malcon-tenten’, de vrijzinnige critici van het in hun ogen al te rationele oud-modernisme, het rechts-modernisme, dat een herwaardering van Christus alsmens-geworden God bepleitte, en de reacties vanuit orthodoxe kring op dezevrijzinnige ontwikkelingen. Scherp laat Van Driel de tegenstrijdigheden ziendie de malcontente en rechts-moderne metafysische invulling van het moder-nisme met zich meebracht, tegenstrijdigheden die in het academisch-theologi-sche debat aan het licht kwamen. Breekpunt leek het formuleren van een‘christologie’ te zijn, de leer van de belichaming van de Heilige Geest in Jezusvan Nazareth en de interpretatie van diens dood als de verlossing van allezonden. Van Driel laat zien dat met deze christologie in feite afstand werdgenomen van het rationele modernisme en de grens met de midden-orthodoxiewerd overgestoken.Van Driel valt te prijzen voor zijn precieze en kritische bronnenonderzoek,maar zijn minutieuze reconstructies staan een bredere interpretatie in de weg.We lezen vrijwel niets over de gelijktijdige ontwikkeling van wat dan heet het‘oud-modernisme’ of ‘links-modernisme’, dat zich toch gemakkelijk wist tehandhaven en zich op diverse fronten in de maatschappij zou manifesteren,met als meest opvallende uiting de oprichting van de Vrijzinnig ProtestantseRadio Omroep. Ook een zorgvuldige redactie had aan de kwaliteit van hetboek kunnen bijdragen. Dat op pagina 155 uitgerekend predikanten ‘het woordbij de daad’ wilden voegen is nog denkbaar. Maar door veel herhalingen enmoeizame zinnen wordt vrijzinnige theologie in dit boek soms zware kost.Uit de dissertaties van Buitenwerf en Van Driel blijkt hoezeer hetgodsdienstige modernisme verbonden is geweest met het politieke liberalisme.En juist voor het georganiseerde liberalisme beschikken we over twee recenteRECENSIES1262 Willem Otterspeer, De wiekslag van hun geest. De Leidse universiteit in de negentiende eeuw(Den Haag 1992) 416, grafiek 5.lijvige studies. Van Patrick van Schie verscheen in 2005 Vrijheidsstreven inverdrukking over de geschiedenis van de liberale Vrijheidsbond, waarinhoofdpersoon B.D. Eerdmans uit Van Driels proefschrift (eveneens uit 2005)figureert als geharnast bestrijder van de vrijheid van onderwijs. In het indecember 2007 verdedigde proefschrift Om de democratie van Meine HenkKlijnsma, over de geschiedenis van de Vrijzinnig-Democratische Bond, is degodsdienstige vrijzinnigheid vooral een verklaringsgrond voor de spreiding vande electorale aanhang van de VDB.3 In de uitgebreide behandeling doorKlijnsma van de voorgeschiedenis van de VDB komt het protestantsemodernisme nauwelijks aan bod. Het proefschrift van Buitenwerf (eerder in2007 verdedigd) had daar goede diensten kunnen verlenen. Buitenwerf steltimmers dat veel moderne predikanten een conservatieve maatschappij-opvattinghuldigden, waarin een sterk standsdenken naar voren kwam. Een aantalsociaal-liberale voormannen mocht dan wellicht een vrijzinnige godsdienstbeleven, van een vrijzinnige kring, een zuil zo men wil, waarin godsdienstigeen politieke denkbeelden samenvielen is nooit sprake geweest. Dat gold in nogsterkere mate in het Interbellum toen vrijzinnige theologen posities innamenvan links tot uiterst rechts binnen het seculiere politieke spectrum.Het wachten is nu op een boek over de maatschappelijke positie enbetekenis van de Nederlandse vrijzinnigheid. Hierin zou alle waardevollemateriaal uit de hier genoemde studies en de uitgebreide historiografie van hetNederlandse liberalisme gecombineerd kunnen worden met een culturele ensociaal-economische analyse van de persistentie van de standenverhoudingen inNederland.Dirk Jan Wolffram, Rijksuniversiteit GroningenNIEUWSTE GESCHIEDENISTill, M. van, Batavia bij nacht. Bloei en ondergang van het Indonesischroverswezen in Batavia en de Ommelanden 1869-1942 (Dissertatie Univer-siteit van Amsterdam 2006, Amsterdam: Aksant, 2006, 284 blz., ISBN905260 228 X).In een tijd dat Batavia een proces van modernisering onderging, 1869-1942,bloeide het roverswezen in de stad en Ommelanden. Op het hoogtepunt vanhet banditisme, tussen 1900 en 1920, kwam rampok, ‘diefstal met geweld of dedreiging daarmee, gepleegd