Ten behoeve van het onderzoek naar de invloed, die een eventuele peilverlaging van de Zuid-Willemsvaart op de grondwaterstanden in de aangrenzende landbouwgronden zal hebben, was een inzicht in de geologische gesteldheid van het kanaaltracé noodzakelijk

Ridder, N.A., de

Wageningen Yield 

i§BL§ÛTHEEi€ 
STARINGGEBOUW 
INSTITUUT VOOB CÏÏLTUUETECHNIEK EN WATERHUISHOUDING 
NOTA No. 155^dd.25 november 1962 
Een geologisch profiel langs de Zuid-Willemsvaart 
Dr.N.A.de Ridder 
INLEIDING 
Ten behoeve van het onderzoek naar de invloed, die een eventuele peil-
verlaging van de Zuid-Willemsvaart op de grondwaterstanden in de aangrenzende 
landbouwgronden zal hebben, was een inzicht in de geologische gestelheid van 
het kanaaltracé noodzakelijk. Daarnaast was het wenselijk over gegevens be-
treffende de stijghoogten van het diepe en ondiepe grondwater te beschikken.' 
Voor dit doel zijn op verschillende afstanden langs het kanaal 17 diepe 
boringen verricht.,- die als peilputten zijn ingericht (de boringen N 102 tot 
en met N 118, fig.1). In iedere boring zijn daartoe 2 of 3 filters op ver-
schillende diepten geplaatst en met stljgbuizen tot aan maaiveld verlengd. 
De meeste boringen zijn gepulst, waarbij op regelmatige afstanden in het 
profiel (geroerde) monsters zijn genomen, die geologisch, onder andere op 
zware-mineralen samenstelling en stuifmeelinhoud, zijn onderzocht. Hierdoor 
was het mogelijk verschillende geologische formaties te onderscheiden en hun 
relatieve ouderdom te bepalen. 
In enkele boringen zijn ongestoorde grondmonsters gestoken en wel voor-
namelijk in de bovenste 20 m van het profiel. Van deze monsters zijn in het 
laboratorium de horizontale- en verticale doorlatendheid gemeten. Na afloop 
van deze metingen zijn van deze kernmonsters lengtedoorsneden gemaakt, met 
behulp waarvan de lithologische samenstelling en de micro-structuren konden 
worden bestudeerd. Op grond van de hieruit verkregen inzichten is tenslotte 
uit deze serie monsters een aantal van 25 uitgekozen voor korrelgrootte-ana- " 
lyse. In het volgende zullen de resultaten van dit geologisch onderzoek wor-
den besproken. 
STRATIGRAFlSCH OVERZICHT 
De ondergrond van het kanaal-tracl is opgebouwd uit sedimenten van zeer 
verschillende herkomst, samenstelling en ouderdom. In eerste benadering kun-
nen echter drie grote lithologische eenheden worden onderscheiden. Onder een 
laag van overwegend fijnzandige tot lemige afzettingen, komt op een diepte ' 
CENTRALE LANOBOUWCATALOGUS 
181/1162/55
 i ^ , / „ _ „ , IIIIHIIllflIIIIlllllllI / -i hl \ i Lj q on — o£ 0000 01 80 2863 
-2-
van ongeveer N.A.P. een dik pakket grove, grindhoudende zanden voor, waarin 
plaatselijk kleilagen zijn aangetroffen. Aan de onderzijde wordt dit grove 
pakket begrensd door een laag bestaande uit overwegend fijne zanden en uitge-
strekte, dikke kleihoriz'onten, welke laatste vooral bovenin voorkomen. De 
grens tussen het grove, grindrijke zand en deze fijne, veel klei bevattende 
afzetting, ligt op ca 64 m - ÏÏ.A.P. 
Dit betrekkelijk eenvoudige beeld van drie laagpakketten blijkt in wer-
kelijkheid enigzins ingewikkelder te zijn, aangezien is aangetoond, dat binnen 
ieder van deze eenheden zones van verschillende herkomst, samenstelling en 
ouderdom voorkomen» In het volgende zal op deze onderverdeling nader worden 
ingegaan (verg. fig. 1). 
