Westeringh, W., van de

Wageningen Yield 

- 60 -
HEIDE, LANDBOUW EN OUDBOUWLAND VROEGER, OUDBOUWLANDGRONDEN NU 
door ir. W. van de Westeringh 
Inleiding 
Voor een voldoend hoge en jaarlijks zekere opbrengst van het bouwland op de 
enken, essen en kampen (het "oude bouwland") was bemesting een absolute 
noodzaak. Dit werd gedaan door bemesting met zgn. potstal- of plaggenmest 
(aarcimest). De mestbereiding behoorde bij een traditioneel landbouwsysteem, 
dat eeuwenlang in de Nederlandse zandgebieden toegepast is. 
De permanent als akkerland gebruikte plaatsen moesten, indien mogelijk, aan 
twee voorwaarden voldoen: een zo hoog mogelijke vruchtbaarheid en een gun-
stige bodemgesteldheid. 
Het zand waaruit de Nederlandse zandgronden bestaan, moet wat betreft de 
meeste enken, getypeerd worden als arm tot zeer arm. Dat wil zeggen dat de 
natuurlijke, chemische vruchtbaarheid ervan gering is. Voor permanent bouw-
land op zulk materiaal was aanvulling daarvan door middel van mest van el-
ders geweid vee (= in feite toevoer van vruchtbaarheid van elders) noodza-
kelijk. 
De ligging van het bouwlan moest zodanig zijn, dat het er in de winter niet 
te nat en in de zomer niet te droog was. Teveel water in de winter in de 
grond of op het land veroorzaakt immers het verloren gaan van jonge plant-
jes door verdrinking of zgn. uitwinteren. In de lente en zomer moet het 
niet te droog zijn om de gewassen voldoende te kunnen laten ontwikkelen en 
rijpen. 
Potstalmest 
Bemesting van het permanent in gebruik zijnde bouwland ("eeuwige roggebouw" 
op het "oude bouwland") vond plaats met behulp van potstalmest. Deze orga-
nische mest werd bereid in de potstallen voor het rundvee, schaapskooien 
enz. en berustte op het volgende principe. 
Dierlijke uitwerpselen bevatten plantevoedingsstoffen, zoals kalium, fos-
faat, stikstof en sommige spore-elementen. Om deze stoffen zoveel mogelijk 
te kunnen opvangen, werd gebruik gemaakt van een strooisel in de stallen 
dat als het ware als een spons moest dienen om het verloren gaan van stof-
fen uit de mest tegen te gaan. Hiervoor gebruikte men heideplaggen, blad- " 
strooisel uit bossen, bermruigtehooi enz. 
Zulk strooisel kon zelf ook al een zekere mate van vruchtbaarheid bezitten. 
Zo draagt bijv. bladstrooisel uit een gemengd loofbos na vertering meer aan 
de bodemvruchtbaarheid bij dan heideplaggen. 
Men hield het vee 's nachts op stal (schapen verbleven dan in de kooi) of 
soms ook een groot deel van de dag (koeien, in sommige streken van ons 
land), om zoveel mogelijk dierlijke excrementen te verzamelen. 
Afhankelijk van het soort strooisel dat men in de stal gebruikte en het vee 
dat daarin verbleef, verkreeg men potstalmest van verschillende kwaliteit. 
Behalve dat de aard van het organische materiaal kon verschillen, was ook 
het gehalte aan anorganisch of mineraal materiaal verschillend. Zo konden 
heideplaggen gemaaid of gestoken worden. Bij het steken ervan wordt meer 
zand meegenomen dan bij het maaien ervan. Als men te vaak of te vlug op de-
zelfde plek terugkwam om plaggen te halen, werd ook meer zand meegenomen. 
Was het organische materiaal (d.i. dierlijke uitwerpselen + strooisel) na 
vertering bedoeld om te bemesten (d.i. de vruchtbaarheidstoestand van de 
grond te verhogen), het minerale materiaal (bijv. zand) had - ongewild -
een heel ander effect tot gevolg. Het bleef achter op het land. Door de 
eeuwenlange toepassing van potstalmest is er zoveel zand op het oude bouw-
land achtergebleven, dat er nu humeuze dekken van soms meer dan 1 m dikte 
- 61 -
op het oorspronkelijke bodemoppervlak liggen. 
Het zand uit bijv. heideplaggen 
'; . voegde als zodanig geen vrucht-
,.•"'••" baarheid aan de grond toe. Als 
. ,, . - ",' men grasplaggen uit beekdalen 
t "' " lY*'- * -"?•• < • *-*" "* . .»* • ." waarin ook wat klei aanwezig 
*'*« .•-•»",, .- was, gebruikte, dan werd hiermee 
\ V:**' , •"''•„ ook extra vruchtbaarheid toege-
_• 't ,'»'*? voerd. De humeuze oudbouwland-
* - dekken die op de laatstgenoemde 
, ' ' wijze gevormd zijn, worden om 
,' . f „• deze redenen hedentendage nog 
m