door meerdere personen’ (12), twee à drie keer perweek in Batavia en omstreken voor. De rampok was sociologisch gezien vanbelang vanwege de ondermijning van het staatsmonopolie op het gebruik vanRECENSIES1273 Patrick van Schie, Vrijheidsstreven in verdrukking. Liberale partijpolitiek in Nederland 1901-1940 (Amsterdam 2005); Meine Henk Klijnsma, Om de democratie. De geschiedenis van deVrijzinnig-Democratische Bond 1901-1946 (Amsterdam 2008).geweld en de grote aandacht die het fenomeen genoot in Europese kringen.Van het banditisme en de reacties van de rest van de samenleving daarop valtveel te leren over het moderniseringsproces en de ontwikkeling van hetstaatsgezag.De opkomst van het roverswezen tussen 1870 en 1920 hing volgens VanTill samen met een aantal factoren. Rampok was een van de weinige lucratieveinkomstenbronnen op het Javaanse platteland. Door de toenmalige rappeuitbreiding van de gegoede bevolking vielen er geld, sieraden en draagbareluxegoederen te roven. Het invoeren van straatverlichting maakte de ouder-wetse stille inbraak in het donker minder eenvoudig, terwijl de gelijktijdigeinvoering van de revolver een brutale gewelddadige overval juist vergemakke-lijkte. De aanvankelijk weinig succesvolle reorganisatie van het politiewezentussen 1890 en 1920, op zichzelf een uiting van de modernisering van demaatschappij, maakte de pakkans van bandieten betrekkelijk gering. Hetroverswezen rond Batavia past dus goed in de theorie van Thomas W. Gallant,dat banditisme onderdeel uitmaakt van ‘staatsvormingsprocessen tijdens deovergang van een meer traditionele naar een kapitalistische economie’ (14). Debandieten waren zelf overigens goeddeels uitgesloten van de kapitalistischeeconomie.De eerste decennia waren de bandieten omgeven met het nodige charisma.Wanneer zij bij hun aanhouding omkwamen in een vuurgevecht, wat geregeldvoorkwam, of zich in een mentale krachtmeting met de politie kranig hielden,deed zelfs hun arrestatie geen afbreuk aan de mythevorming. De rovers haddendikwijls meerdere vrouwen, bijvrouwen en maîtresses – op zichzelf eenverklaring voor en uiting van hun charisma – en via hen zetten zij een sociaalnetwerk op. De rovers trokken in wisselende groepen erop uit en vormdengeen vaste bendes. Tot hun uitrusting behoorden amuletten, magie, kalendersvoor het op bovennatuurlijke wijze berekenen van de juiste dag voor eenoverval, ingenieuze vermommingen en vuurwapens.In de twintigste eeuw probeerde de overheid met nieuwe middelen greep tekrijgen op het banditisme. Allereerst begon de staat met het een voor eenopkopen van de landerijen in de Ommelanden, die elk een wereld op zichvormden. Daarnaast werd het recherchewerk weggehaald bij het binnenlandsbestuur en het politieapparaat geprofessionaliseerd. Moderne technieken zoalshet nemen van vingerafdrukken vervingen de beproefde methode van hetgebruik van informanten. In de negentiende eeuw was de scheidslijn tussenbestuurder en informant enerzijds en crimineel anderzijds niet altijd scherpgetrokken geweest. Nu werd door de professionalisering de afstand tussenpolitie en rovers vergroot.Margreet van Till gaat herhaaldelijk in debat met andere auteurs, waarbij zegeen ontzag toont voor gevestigde namen. Haar werk krijgt daardoor eengroter belang dan een beschrijving van het roverswezen an sich. Zo verwijt zeEric Hobsbawm onvoldoende in te zien dat de sociale bandiet geen universeelfenomeen was, maar wat betreft Nederlands-Indië het product van de verbeel-ding van de middenklasse. De rovers van Batavia waren uit op louter eigengewin en hadden geen Robin Hood-achtige bevlogenheid, die zich zou richtentegen de Europese elite of de staat.RECENSIES128

Dissertations of the University of Groningen

University of Groningen Research Database

  
 University of Groningen
M. Buitenwerf-van der Molen, God van vooruitgang.  C.M. van Driel, Schermen in de
schemering. Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie
Wolffram, Dirk
Published in:
Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden
DOI:
10.18352/bmgn-lchr.6918
IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from
it. Please check the document version below.