FORMATIE VAN KEDICHEM 
Het onderste, fijnzandige pakket met kleilagen werd gedurende het Oud-
pleistoceen door de Maas afgezet. De sedimentatie had vermoedelijk plaats 
vanuit een meanderende rivier, die tijdens een gematigd warme, interglaciale 
periode door dit gebied stroomde. Dit verklaart althans de grote rijkdom aan 
kleilagen, die vooral aan de bovenzijde van deze afzetting voorkomen/ Het ge-
hele pakket van fijne zanden en kleilagen wordt de Formatie van Kedichem ge-
noemd, maar wegens zijn relatief grote diepteligging is deze formatie in geen 
der boringen bereikt. Uit oudere boorgegevens in de omgeving is echter bekend, 
dat de bovenzijde van de formatie onder andere bij 's-Hertogenbosch op ca 65 m» 
bij" Rosmalen op ca 65 m en bij" Helmond op ca 64 m - N.A.P. ligt.„Dit nage-
noeg horizontale niveau is als de "ondoorlatende" basis van het gebied te be-
schouwen. 
FORMATIE VAN STERKSEL 
Het grofzandige pakket, dat op de Formatie van Kedichem ligt, bestaat 
uit een aantal (mineralogische) zones van verschillende herkomst en ouderdom. 
Zo is het onderste deel van dit pakket,; dat de Formatie van Sterksel genoeg* 
wordt, in hoofdzaak uit sedimenten van de Rijn opgebouwd. Dit is af te leiden 
uit de samenstelling der zware mineralen, die karakteristieke Rijncomponenten 
bevatten (o.a. het mineraal saussuriet). 
Uit het geologisch profiel (fig. 1) blijkt, dat alle N-boringen deze 
181/1162/35/2 
-3-
formatie hebben bereikt, zij het ook dat âe meeste er slechts enkele meters 
in doorgedrongen zijn. Het materiaal van deze formatie bestaat in het alge-
meen uit lichtbruinig, grijze, bonte tot zeer bonte grove zanden, waarin 
plaatselijk veel grind is aangetroffen. Deze zanden zijn vermoedelijk geduren-
de een koude, glaciale fase van het Midden-Pleistoceen door de Rijn afgezet« 
Men moet hierbij denken aan sedimentatie door een zogenaamd verwilderd rivier-
systeem, dus aan een wijd vertakt net van geulen en geuitjes, die voortdurend 
van vorm, plaats en betekenis veranderden. Het gebied moet toen een boomloza 
toendra geweest zijn, waar doorheen brede, onbegroeide puinvlakten van dit 
riviersysteem liepen. Een groot deel van het jaar lagen deze puinvelden gro-
tendeels droog, maar wanneer in de korte zomerperiode de dooi intrad en ten-
slotte ook de mondingen der rivieren openbraken, ontstonden grote vloedgolven, 
die enorme massa's grof puin meevoerden. In een dergelijk systeem met grote 
stroomsnelheden wordt nagenoeg al het fijne materiaal afgevoerd. Uitgestrekte 
kommen met rustig water komen niet voor, reden waarom kleilagen van enige om-
vang in dit type afzettingen zelden worden aangetroffen. 
FORMATIE VAN ROSMALEN 
üit onderzoekingen van DOPPERT en ZONNEVELD (1955) was reeds gebleken, 
dat bij Rosmalen de Formatie van Sterksel wordt afgedekt door een klei-veen-
laag, waarvan de stuifmeelinhoud wçes op een afzetting in een warme, intergla-
ciale periode van het Pleistoceen, namelijk het Needien of Mindel-Riss inter-
glaciaal. Mineralogische analysen van de zanden tussen en direct boven deze 
tg 
klei-veenlaag gaven het karakteristieke beeld van een Rijnafzetting, maar 
daarnaast -kwamen ook duidelijk componenten van de Maas voor. Blijkbaar hebben 
we hier met een mengzone te doen| maar bovengenoemde onderzoekers trokken 
hieruit nog geen verdere conclusies. 
Op grond van talrijke mineraal-analysen kon deze mengzone van Rijn- en 
Maasmateriaal in de meeste N-boringen worden aangetoond en wel van Rosmalen 
/-< 
af tot in de omgeving van Someren/ Behalve mineralogisch onderscheidt deze 
zone zich ook lithologisch van de onder- en boven liggende zanden, namelijk 
door het veelvuldig voorkomen van leem en venige lagen en soms ook fijnere 
zanden* Voor deze gemengde afzettingen is de naam "Formatie van Rosmalen" 
geïntroduceerd. Voor nadere bijzonderheden over deze afzetting kan verwezen 
worden naar DE RIDDER en ZAGWIJN (1962). 
