Bokdam, J.

Wieren, S.E., van

Wageningen Yield 

-97-
CONDITIE EN GEWICHTSVERLOOP VAN RUNDEREN OP DE HEIDE IN DE WINTER 
1984-1985 
J. Bokdara, Vakg. Natuurbeheer, L.H. Wageningen 
S.E. van Wieren, I.M.V., V.U. Amsterdam 
1. INLEIDING 
Begrazing met runderen in de winter zonder bijvoedering, kan dat? Welke 
gevolgen heeft het niet bijvoeren op de gezondheid, de conditie en de 
reproductie van de dieren? Kan er bijgevoerd worden zonder nadelige 
gevolgen voor de natuurwaarden? Welke rassen zijn het meest geschikt? Een 
complex van samenhangende vragen voor veel heidebeheerders. Ze vormen de 
motivatie voor de presentatie van enkele gegevens over de gewichts-
ontwikkeling van runderen in vergraste heideterreinen in de winter 
1984-1985. 
2. DRAAGKRACHT 
Draagkracht kan worden gedefinieerd als het maximale niveau van gebruik, 
zonder dat de funkties op langere termijn geschaad worden. Het niet over-
schrijden van de draagkracht vereist in het geval van begraasde terreinen 
ondermeer het vaststellen van een zodanige begrazingsvora (soort, ras, 
dichtheid, periode) dat de gewenste terreineigenschappen (b.v. de 
gewenste botanische samenstellen maar ook de gezondheid en overleving van 
de herbivorenpopulatie) duurzaam gewaarborgd zijn. 
De draagkracht voor grazers berust niet alleen op de voorraad en de 
kwaliteit van het voedsel en andere terreineigenschappen. Zij is evenzeer 
afhankelijk van de eigenschappen van de grazer, zijn behoeften èn zijn 
vermogen om van de voorraad gebruik te maken: Fourageergedrag, opname-
capaciteit, verterings- en benuttingsefficiëntie (A.R.C. 1984). In de 
derde plaats zijn het maatschappelijke normen, zoals bijvoorbeeld 
minimaal gewenste niveau's van overleving, gezondheid, reproductie en 
productie, die de draagkracht mede bepalen en die hun grond vinden in 
economische of ethische overwegingen. 
Gewichtsverlies tijdens de winterperiode is een natuurlijke zaak. 
Planteneters zijn aangewezen op overstandig materiaal van matige tot 
slechte kwaliteit waardoor de groei stopt. Ook 's winters worden bij 
-98-
voorkeur levende plantendelen of -weefsels benut, maar de mogelijkheden 
om wortels, bast, knoppen e.d. te consumeren zijn voor runderen (brede 
bek) beperkt. Het dalende eiwitgehalte en het toenemende percentage vezel 
in het dieet remmen de verteerbaarheid en - mede daardoor - de 
opneembaarheid van benutbare energie (Minson 1982). Het zo ontstane 
tekort aan energie vormt de belangrijkste limiterende factor voor groei 
en overleving gedurende de winter. 
Energietekorten manifesteren zich allereerst in de achteruitgang van de 
conditie (vetvoorraad) en in gewichtsverlies. Bij langdurige tekorten 
kunnen ziekten, reductie van de voortplanting en tenslotte sterfte op 
gaan treden. De draagkracht in de winter van vergraste heideterreinen en 
de geschiktheid van Schotse Hoogland (SH) en Fries-Hollandse (FH) 
runderen voor jaarrond-begrazing op dit terreintype worden als thema 
bestudeerd in het begrazingsonderzoek op de Imbos (van Wieren 1983a, b) 
en de Wolfhezerheide (Bokdam 1984). De gewichtsontwikkeling van een 
aantal dieren werd in dit kader in de winter 1984-1985 geregistreerd. De 
resultaten worden hieronder vergeleken met de ervaringen met 
jaarrond-begrazing in enkele andere terreinen. 
3. METHODE 
Op de Wolfhezerheide (WH) werden tussen oktober 1984 en juni 1985 om de 
14 dagen 3 drachtige en 3 niet-drachtige FH-pinken (leeftijd + 20 
maanden) en 1 droogstaande FH koe (+ 2,5 jaar) gewogen met een mobiele 
weegbrug. De dieren werden vanuit een kraal op de weegbrug geleid, nadat 
ze 's morgens om + 9.00 uur bijeen waren gedreven. Het bijeendrijven en 
de weging namen gemiddeld +2,5 uur in beslag. Op de Imbos (I) werden 1 
zogende SH-koe (leeftijd onbekend) en 1 SH stier (1,5 jaar) zovaak 
mogelijk gewogen vanaf het voorjaar '84. De dieren werden hier met een 
liksteen op een vaste weegbrug gelokt. 
Hoewel de vegetatiestruktuur en de veebezetting van de WH en de I 