Document Version
Publisher's PDF, also known as Version of record
Publication date:
2009
Link to publication in University of Groningen/UMCG research database
Citation for published version (APA):
Wolffram, D. J. (2009). M. Buitenwerf-van der Molen, God van vooruitgang.  C.M. van Driel, Schermen in
de schemering. Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie: De popularisering van het modern-
theologische gedachtegoed in Nederland (1857-1880) ; Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie.
Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 124(1), 124 - 127. DOI:
10.18352/bmgn-lchr.6918
Copyright
Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the
author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).
Take-down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately
and investigate your claim.
Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the
number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.
Download date: 10-02-2018
Buitenwerf-van der Molen, M., God van vooruitgang. De popularisering
van het modern-theologische gedachtegoed in Nederland (1857-1880)
(Dissertatie Leiden 2007; Hilversum: Verloren, 2007, 241 blz., €25,-, ISBN
978 90 6550 956 7); Driel, C.M. van, Schermen in de schemering. Vijf
opstellen over modernisme en orthodoxie (Passage reeks 38; Hilversum:
Verloren, 2007, 288 blz., €27,-, ISBN978 90 6550 970 3).
Het godsdienstige modernisme in Nederland was lange tijd een wat
verwaarloosd fenomeen in de geschiedschrijving. Vanuit de Universiteit van
Leiden wordt onder leiding van Ernestine van der Wall echter aan een
inhaalslag gewerkt. Dat heeft naast de twee hier besproken boeken ook diverse
publicaties van Van der Wall zelf, alsmede het proefschrift van Van Driel
Dienaar van twee heren over de vrijzinnige theoloog en liberale politicus B.J.
Eerdmans, opgeleverd (zie voor een bespreking de webrecensie, behorend bij
BMGN 122 (2007) aflevering 4, door George Harinck).1
Het proefschrift van godsdienstsociologe Buitenwerf is een welkome
introductie van het modernisme in Nederland. Zij schetst het modernisme als
een radicale vernieuwing van de protestantse theologie. De basis werd in
Leiden gelegd door J.H. Scholten die godsdienst en moderne wetenschap met
elkaar wilde verzoenen. Naast dit rationalistisch modernisme ontwikkelde zich
spoedig een meer ethische variant waarin vanuit een rationeel wereldbeeld een
meer gevoelsmatige visie op de functie van godsdienst werd ontwikkeld. Het
modernisme worstelde vanaf het begin met de uiterste consequenties van een
rationeel wereldbeeld. Hoe diende de evolutieleer ingepast te worden binnen
de godsdienst, op welke wijze diende moderne predikanten om te springen
met de zingeving van epidemische ziekten als de cholera? Wat is in een
rationele godsdienst nog de betekenis van de verhalen in de Bijbel, van
Christus als verlosser, maar ook van bidden en van kerkgang?
Buitenwerf plaatst de ontwikkeling en verspreiding van het modernisme
tussen 1857 en 1880 in het kader van de liberale dominantie in die tijd, waarin
voorzichtig wordt gepoogd ook de lagere standen in de natie te betrekken.