 ' ' f ' ,., steeds hoger gewaardeerd dan die 
•«.; ' welke uit heideplaggen ontstaan 
"' • — - . * zijn. 
Behalve dat er door het gebruik 
v •••> i-»*>. *' van plaggen en strooisel ook mi-
neraal materiaal in de stallen 
|j .. * - " * en dus in de mest kwam, heeft 
*' •." men vaak ook veel extra zand of 
§ . ' { ' - ' "* grond aan de potstalmest toege-
' • • ' voegd voordat de mest op het 
land uitgereden werd. Het is 
duidelijk dat dit dan een rela-
tief snelle ophoging van het ou-
JT de bouwland tot gevolg gehad 
t. 
**» 
•i 
\ \ 
heeft. 
fig. 1. Enkeerdgrond. 
Vee 
Om het bouwland te kunnen bemesten, was potstalmest nodig. Om potstalmest 
te kunnen bereiden, was vee nodig. De landschappelijk-bodemkundige gesteld-
heid van een plaats of streek waar men woonde en waar ook het bouwland lag, 
moest tevens de mogelijkheid bieden om vee te houden. 
Dat wil zeggen, dat het vee er geweid kon worden en dat er wintervoer ge-
wonnen kon worden. Ontbrak deze mogelijkheid of was deze marginaal, dan kon 
er in niet-normale jaren al vlug narigheid ontstaan. In sommige streken wa-
ren de boeren op hoge, droge zandgronden waar het bouwland lag, gerechtigd 
om op laaggelegen en gemeenschappelijk gebruikte gronden (die op grote af-
stand konden liggen!) vee te weiden en hooi te winnen. Toen de gemeenschap-
pen minder zelfvoorzienend en minder gesloten werden, kocht men ook hooi 
van elders aan. 
Bij de Kreel (gemeente Ede) is de bodemgesteldheid zodanig, dat er in een 
betrekkelijk klein gebied zowel bouwland als gras- of weiland (met een plas 
voor drinkwater!) kon zijn, temidden van een groot gebied met heide en bos-
sen (fig. 2, soortgelijke situatie buurtschap Ratum (Winterswijk)). 
Men had dus vee nodig om mest voor het bouwland te kunnen bereiden. Voor 
het weiden en de stalvoedering van het vee had men een zekere oppervlakte 
grasland en hooiland nodig. Omdat het aantal stuks vee varieerde - minder 
vee na bijv. veepest, meer vee bij uitbreiding van het areaal grasland of 
- 62 -
fig. 2 Bodemgebruik omstreeks.1830 in het noordelijk deel van de buurt-
schap Ratum (Winterswijk). 
1-1 
c 
m 
r-l 
* s o 4J 
T> 
ß 
m iH 
co 
crt 
fe 
rn 
o 
.o 
0) 
TJ 
•H 
<n S 
- 63 -
inkrimping van de oppervlakte bouwland - zullen ook de verhoudingen tussen 
grasland en bouwland onderling, en die tussen gras- en bouwland (het cul-
tuur land) en "woeste grond" (o.a. de heidevelden) in de loop der eeuwen en 
per gebied verschillen vertoond hebben. 
Oudbouwlandgronden 
Om van een goede oogst verzekerd te kunnen zijn, bemestte men het oude 
(= permanent gebruikte) bouwland met potstalmest. Ook liet men wel het vee 
op de stoppel lopen, zodat men een directe bemesting met excrementen had. 
Het bouwland was vroeger lang niet "schoon", d.w.z. er groeide veel on-
kruid. Vooral na de oogst, bijv. van winterrogge, kregen het onkruid en het 
gras de kans om door te groeien. Zo'n groene stoppel was een welkome aan-
vulling als tijdelijke weidegrond in de zomer. 
Het organische materiaal van de potstalmest verteerde, het minerale mate-
riaal bleef achter. Dit minerale materiaal (in hoofdzaak zand, soms ook wat 
klei of leem) heeft in de loop der eeuwen het oude bouwland opgehoogd: oud-
bouwland- of enkeerdgronden. 
Aan het type enkeerdgronden dat er nu is, kan vaak afgeleid worden hoe het 
ontstaan geweest is. Daarmee kan een bijdrage geleverd worden aan de plaat-
selijke agrarische geschiedenis. 
De kleur van een enkeerdgrond geeft aanwijzingen over de aard van het orga-
nische materiaal dat als strooisel in de stallen gebruikt werd. Zwarte 
enkeerdgronden zijn ontstaan door potstalmest waarin veel heideplaggen ver-
werkt waren, bruine enkeerdgronden zijn veel meer een gevolg van het ge-
bruik van bladstrooisel uit bossen of van grasplaggen. 
Ook ziet men nogal eens dat een enkeerdgrond bovenin zwart en onderin bruin 
is. Zo'n opeenvolging ontstond doordat men eerst nog bosstrooisel e.d. kon 
verzamelen om in de stallen te brengen en later, na de degradatie van het 
bos of een verbod om bosstrooisel te verzamelen, aangewezen was op heide-
plaggen. 
