Duinker, B.

Kriesch, M.C.

Schmidt, P.

NARCIS 

Naturnahe Waldwirtschaft in Saarland.

Wageningen Yield 

B.Duinker, M.C. Kriesch, P. Schmidt, Vakgroep  osb bouw, Landbouwuniversiteit 
Naturnahe Waldwirtschaft in Saarland 
In 1987 besloot het 
parlement van de Duitse 
deelstaat Saarland dat de 
staats- (en gemeente) 
bossen volgens het 
concept van de 'naturnahe 
Waldwirtschaft' worden 
beheerd. Gezien de 
discussie in Nederland over 
(de invoering van) 
geïntegreerd bosbeheer 
koos de vakgroep Bosbouw 
Saarland als doel van de 
jaarlijkse buitenlandse 
excursie. De deelnemende 
studenten werden zo 
geconfronteerd met de daar 
sinds 1987 opgedane 
ervaringen met dit meer op 
bosecologische processen 
gestoeld beheer en met de 
consequenties van de 
overgang van een meer 
traditioneel gericht beheer 
naar een meer natuur 
volgend beheer. 
Gastheer was de Saarlandse 
bosdienst, die de toepasselijke 
naam 'Der Forst' draagt. In dit 
verslag gaan wij ervan uit dat de 
lezer het concept van naturnahe 
Waldwirtschaft kent; we beper- 
ken ons hier tot de uitwerking in 
Saarland. 
De bosbedekking in Saarland is 
met 33% relatief hoog. Hiervan is 
44% staatsbos, 33% gemeente- 
bos, 22% in particulier bezit. Voor 
nadere algemene gegevens over 
Saarland en voor andere aspecten 
die aan de orde kwamen (brand- 
hout; bebossing van afvalbergen 
uit kolenmijnen; instandhouding 
van eikehakhout in Gehoveschaf- 
ten, een soort markebossen; in- 
standhouding van het landschap) 
wordt verwezen naar Van Baren 
(1994) resp. Duinker & Van 
Breugel (in voorbereiding). 
De beslissing 
De beslissing om een ander be- 
heersconcept te gebruiken, werd 
in 1987 genomen. De alarmeren- 
de bossterfte in grote delen van 
Duitsland deed beseffen dat het 
traditioneel veel toegepaste sys- 
teem van monocultures vele eco- 
logische nadelen met zich mee- 
brengt. Naast deze ecologische 
impuls was er ook een economi- 
sche: sinds 1970 liep de houtprijs 
terug met een economische cri- 
sis als gevolg. Men moest naar 
nieuwe wegen zoeken en dit leid- 
de uiteindelijk tot bovengenoem- 
de beslissing. De naturnahe 
Waldwirtschaft streeft naar soort- 
en structuurrijke en gevarieerde 
bosbeelden, waardoor de stabili- 
teit en de natuurwaarde van het 
bos verbetert. Kortom, een alge- 
hele "restructurering van het bos" 
wordt nagestreefd. Maar niet al- 
leen de ecologie, ook de econo- 
mie blijft een rol spelen: 
"Naturschutz durch Nutzung!". 
Uitvoering 
Het bosbeheer is in 1987 van de 
ene op de andere dag overge- 
stapt op naturnahe Waldwirt- 
schaft. Om dit goed te begelei- 
den werd er een commissie 
ingesteld met de opdracht voor 
einde 1994 gedetailleerde teelt- 
technische richtlijnen op te 
stellen voor naturnahe Waldwirt- 
schaft in Saarland. Deze com- 
missie publiceerde in 1993 eer- 
ste richtlijnen met aandacht voor 
1) kaalkap, 2) dood hout, 3) 
natuurlijke verjonging, 4) boom- 
soortenkeuze en -menging. Ver- 
der stelde zij een tweetal richt- 
lijnen op betreffende het strict 
reduceren van het gebruik van 
chemicaliën en de zeer beperkte 
berijding van de bosbodem. 
Uitzonderingen op dat laatste zijn 
de uitsleeppaden, die reeds bij 
de verjonging worden uitgezet. 
Indien mogelijk worden deze pa- 
den voor berijding met kapafval 
'bestraat'. Stamstukken van tus- 
sentijds gevallen bomen, die nu 
in het bos blijven liggen (dood 
hout!), worden wel van het sleep- 
pad verwijderd. 
Deze richtlijnen geven vooral een 
richting en geen concrete aanwij- 
zing. De basisbeginselen zullen 
hieronder verder worden toege- 
licht. 
Geen kaalkap 
De naturnahe Waldwirtschaft is 
gebaseerd op een kleinschalig 
mozaïek van verjongingsvlakten 
die in plaats en tijd verschuiven. 
Grootschalige kapvlakten horen 
hier niet in thuis, zij veroorzaken 
een extreem micro-klimaat dat 
niet erg gunstig is voor natuurlijke 
verjonging. Daarom wordt er 
geen kaalkap meer toegepast en 
behoudt men een permanent 
scherm boven de verjonging. Er 
ontstaat hierdoor een structuur- 
rijk en gelaagd bosbeeld, dat de 
ecologische en fysieke stabiliteit 
van het bos ten goede komt. 