Buitenwerfs analyse van de popularisering van het modernisme volgt daarmee
de lijnen van de klassieke ‘beschavingsoffensief’-these. Door inzet van
verschillende propagandamiddelen wordt gepoogd het modernisme zijn be-
schavende werking uit te laten oefenen op de werkende stand. Over het succes
daarvan valt niet zoveel te zeggen. Oplagen van boeken en tijdschriften zijn
niet meer te achterhalen, wel is van enkele geschriften, met name die van
Busken Huet (die het predikantschap spoedig de rug zou toekeren) en de
Leekedichtjens van De Génestet, bekend dat ze meermalen zijn herdrukt.
Buitenwerf analyseert het modernisme van binnenuit, ze besteedt (vrijwel)
geen aandacht aan de kerkelijke en maatschappelijke context van Nederland in
het derde kwart van de negentiende eeuw. Literatuur over verzuiling en
orthodoxie, maar ook over de ontwikkeling van het liberalisme heeft ze links
laten liggen. Als onvermijdelijke consequentie van deze intern-godsdienstige
RECENSIES
124
1 C.M. van Driel, Dienaar van twee heren. Het strijdbaar leven van theoloog-politicus B.D.
Eerdmans (1868-1948) (Kampen 2005).
benadering presenteert zij het modernisme als een tegenbeweging, ze suggereert
een radicale breuk met de gangbare theologie, geëntameerd vanuit Leiden en
Utrecht door enkele voorgangers. Nieuw was het modernisme zeker, maar een
tegenbeweging was het niet: rond het midden van de negentiende eeuw was
het snel zelf de dominante richting in de kerk geworden. Zoals bekend werd
zelfs Abraham Kuyper er aanvankelijk door aangetrokken. Hij bekeerde zich
na zijn moderne theologieopleiding in Leiden in 1863 tot de orthodoxie.
Het boek van Buitenwerf laat zich lezen als een verslag van de teloorgang
van die dominante positie. De modernen slaagden er niet in het kerkvolk voor
zich te winnen, in wezen hadden de modernen rond 1880 de strijd om
dominantie binnen de Hervormde Kerk al opgegeven en al ver vóór 1880
bepaalden orthodoxen de agenda van de kerkstrijd. Ook in de strijd om het
onderwijs delfden de modernen, als geharnaste tegenstanders van de christelijke
school, het onderspit. Interessant is daarbij dat Buitenwerf, mijns inziens
terecht, de nadruk legt op het streven van modernen naar behoud van controle
over het godsdienstonderwijs voor de eigen kinderen, ook als dat met zich
meebracht dat de verschillende standen verschillend onderwijs zouden ontvan-
gen. Veel modernen waren niet wezenlijk geïnteresseerd in het geestelijk (en
fysieke) welzijn van het kerkvolk. Ze richtten zich nog voornamelijk op het
handhaven van een godsdienstige infrastructuur voor de eigen kring, de eigen
stand, met een steeds centralere rol voor de Nederlandsche Protestantenbond.
Deze defensieve houding van het modernisme is ook de rode draad in de
studie Schermen in de schemering van de historicus en theoloog Niels van
Driel. Zijn boek is een bundeling van vijf opstellen over modernisme en
orthodoxie in en rond de Leidse Theologische Faculteit. Er is een zekere
eenheid in de bundel aan te wijzen, rond de steeds moeizamere worsteling van
de Leidse theologen met de grondslagen van het modernisme. Toch is het
terecht dat Van Driel de bundel niet heeft gepresenteerd als een monografie.