Uit de korrelgrootteverdeling (textuur) van een enkeerdgrond is eveneens 
vaak iets af te lezen over de herkomst van het strooisel in de potstalmest. 
Een iets kleiïge of lemige (meestal bruine) enkeerdgrond is ontstaan, door-
dat via de mest er klei of leem op het bouwland kwam: op de plaats waar men 
de plaggen haalde, moet, althans in de bovengrond, klei of leem voorgekomen 
zijn. Gedacht kan worden aan de (rijke) beekdalgronden of (armere) lemige 
zandgronden van de natte heide (Erica). 
Als er plaggen op de droge heide (Calluna) gewonnen werden, zal het minera-
le materiaal bijna altijd zand geweest zijn. De enkeerdgronden die hiermee 
bemest werden, hebben dan ook een zandige textuur en een zwarte kleur. Het 
plaggen op de droge heide, en zeker toen dit (te) intensief gebeurde 
(d.w.z. dat men te vlug weer terugkwam, waardoor de heide en de heidemat 
onvoldoende gelegenheid kregen zich te herstellen), is mede oorzaak geweest 
dat er zandverstuivingen ontstonden. Dit werd soms zo erg, dat men het 
bouwland moest opgeven. Het oude bouwland kan dan volledig overstoven zijn; 
aan het huidige oppervlak vindt men er vaak niets meer van terug. 
Gevolgen van het plaggen en strooisel verzamelen 
De bereiding van potstalmest heeft behalve een gunstige invloed: namelijk 
bemesting van het oude bouwland, ook een nadelige invloed gehad: namelijk 
verarming van de gronden waar de plaggen of het strooisel vandaan gehaald 
("geroofd") werden. Met de afvoer van plaggen werden de organische (zode-) 
laag en een meer of minder dikke laag van de humeuze minerale bovengrond 
verwijderd en afgevoerd. 
In beide lagen bevonden zich - en dit gold vroeger zeker voor de meeste 
zandgronden - de meeste plantevoedingsstoffen. De natuurlijke bodemvrucht-
baarheid van die gronden nam dus af. 
- 64 -
Het traditionele landbouwsysteem met gebruik van potstalmest heeft geresul-
teerd in een verhoging van de bodemvruchtbaarheid van kleine gebieden (het 
oude bouwland) en in een afname van de bodemvruchtbaarheid van grotere ge-
bieden (de woeste gronden, heidevelden, bossen, enz.). Mleen in rivier- en 
beekdalen werd deze verlaging van de vruchtbaarheidstoestand weer opgeheven 
doordat er met overstromingen slibafzetting plaatsvond. 
De verhouding tussen de oppervlakte cultuurland (bouwland en grasland) en 
de oppervlakte woeste gronden vertoont grote verschillen tussen de ver-
schillende zandgebieden waar het traditionele landbouwsysteem met potstal-
bemesting in zwang geweest is. Niet alleen de, al arme, heidevelden gingen 
in vruchtbaarheidstoestand achteruit, ook in veel bossen gebeurde hetzelfde 
door de afvoer ("roof") van bladstrooisel. Zulke bossen konden degraderen 
tot (groene) heiden, doordat de regeneratie van het bos door het verlaagde 
vruchtbaarheidsniveau van de bovengrond belemmerd werd. 
De verdere verlaging van de vruchtbaarheidstoestand door het voortdurende 
afplaggen van de "groene" heidevelden (en ook door het (te) intensief en 
(te) vaak afplaggen) heeft stellig een grote rol gespeeld bij de ontwikke-
ling van de "paarse" heide. De struik- en dopheide (Calluna en Erica) kwa-
men in een sterk concurrerende positie ten opzichte van andere plantesoor-
ten. 
Door het verdwijnen van het traditionele landbouwsysteem hebben de "groene" 
heiden zich echter weer kunnen uitbreiden, wij ervaren nu hoe moeilijk het 
is de "paarse" heidevelden in stand te houden. 
Literatuur 
- H. de Bakker en A.W. Edelman-Vlam (1976). De Nederlandse bodem in kleur. 
Stiboka-Pudoc, Wageningen. 
- J.C. Pape (1970). Plaggen soils in The Netherlands. Geoderma, 4, 3, 
229-255. 
- W. van de Westeringh (1970). De opbouw van enige essen bij Denekamp. 
Landbouwkundig Tijdschrift, 82, 7, 283-288. 
- W. van de Westeringh (1979). De ontwikkeling van het agrarische cultuur-
landschap in een zandgebied (Winterswijk). Cultuurtechnisch Tijdschrift, 
18, 4, 199-210. 
- W. van de Westeringh (1980). Schraallanden in Zuid-Limburg. Natuur-histo-
risch Maandblad, 69, 11, 218-221. 


Heide, landbouw en oudbouwland vroeger, oudbouwlandgronden nu

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

NARCIS

Name not available