181/1162/35/3 
-4-
FORMATIE VAN VEGHEL 
In het voorgaande i s gebleken, dat gedurende het warmere Needien of 
Mindel-Riss i n t e r g l a c i a a l de invloed van de Rijn in d i t gebied g e l e i d e l i j k 
'T--, 
afnam ten gunste van de Maas. In de hierna volgende glaciale periode," het 
Saalien of Riss-glaciaal, <toen het landijs een groot deel van ons land bedek-
te (maar niet Noord-Brabantj -was de Rijn uit dit gebied verdwenen. Het land-
schap kreeg weer het karakter van een boomloze toendra met uitgestrekte puin-
vlakten, die door de Maas werden gevormd. In een zeer breed dal kwamen bij 
grote rivierafvoeren voornamelijk grove, grindhoudende zanden tot afzetting/ 
Dit grofzandige pakket, dat in dikte varieert van enkele meters tot ca 12 m, 
wordt de Formatie van Veghel genoemd./In dit type afzettingen worden zelden 
kleilagen van enige omvang aangetroffen» In het uiterste zuiden ontbreken de-
ze Maas-afzettingen; het grofzandige pakket bestaat hier geheel uit sedimen-
ten van de Rijn (boring N 102). 
"ZANDDILÜVIÜM" 
Met de vorming van de Formatie van Veghel eindigt in dit gebied een pe-
riode met overwegend grofzandige sedimentatie. Van nu af komen in hoofdzaak 
fijnere zanden, lemen en plaatselijk ook veen tot afzetting. Dit gehele com-
plex van fijnkorrolig materiaal, waarvan de geologische wordingsgeschiedenis 
nog allerminst duidelijk is, wordt samengevat onder de naam "Zanddiluvium"y 
In het zuiden bereikt dit pakket, dat tot aan maaiveld reikt, een dikte van 
ruim 20 m. Verder noordelijk neemt de dikte af tot 15 à 12 m. 
De opvattingen over het ontstaan van dit pakket lopen sterk uiteen. Aan-
vankelijk werd het voor een Maas-afzetting gehouden. Later meende men, dat 
het grootste deel als een dekzand-, dus windafzetting beschouwd moest worden, 
waarbij de leemlagen als lossleem aangemerkt diende te worden. Het geheel zou 
in de laatste ijstijd, het Weichselien of Wurm-glaciaal, ontstaan moeten zijn. 
Deze laatste opvatting van een Würm-glaciale ouderdom, kon door FLORSCHUTZ en 
ANKER-VAN SOMEREN (1956) weerlegd worden, toen zij van enkele, op geringe 
diepte bij Asten gevonden veenlaagjes een Eemien of Riss-Würm interglaciale 
ouderdom konden vaststellen. Dit veen komt hier voor van enkele decimeters 
tot ca 4,50 m - mv. Ook bij Sluis 13 vonden zij op ca 1,50 m - mv een veen 
met een "warme" flora. Hiermee was bewezen, dat de lagen die onder dit veen 
181/1162/35/4 
-5-
voorkomen en waarin een "koude" flora was gevonden, nog in of omstreeks 
het Saalien of Eiss-glaciaal moesten zijn afgezet. Op grond van talrijke 
korrelgrootte-analysen hielden echter WIGGEBS (1956) en ook MABECHAL en 
MAAELEVELD (1955) een eolische ontstaanswijze van het pakket voor zeer waar-
schijnlijk. 
Er is weinig reden te veronderstellen, dat na de vorming van de Formatie 
van Veghel de Maas plotseling uit het gebied was verdwenen. Weliswaar degene-
reerde het verwilderde riviersysteem geleidelijk, maar er zullen toch nog lan-
gere tijd belangrijke takken geweest zijn, die de natuurlijke drainage ver-
zorgden en van waaruit sedimentatie plaatsvond. Tenslotte verlandden ook deze, 
hetgeen samenhangt met de verplaatsing van het hoofdbed van de Maas in ooste-
lijke richting. Het lijkt dan ook zeer waarschijnlijk, dat een belangrijk 
deel van het "Zanddiluvium" toch uit onder-water afzettingen (rivier- en meer-
afzettingen) bestaat. 
Men krijgt de indruk, dat het dal van de A, waarvan men ten dele bij de 
aanleg van de Zuid-Willemsvaart gebruik maakte, een verlande (Maas) tak is. 