De opstellen vormen bij elkaar gevoegd geen eenheid, en vormen ook geen
onderdeel van een eenduidig historisch betoog. Je kunt je afvragen wat de
auteur ertoe heeft gedreven al zo kort na zijn promotie te komen met deze
bundel. De vijf opstellen tonen een grote belezenheid, zorgvuldig bronnen-
onderzoek en een sterke behoefte gedetailleerd in te gaan op de ontwikkeling
van de moderne theologie in de eerste decennia van de twintigste eeuw. Maar
met wat meer distantie, een grotere nadruk op de maatschappelijke context,
een ruimhartiger blik op vrijzinnige ontwikkelingen buiten de Leidse faculteit,
wat minder scherpslijperige exegese van theologenteksten en een half jaartje
extra schrijftijd had Van Driel een onmisbare monografie kunnen schrijven
over de Nederlandse vrijzinnigheid in de eerste helft van de twintigste eeuw.
Zo is het echter niet gelopen en we moeten deze bundel opstellen
beoordelen op haar merites. Voorop staat dat Van Driel zo helder als maar
mogelijk is de complexe theologische debatten uit de doeken heeft gedaan.
Door strak vast te houden aan een thematische en chronologische indeling en
de verschillende stromingen steeds aan de hand van enkele hoofdpersonen te
analyseren, blijft de stof ook voor een niet-theoloog bevattelijk. Ik kan de lezer
overigens wel aanraden als eerste het tweede opstel over de Leidse theologische
faculteit te lezen, wat een onmisbare context biedt voor het eerste opstel, een
RECENSIES
125
nauwgezette en zeer amusante reconstructie van de hoogleraarbenoemingen
aan die faculteit. Een positie aan de Leidse faculteit was gewild in binnen- en
buitenland, benoemingen werden politieke spelletjes van de zittende hoog-
leraren en universiteitsbestuurders, en in laatste instantie soms object van de
persoonlijke voorkeur van de minister van Binnenlandse Zaken bij wie het
recht van benoeming berustte. In dit krachtenveld werden ook niet-modernen
als J.H. Gunning jr. (in 1889 door de antirevolutionair Mackay) en P.D.
Chantepie de la Saussaye (in 1899 door de vrijzinnige Goeman Borgesius)
benoemd. Van enkele hoogleraren komen we te weten dat zij zeer populair
waren onder de studenten, maar hoeveel studenten de faculteit op enig moment
daadwerkelijk telde, blijft in nevelen gehuld. Gesuggereerd wordt een zekere
pariteit tussen uitgesproken vrijzinnige en meer behoudende studenten. Uit de
dissertatie van Willem Otterspeer weten we dat het aantal theologiestudenten
vanaf de jaren zestig van de negentiende eeuw dramatisch terugliep, gelijk met
de dominantie van het modernisme dus.2 Maar Van Driel waagt zich niet aan
speculaties over een verband tussen beide fenomenen.
De historicus en theoloog Van Driel is bovenal geïnteresseerd in gods-
dienstige ontwikkelingen. Na de opstellen over de theologische faculteit en
haar hoogleraren zijn de bijdragen achtereenvolgens gewijd aan de ‘malcon-
tenten’, de vrijzinnige critici van het in hun ogen al te rationele oud-
modernisme, het rechts-modernisme, dat een herwaardering van Christus als
mens-geworden God bepleitte, en de reacties vanuit orthodoxe kring op deze
vrijzinnige ontwikkelingen. Scherp laat Van Driel de tegenstrijdigheden zien
die de malcontente en rechts-moderne metafysische invulling van het moder-
nisme met zich meebracht, tegenstrijdigheden die in het academisch-theologi-
sche debat aan het licht kwamen. Breekpunt leek het formuleren van een
‘christologie’ te zijn, de leer van de belichaming van de Heilige Geest in Jezus
van Nazareth en de interpretatie van diens dood als de verlossing van alle
zonden. Van Driel laat zien dat met deze christologie in feite afstand werd
genomen van het rationele modernisme en de grens met de midden-orthodoxie
werd overgestoken.
Van Driel valt te prijzen voor zijn precieze en kritische bronnenonderzoek,
maar zijn minutieuze reconstructies staan een bredere interpretatie in de weg.