verschillen vertonen, blijkt het winterdieet van SH en FH runderen sterk 
overeen te komen (van Wieren 1983b; Bokdam 1984). Het bestaat in 
hoofdzaak uit Bochtige Smele, aangevuld met Struikheide, Ruwe Berk, Grove 
Den en Blauwe Bosbes. 
Op de WH werd met Bochtige Smele-hooi en stro bijgevoerd tijdens de 
sneeuwperiode van 4-1 t/m 31-1 en tijdens de vorstperiode van 11-3 t/m 
25-3,- totaal 41 dagen. 
-99-
4. RESULTATEN 
4.1 Gewicht sontwlkkeling (fig. 1) 
(3ewichtsontwikkeling (kg) van runderen cp de Imbos (I) 
ende Wolfhezerheide (WH) in de winter 1984 - 1985. 
o-
kg 
500-
450 
400 
350 
300 
250 
Fries-Hollands vee, WH 
—o (1) koe 
—* (2) 3 pinken, niet drachtig 
.-A (3) 3 pinken, drachtig 
Schotse hooglanders, I 
-• (4) koe 
-o (5) jonge stier 
,t 
..-) 
A*' Afkalven 
o" '' 3' 
.»• 
5/ 
84 M O N D 85 J M M 
Bijvoedering (WH) van 4-1 t/m 31-1 
en van 11-3 t/m 25-3 
Figuur 1. Gewichtsontwikkeling (kg) van runderen op de Imbos (I) en de 
Wolfhezerheide (WH) in de winter 1984-1985. 
De SH verloren tussen medio oktober en begin april + 80 kg (stier) resp. 
120 kg (koe) lichaamsgewicht. Dit komt overeen met 20% resp. 30% van het 
uitgangsgewicht. Gemiddeld over de 5| maand durende periode bedroeg het 
gewichtsverlies 0,5 resp. 0,7 kg.d-
-100-
Het gewichtsverloop van de FH-dieren wisselde sterk onder invloed van de 
bijvoedering. Gewichtsverlies trad vooral op in de periode 1 februari tot 
11 maart, toen niet werd bijgevoerd. De drachtige pinken vielen beduidend 
minder af dan de overige dieren. Gemiddeld over de gehele winter genomen 
trad er nauwelijks gewichtsverlies op. 
4.2 Groelsnelheid (fig. 2). 
De omvang van het gewichtsverlies per dag (kg.d ) nam bij de SH- toe 
vanaf oktober tot in december om daarna te stabiliseren op een dagelijks 
gewichtsverlies van 0,8 en 1 kg. Vanaf maart nam het dagelijks gewichts-
verlies af, tot in april de dieren weer gingen groeien. Dit moment komt 
overeen met het weer op gang komen van de groei van Bochtige Smele. 
Bij de FH-dieren nam het dagelijkse gewichtsverlies pas na de stopzetting 
van de bijvoedering (eind januari) sterk toe, tot een niveau van 1,5 
-1 -1 
kg.d voor de niet-drachtige pinken, 0,6 kg.d voor de drachtige pinken 
-1 
en 1.1 kg.d voor de droogstaande koe. 
Het opvallende verschil tussen de niet-drachtige en de drachtige dieren 
kan verklaard worden door het feit dat de laatsten veel waterrijk, 
energie-arm weefsel vormen. 
De groeisnelheid neemt spectaculair toe na 11 maart (FH) resp. 1 april 
(SH). In mei worden groeisnelheden bereikt tussen 1,4 en 2 kg.d 
4.3 Conditie en gezondheid 
Alle dieren verloren conditie en vermagerden zichtbaar tijdens de winter. 
Toch deden zich geen ziekte- en sterfgevallen voor. De dieren bleven 
actief in hun terreingebruik. Door enkele ter zake kundigen werd op de WH 
eind februari de toestand van de FH-dieren beoordeeld met "slechte 
conditie, maar wel gezond". 
4.4 Voortplanting en melkproduktie 
Na 3 winters zonder bijvoedering ligt de reproductie in de kudde SH 
gemiddeld op ca. 1 kalf per twee jaar per koe. Op de WH werden de 3 
drachtige pinken eind april uitgeschaard, om eind april en begin mei af 
te kalven. Omdat de melkproduktie (10-15 ltr. d ) te laag werd bevonden 
om exploitatie als melkkoe rendabel te maken, werden de 3 dieren als 
zoogkoe met kalf weer ingeschaard (Med. Janssen). 
-101-
g.d-1 
1800-
1000-
5 
800-
Groeisnelheid (g.d-1) van runderen op de Imbos (I) 
en de Wolfhezerheide (WH) in de winter 1984 -1985. 
Fries-Hollands vee, WH 
.0 (1) koe 
* (2) 3 pinken, niet drachtig 
A (3) 3 pinken, drachtig 
•+• 
1984 O N 1985 J M 
•4 
Bijvoedering (WH) van 4-1 t/m 31-1 
en van 11-3 t/m 25-3. 
M 
Figuur 2. Groeisnelheid (g.d ) van runderen op de Imbos (I) en de 
Wolfhezerheide (WH) in de winter 1984-1985. 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
-
P. Slim 
J.L. de Jager 
H. Post 
F. Vera 
F. Vera 
F. Vera 
-102-
4.5 Ervaringen met andere rassen en terreinen 