Dood hout 
Bij een hogere successiefase 
hoort een bepaald aandeel dood 
hout. Om in het huidige bos met 
een laag aandeel dood hout dit 
aandeel te verhogen, laat men bij 
het dunnen dode bomen staan 
en laat men een deel van het ge- 
kapte hout liggen. Bovendien 
worden holle bomen met hun be- 
woners (vogels, vleermuizen, 
boommarters etc.) gespaard. 
Natuurlijke verjonging 
Men streeft zo mogelijk natuurlij- 
ke verjonging na. Dit heeft tot ge- 
volg dat vooral soorten een kans 
krijgen die hier gunstige levens- 
omstandigheden vinden. Natuur- 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1995 45 
f l  Foto 1: Scherm van oude beuk 
blijft nu langer staan dan in de 
traditionele schermkap. 
lijke verjonging bevordert een 
verscheidenheid in structuur, 
leeftijd, gelaagdheid en soorten- 
samenstelling. Natuurlijke opslag 
van pioniersoorten, die zorgen 
voor een zekere bodemverbete- 
ring, is zeer welkom. 
Ter bescherming van de verjon- 
ging tegen beschadiging door 
wild heeft men vele verjongings- 
vlakten omheind. Later zal hier 
nader op worden ingegaan. 
Boomsoortenkeuze en 
-menging 
Er wordt gestreefd naar een zo 
hoog mogelijk aantal soorten met 
een hoge genetische variabiliteit. 
Volgens hun natuurlijke versprei- 
dingsgebied en standplaats wor- 
den de boomsoorten in Saarland 
in drie groepen ingedeeld: 
- inheemse boomsoorten (beuk, 
eik, haagbeuk, es, etc); 
- gastboomsoorten (fijnspar, den, 
lariks, etc); 
- exoten (Douglasspar, Ameri- 
kaanse eik, zwarte den, Wey- 
mouth den, etc). 
H Foto 2: Stormvlakte van circa 20 
ha, nu beplant met 3500 - 5000 
planten per ha (vnl. inheemse 
loofboomsoorten) en natuurlijke 
verjonging. Opname vier jaar na 
storm. 
De inheemse soorten hebben 
eerste prioriteit. Gastboomsoor- 
ten en exoten worden in de natur- 
nahe Waldwirtschaft als meng- 
boomsoort getolereerd, niet als 
dominante boomsoort. Zij mogen 
alleen bijgemengd worden, wan- 
neer zekerheid bestaat over hun 
ecologische stabiliteit en hun ver- 
jongingsvermogen. 
Welke rol mag bijvoorbeeld de 
Douglasspar spelen in de natur- 
nahe Waldwirtschaft in Saarland? 
Deze soort verjongt zich uitste- 
kend en kent een goede vitaliteit. 
De Douglasspar wordt dus ge- 
tolereerd als exoot binnen het 
systeem. Bovendien is hij uit eco- 
nomisch oogpunt zeer aantrek- 
kelijk. Hieruit blijkt ook, hoe 
belangrijk de balans ecologie- 
economie is. Overheersen mag 
de Douglasspar zeker niet. 
Toepassing in de praktijk 
Anders dan in de traditonele bos- 
bouw is er nog weinig (schriftelijk 
enlof wetenschappelijk vastge- 
legde) ervaring met naturnahe 
Waldwirtschaft. Maar, zelfs al zou 
die er zijn, ook dan worden be- 
slissingen niet meer achter de 
bureautafel op basis van alge- 
mene gegevens (beheersplan, 
opbrengsttabellen e.d.) geno- 
men, maar op basis van ontwik- 
kelingen in de opstand zelf. 
Beslissingen t.a.v. beheersmaat- 
regelen mogen nooit los staan 
van waarnemingen in het veld. Er 
is een voortdurende beoordeling 
van het bos nodig, ook na elke in- 
greep, om te kijken of de ingreep 
het verwachte resultaat heeft en 
als basis voor een eventuele vol- 
gende ingreep. Dit betekent dat 
Forstamtsleiter en Revierförster 
een groot deel van hun tijd in het 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1995 
H Foto 3: Voorlichting aan 
recreanten. Op vergelijkbare 
bordjes wordt met succes het 
publiek gevraagd eventuele schade 
aan de omheining te melden. 
bos door moeten brengen. Dit in- 
tensievere veldwerk vraagt bij de 
genoemden een omschakeling 
én een omscholing van de bosar- 
beider. De bereidheid hiertoe is 
aanwezig. Opvallend is overi- 
gens dat om wille van financiële 
besparingen het aantal Forstam- 
ter van 14 naar 7 is ingekrompen, 
waardoor er juist minder tijd in 
het bos kan worden doorge- 
bracht. 
De beslissing om volgens het 
concept van naturnahe Waldwirt- 
schaft te beheren, betekende dat 
de beheerder van de ene dag op 
de andere moest omschakelen in 
zijn manier van denken. De ge- 
volgen van het traditionele be- 
heer in het bos kan men echter 