We lezen vrijwel niets over de gelijktijdige ontwikkeling van wat dan heet het
‘oud-modernisme’ of ‘links-modernisme’, dat zich toch gemakkelijk wist te
handhaven en zich op diverse fronten in de maatschappij zou manifesteren,
met als meest opvallende uiting de oprichting van de Vrijzinnig Protestantse
Radio Omroep. Ook een zorgvuldige redactie had aan de kwaliteit van het
boek kunnen bijdragen. Dat op pagina 155 uitgerekend predikanten ‘het woord
bij de daad’ wilden voegen is nog denkbaar. Maar door veel herhalingen en
moeizame zinnen wordt vrijzinnige theologie in dit boek soms zware kost.
Uit de dissertaties van Buitenwerf en Van Driel blijkt hoezeer het
godsdienstige modernisme verbonden is geweest met het politieke liberalisme.
En juist voor het georganiseerde liberalisme beschikken we over twee recente
RECENSIES
126
2 Willem Otterspeer, De wiekslag van hun geest. De Leidse universiteit in de negentiende eeuw
(Den Haag 1992) 416, grafiek 5.
lijvige studies. Van Patrick van Schie verscheen in 2005 Vrijheidsstreven in
verdrukking over de geschiedenis van de liberale Vrijheidsbond, waarin
hoofdpersoon B.D. Eerdmans uit Van Driels proefschrift (eveneens uit 2005)
figureert als geharnast bestrijder van de vrijheid van onderwijs. In het in
december 2007 verdedigde proefschrift Om de democratie van Meine Henk
Klijnsma, over de geschiedenis van de Vrijzinnig-Democratische Bond, is de
godsdienstige vrijzinnigheid vooral een verklaringsgrond voor de spreiding van
de electorale aanhang van de VDB.3 In de uitgebreide behandeling door
Klijnsma van de voorgeschiedenis van de VDB komt het protestantse
modernisme nauwelijks aan bod. Het proefschrift van Buitenwerf (eerder in
2007 verdedigd) had daar goede diensten kunnen verlenen. Buitenwerf stelt
immers dat veel moderne predikanten een conservatieve maatschappij-opvatting
huldigden, waarin een sterk standsdenken naar voren kwam. Een aantal
sociaal-liberale voormannen mocht dan wellicht een vrijzinnige godsdienst
beleven, van een vrijzinnige kring, een zuil zo men wil, waarin godsdienstige
en politieke denkbeelden samenvielen is nooit sprake geweest. Dat gold in nog
sterkere mate in het Interbellum toen vrijzinnige theologen posities innamen
van links tot uiterst rechts binnen het seculiere politieke spectrum.
Het wachten is nu op een boek over de maatschappelijke positie en
betekenis van de Nederlandse vrijzinnigheid. Hierin zou alle waardevolle
materiaal uit de hier genoemde studies en de uitgebreide historiografie van het
Nederlandse liberalisme gecombineerd kunnen worden met een culturele en
sociaal-economische analyse van de persistentie van de standenverhoudingen in
Nederland.
Dirk Jan Wolffram, Rijksuniversiteit Groningen
NIEUWSTE GESCHIEDENIS
Till, M. van, Batavia bij nacht. Bloei en ondergang van het Indonesisch
roverswezen in Batavia en de Ommelanden 1869-1942 (Dissertatie Univer-
siteit van Amsterdam 2006, Amsterdam: Aksant, 2006, 284 blz., ISBN90
5260 228 X).
In een tijd dat Batavia een proces van modernisering onderging, 1869-1942,
bloeide het roverswezen in de stad en Ommelanden. Op het hoogtepunt van
het banditisme, tussen 1900 en 1920, kwam rampok, ‘diefstal met geweld of de
dreiging daarmee, gepleegd door meerdere personen’ (12), twee à drie keer per
week in Batavia en omstreken voor. De rampok was sociologisch gezien van
belang vanwege de ondermijning van het staatsmonopolie op het gebruik van
RECENSIES
127
3 Patrick van Schie, Vrijheidsstreven in verdrukking. Liberale partijpolitiek in Nederland 1901-
1940 (Amsterdam 2005); Meine Henk Klijnsma, Om de democratie. De geschiedenis van de
Vrijzinnig-Democratische Bond 1901-1946 (Amsterdam 2008).
geweld en de grote aandacht die het fenomeen genoot in Europese kringen.