Immers uit verschillende boringen blijkt, dat de korrelgrootte van het zand 
van de Formatie van Veghel af naar boven geleidelijk afneemt. Het verlan-
dingsproces eindigt dan veelal met een leem- en/of veenlaag. Maar ook in la-
tere perioden met verhoogde neerslag, tot in de huidige tijd, bleef dit dal 
de afvoerweg van het overtollige water. Dat daarbij tijdens hoge afvoeren 
soms ook weer grovere zanden werden aangevoerd en afgezet, ligt voor de hand. 
Met dit al blijft echter het voorkomen van de leemafzettingen in het profiel 
nog niet bevredigend verklaard. Gewoonlijk zijn het siltrijke lemen, maar 
voor een echte l'óss is het gehalte aan afslibbare delen te hoog. 
DE BIDDEB en WIGGEBS (1959) toonden een grote overeenkomst in korrel-
grootte-verdeling aan tussen deze lemen en de ongetwijfeld fluviatiele klei-
en van Tegelen. In de meeste boringen wordt deze leem in meer of minder dik-
ke lagen aangetroffen, maar zowel de diepte als de dikte wisselt sterk. Zel-
den blijkt de leem op één bepaald niveau voor te komen. In enkele boringen 
komt in het geheel geen leem voor. De variërende diepteligging, de wisselende 
dikte en de nog onvolledig begrepen ontstaanswijze maken het moeilijk, zo niet 
onmogelijk iets over de onderlinge samenhang van deze leemlagen te berde te 
brengen. 
Tenslotte kan nog worden opgemerkt, dat de zanden die in Asten en elders 
boven de als Eemien gedateerde veenlagen voorkomen in een koud klimaat, name-
181/1162/35/5 
-8-
H 114 en N 115-
In boring N 105 zijn in het traject van 6,80 tot 17>40 m - mv 11 mon-
sters gestoken en in het laboratorium doorgemeten. Be lemige monsters op 7» 00 
en 12,00 m diepte hadden een doorlaatfactor, die varieerde van 0,001 tot 
0,0005 m/dag, de zandige monsters van ca 3 m/dag met als hoogste waarde 10,5 
m/dag. 
In de bovenste 15 m van het profiel in boring N 114 zijn 15 monsters 
gestoken, die nagenoeg geheel uit fijnzandig materiaal bleken te bestaan. 
Dit zand vertoonde in de lengtedoorsneden der boorkernen een duidelijke micro-
gelaagdheid, dus een afwisseling van soms millimeters dunne, grovere en fij-
nere zandlaagjes* De doorlatendheid van dit zand bedroeg gemiddeld 5 m/dag, 
met als uiterste waarden 2,8 en 8,1 m/dag. 
In boring N 115 zijn in het "Zanddiluvium" 9 monsters genomen, namelijk 
in het traject van 3,10 tot 11,70 m - mv. Deze monsters bleken te bestaan uit 
fijne, soms leemhoudende zanden, venige leem, lemig veen en grof zand» Van 
het zandige materiaal bedroeg de doorlaatfactor gemiddeld 2,7 m/dag, met als 
uiterste waarden 0,6 en 9»6 m/dag. De doorlaatfactor van het lemig-venige ma-
teriaal op ca 9>00 m diepte bedroeg 0,0029 m/dag. 
In dezelfde boring zijn tenslotte nog 7 monsters in de Formatie van 
Veghel genomen en wel in het traject van 12,10 tot 23,40 m - mv. Deze monsters 
bestonden in het algemeen uit iets grovere zanden. De doorlaatfactoren waren 
dan ook wat hoger en bedroegen gemiddeld 5 m/dag. 
De figuren 8, 9 en 10 tonen de lengtedoorsneden van een aantal kernmon-
sters uit de boringen N 105, N 114 en N 115» De monsters uit boring N 105 
behoren tot het "Zanddiluvium" en bestaan uit fijne zanden en lemen. Monster 
n 54 (diepte 11,00 tot 11,22 m - mv) vertoont een typische kris-kras gelaagd-
heid. De monsters n 57 tot en met n 60 bestaan uit fijne zanden en leem, die 
zeer onregelmatig verspreid in het zand voorkomffc. Deze monsters vertonen een 
vlekkerige structuur, die vermoedelijk door vorstwerking uit het Weichselieh 
(Wurm-glaciaal) ontstaan is (kryoturbatie). De monsters uit boring N 114 
(fig. 9) bestaan alle uit fijne zanden, die een laminaire gelaagdheid verto-
nen. Deze gelaagdheid ontstaat door afwisselende sedimentatie van uiterst 
dunne laagjes grover en fijner materiaal. Dit fijne materiaal kan uit zeer 
fijn zand of leem bestaan. Vooral door behandeling van de monsters met pro-
fiellak komt deze laminaire gelaagdheid duidelijk te voorschijn zoals de on-
derste foto laat zien. 