Mede op grond van mededelingen van de betrokken beheerders kan het 
volgende beeld van de bijvoedering worden gegeven in de terreinen waar 
jaarrond-begrazing met runderen plaats vond (tabel 1) in 1984-1985. 
Tabel 1. 
Terrein ras 1984-1985 informatie 
bijvoedering 
Weerribben Fjell-runderen 
Veermansplaats FH/Limousin/Piemontese 
Tjammer Schotse Hooglanders 
Oostvaardersplassen Heckrunderen 
Slikken en Flakkee Heckrunderen 
Burgkamp Schotse Hooglanders 
Alle genoemde terreinen zijn als vochtig en mineraalrijk te kwalificeren, 
met uitzondering van de droge Veermansplaat. Hier wordt overigens alleen 
bij strenge vorst en sneeuw bijgevoerd (Med. de Jager). Op de Burgkamp 
hebben 3 SH-stieren de winterperiode zonder bijvoedering doorstaan (Med. 
Vera). 
5. ERVARINGEN MET SCHAPENBEGRAZING 
Tenslotte is het interessant te melden dat sedert enkele jaren en op 
meerdere plaatsen droge heideterreinen met Bochtige Smele zonder 
bijvoedering worden begraasd door Drentse heideschapen (zonder herder) 
met een reproductieniveau van + 1 lam.ooi .jaar (Med. van der Bilt en 
Kuyper). In de veenheide van de Engbertsdijksvenen overwinterden in 
'84-'85 een kudde Morschnucken zonder bijvoedering op een dieet van 
Struikheide, Wollegras en Zachte Berk (Med. Kuyper). In de overige 
begraasde terreinen werd voor zover bekend tijdens deze winter 
bijvoedering verstrekt aan schapen. 
-103-
6. CONCLUSIES 
6.1 Droge heideterreinen met Struikheide en Bochtige Smele vormen een 
geschikt winterhabitat voor SH-runderen. De draagkracht voor overleving 
en reproductie is voldoende en bijvoedering is hier overbodig, zeker in 
een gemiddelde Nederlandse winter. Dit geldt voorzover het de energie-
voorziening betreft. Nader onderzoek zal moeten aantonen of deze 
conclusie ook voor de mineralenbalans op langere (>3 jaar) termijn geldt. 
6.2 Droge heideterreinen met Struikheide en Bochtige Smele blijken 
ongeschikt voor de overwintering van drachtige FH-pinken die zijn 
voorbestemd voor de melkveehouderij. Dit betekent - gezien de relatief 
goede kwaliteit van dit terreintype - dat dit type grazer als ongeschikt 
moet worden beschouwd voor winterbegrazing zonder bijvoedering. 
6.3 Het onderzoek naar efficiënte, kostenbesparende heidebegrazings-
systemen moet zich in de toekomst behalve op de oecologische aspecten ook 
richten op de bedrijfseconomische aspecten van zoogkudden met 
vleesrassen, gericht op de productie van kalveren. 
7. DANKWOORD 
De auteurs danken de volgende personen voor het beschikbaar stellen van 
informatie: E. van der Bilt, J.L. de Jager, B. Janssen, H. Kuyper, J.A.R. 
Mojel, H. Post, F.B.J. Teunissen, P. Slim en F. Vera. De heren L.A. Mol 
en T. van Binsbergen van het proefbedrijf van de Vakgroep 
Landbouwplantenteelt en Graslandkunde danken wij voor hun medewerking bij 
het wegen. Dit geldt evenzeer de heer J.M. Gleichman van de Vakgroep 
Natuurbeheer, die tevens het tekenwerk verzorgde. 
8. LITERATUUR 
Agricultural Research Council 1984. The nutrient requirements of Ruminant 
Livestock. Comm.Agric.Bur., Farnham Royal. 
Bokdam, J. 1984. Heidebeheer met jongvee. In: W.H. Diemont (red.). 
Grazers op de heide. Stichting Studiedag Heidebeheer, Ede: 68-73. 
Minson, D.J. 1982. Effects of chemical and physical composition of 
herbage eaten upon intake. In: J.B. Hacker (ed.): Nutritional Limits 
-104-
to animal production from pastures. Comm.Agr.Bur.Farnham Royal: 
167-182. 
Wieren, S.E. van 1983a. Begrazingsproef Imbos met Schotse Hoogland-
runderen. Ontwerp onderzoeksprogramma 1983. I.M.V., VUA. 
Wieren, S.E. van 1983b. Begrazingsproef met Schotse Hooglandrunderen 
in het natuurgebied de Imbos. Eerste voortgangsrapport. I.M.V., VUA. 


Conditie en gewichtsverloop van runderen op de heide in de winter 1984-1985

van Wieren, S.E.

NARCIS 

http://library.wur.nl/WebQuery/wurpubs/fulltext/375855

Conditie en gewichtsverloop van runderen op de heide in de winter 1984-1985

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

NARCIS