Van het banditisme en de reacties van de rest van de samenleving daarop valt
veel te leren over het moderniseringsproces en de ontwikkeling van het
staatsgezag.
De opkomst van het roverswezen tussen 1870 en 1920 hing volgens Van
Till samen met een aantal factoren. Rampok was een van de weinige lucratieve
inkomstenbronnen op het Javaanse platteland. Door de toenmalige rappe
uitbreiding van de gegoede bevolking vielen er geld, sieraden en draagbare
luxegoederen te roven. Het invoeren van straatverlichting maakte de ouder-
wetse stille inbraak in het donker minder eenvoudig, terwijl de gelijktijdige
invoering van de revolver een brutale gewelddadige overval juist vergemakke-
lijkte. De aanvankelijk weinig succesvolle reorganisatie van het politiewezen
tussen 1890 en 1920, op zichzelf een uiting van de modernisering van de
maatschappij, maakte de pakkans van bandieten betrekkelijk gering. Het
roverswezen rond Batavia past dus goed in de theorie van Thomas W. Gallant,
dat banditisme onderdeel uitmaakt van ‘staatsvormingsprocessen tijdens de
overgang van een meer traditionele naar een kapitalistische economie’ (14). De
bandieten waren zelf overigens goeddeels uitgesloten van de kapitalistische
economie.
De eerste decennia waren de bandieten omgeven met het nodige charisma.
Wanneer zij bij hun aanhouding omkwamen in een vuurgevecht, wat geregeld
voorkwam, of zich in een mentale krachtmeting met de politie kranig hielden,
deed zelfs hun arrestatie geen afbreuk aan de mythevorming. De rovers hadden
dikwijls meerdere vrouwen, bijvrouwen en maîtresses – op zichzelf een
verklaring voor en uiting van hun charisma – en via hen zetten zij een sociaal
netwerk op. De rovers trokken in wisselende groepen erop uit en vormden
geen vaste bendes. Tot hun uitrusting behoorden amuletten, magie, kalenders
voor het op bovennatuurlijke wijze berekenen van de juiste dag voor een
overval, ingenieuze vermommingen en vuurwapens.
In de twintigste eeuw probeerde de overheid met nieuwe middelen greep te
krijgen op het banditisme. Allereerst begon de staat met het een voor een
opkopen van de landerijen in de Ommelanden, die elk een wereld op zich
vormden. Daarnaast werd het recherchewerk weggehaald bij het binnenlands
bestuur en het politieapparaat geprofessionaliseerd. Moderne technieken zoals
het nemen van vingerafdrukken vervingen de beproefde methode van het
gebruik van informanten. In de negentiende eeuw was de scheidslijn tussen
bestuurder en informant enerzijds en crimineel anderzijds niet altijd scherp
getrokken geweest. Nu werd door de professionalisering de afstand tussen
politie en rovers vergroot.
Margreet van Till gaat herhaaldelijk in debat met andere auteurs, waarbij ze
geen ontzag toont voor gevestigde namen. Haar werk krijgt daardoor een
groter belang dan een beschrijving van het roverswezen an sich. Zo verwijt ze
Eric Hobsbawm onvoldoende in te zien dat de sociale bandiet geen universeel
fenomeen was, maar wat betreft Nederlands-Indië het product van de verbeel-
ding van de middenklasse. De rovers van Batavia waren uit op louter eigen
gewin en hadden geen Robin Hood-achtige bevlogenheid, die zich zou richten
tegen de Europese elite of de staat.
RECENSIES
128


Dirk Jan Wolffram

Directory of Open Access Journals

BMGN - Low Countries Historical Review

M. Buitenwerf-van der Molen, God van vooruitgang. De popularisering van het modern-theologische gedachtegoed in Nederland (1857-1880)<br/>C. M. van Driel, Schermen in de schemering. Vijf opstellen over modernisme en orthodoxie

Institutional repository of Ural Federal University named after the first President of Russia B.N.Yeltsin