181/1162/35/8 
Ulli 
'i ', 
U IL> o: 
*< 
&\ 
nrcÄK 
,o o« * * 
M' 
IÉ1 
T - v • 
o o • • *fe< 
O • • • *Xv*ï 
bus ir,,', ?.»»& 
Äii5'*;y;;'.:'.>:fiK'1 
Ü 1? I 
H 
life • • • 'e t . ' ; . 1 IK t V,è 
!i| « 
a 
o 
u 
Ol 
«O 
* ; j£ 
000 
| | 1 I 
• 000 
ÜÜ in 
1§II s CD 
O 
CM 
O o 
\ 
O 
" * • 
i i 
GDI! 
<5> 
ro 
i 
(Ji 
IM 
O 
CD 
CO 
O (/> 
3 
9Î. 
3 
n 
«p 
ro 
ro 
O 
«o 
Û) 
üi 
N 
o 
< 
(O 
3T 
21 
<P 
O) 
IV) 
O 
0> 
N> 
Q 
o 
i 
UI 
I-U 
ro U) Ji, CJi 0> vi . CD 
O O O O O O O (O <Q_ 
(D 
SO 
0) 
0> 
ro 
G 
<o 
i 
0> 
(Jl 
N 
0» 
3 
a 
GL 
c 
< 
c' 
3 
31 
C5) 
/ 
O) 
o 
© 
I 
•si 
/£, s. 
N105 
«55(12.00-12 22) 
Wh. 0.005 m/dj 
hy
 B(L000S(n/dg 
n 56 (12.35-12.56) 
k|,«0.4m/dg 
kv«0.OO6m/dg 
n57(l3.15-13.37) 
kh »8.6 m/dg 
kv«0.02m/dg 
n58lH.00-U.21) 
kh«3.6m/dg 
kv«1.3m/dg 
«69(15.00-15.21 ) 
kh»3Jm/dg 
ky*t2m/dg 
n 60(17.20-17.41) 
l<h>2.9m/dg 
kv„0,9m/dg 
^ 8. 
nSC(6.80-7.01) 
kh-0JJ07m/dg 
kv «0.001 m/dg 
n51 (8.00-8.23) 
kh-8.4m/dg 
ky > 2.1 m/dg 
N105 
nS2 (9X0-115) 
kh"1(15m/ag 
kv-1.6m/dg 
n 53(10.00-10.20) 
kf,« 3.2 m/dg 
kv>1.1 m/dg 
r> 54(11.00-11.22) 
kh «1.9 m/dg 
k¥«0.4m/*g 
N105 
nS5O2.00-12.22) 
kn «0.00$ m/dg 
kya&OOOSm/dg 
n 56(12.35-12.56) 
kh M 0.4 m/dg 
kv «0006 m/dg 
nS7(13,1S-13.37) 
kf, H 8.5 m/dg 
k v « 0.02 m/dg 
n 58(14.00-14.21) 
kh »35m/dg 
k ¥ , 1.3 m/dg 
f>59(15.00-15.21) 
k h - 3 3 m/dg 
W v . 12 m/dg 
n 60(17.20-17.41) 
kh« 2.9 m/dg 
k v « 0.8 m/dg 
• < % y 
i ' f t IS-î» 
» • » » M » , 
»*i$6m*»as 
momt'tai 
*ft«4MtMtag 
• » . i M i M k C 
»**»»-»*> 
« . W M » 
te*tUfcMMf 
»*MM»-i»n 
Wl w r Wm<m 
* > « U » M B t 
•«WM»! 
, H>»MIMfe| 
^::Sf^...;i;^ 
»llf lWMJS» 
M . . » « ) * « * 
.•*„»»•«« 
N10S 
NfOS 
i%. ^ , 
i l f ! - i •' 
£*3-m«8(S 
$30>**ta«; 
t t « i V $ - « » 1 
I f t ^ M « 
i ^ i S S 1 * * * » » 
S M ? $ * " # & 3 
wateêm 
. * # » 3 » » # S t a | 
Vi 
% ko, 
1 tt :WSfe3 


Een geologisch profiel langs de Zuid-Willemsvaart

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

NARCIS