niet van de ene dag op de ande- 
re wegpoetsen. In Saarland heeft 
men, anders dan enkele beheer- 
ders in Nederland, gekozen voor 
de weg der geleidelijkheid. Er 
zullen geen ingrepen plaatsvin- 
den om de omvorming te versnel- 
len. Men zal in grotere monocul- 
tures (van bijv. 80-jarige eik) 
geen gaten maken, maar men zal 
proberen via hoogdunning ge- 
laagdheid, structuurrijkdom en 
soortenrijkdom te vergroten. Wel 
zullen schermen van beuk die 
vroeger snel werden verwijderd, 
zo lang mogelijk blijven staan (zie 
foto 1) en wel om drie redenen. 
Ten eerste ziet men het als kapi- 
taalvernietiging om het scherm 
ineens te kappen. De bijgroei is 
in vele gevallen nog aanzienlijk 
en de opbrengst zal zo toene- 
men. Ten tweede krijgt de verjon- 
ging de kans in een getemperd 
microklimaat op te groeien, voor 
vele boomsoorten een goede 
omstandigheid. Ook bevordert 
een verschil in dichtheid van het 
scherm een variatie in de hoogte- 
groei van de verjonging. Ten der- 
de ontstaat er zo gelaagdheid en 
stabiliteit in het bos, die gewenst 
is in de naturnahe Waldwirt- 
schaft. Bovendien is een scherm 
uit recreatie-oogpunt aantrekke- 
lijk. 
'Wybke' 
Tot 1990 verliep de omstelling 
naar naturnahe Waldwirtschaft 
redelijk op schema, maar de 
storm 'Wybke', die op 24 februari 
1990 met een snelheid van 180 
tot 210 kmluur over Saarland 
raasde, bracht daar verandering 
in. Er ontstonden grote storm- 
vlakten en er viel 2,5 miljoen m3 
hout (90% fijnspar), 12 keer zo- 
veel als er normaal in een jaar ge- 
kapt wordt. Op dit moment ligt er 
nog 1 miljoen m3 dood hout in 
het bos. Plotseling werd de vraag 
acuut, hoe in het concept van de 
naturnahe Waldwirtschaft om te 
gaan met deze grote en kleinere 
stormgaten: beplanten, of de na- 
tuur zijn gang laten gaan? 
Besloten is de vlakten kleiner dan 
één ha niet te beplanten, maar 
deze over te laten aan natuurlijke 
verjonging. Eventueel is er wel 
omheind. Sloegen er minder dan 
drie boomsoorten op of werden 
speciale boomsoorten gewenst 
dan werd alsnog bijgeplant. De 
locaal overvloedig aanwezige 
braam en adelaarsvaren bleken 
in het algemeen voor de verjon- 
ging geen bedreiging te vormen. 
In bepaalde gevallen bieden zij 
zelfs een bescherming tegen 
vorst en wild. 
Alle vlaktes groter dan één ha zijn 
door een herbebossingscommis- 
sie, die bestond uit een aantal 
deskundigen uit Saarbrücken en 
plaatselijke beheerders, bezocht. 
Aan de hand van bodemmon- 
sters en een inventarisatie van de 
omgeving stelde deze commis- 
sie een beplantingsplan voor, 
met inheemse boomsoorten en 
een planttal van 3500, maximaal 
5000 per ha. Dit is laag in verge- 
lijking met plantverbanden in het 
verleden. Het blijkt dat deze lage 
plantaantallen en de natuurlijke 
verjonging ruim voldoende zijn 
om een bevredigend bosbeeld te 
krijgen. Er werden zelfs op een 
stormvlakte (zie foto 2), waar niet 
geplant was, aantallen van 
48.000 zaailingen per ha geteld. 
De manier van aanpak werd als 
zeer bevredigend ervaren en de 
neiging bestaat een volgende 
keer nog minder te planten. 
'Wybke' betekende voor het bos- 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1995 
beheer in Saarland een grote uit- 
daging: plotseling moest worden 
nagedacht hoe in het concept 
van de naturnahe Waldwirtschaft 
stormvlaktes behandeld moesten 
worden. Sommige bosbouwers 
zien de storm als een grote ramp, 
omdat zoveel van de produktie 
vroegtijdig is gevallen. Maar ver- 
schillende inleiders tijdens de ex- 
cursie zijn van mening dat deze 
storm en haar gevolgen zeer sti- 
mulerend zijn geweest voor de 
gedachtevorming over naturnahe 
Waldwirtschaft. Ook in Neder- 
land is na de storm van 1972 een 
geanimeerde en vernieuwende 
discussie over verschillende con- 
cepten van bosbeheer op gang 
gekomen. 
Wild 
Vrijwel alle verjongingvlaktes zijn 
omheind. De hoge dichtheid van 
het reewild (ongeveer tien keer 
zo hoog als in een natuurbos) 
vermindert de kwaliteit en kwanti- 
teit van de jonge opstand. De 
jacht is deels verpacht, deels in 
eigen beheer, maar het blijkt niet 
mogelijk de wildstand op een ac- 
ceptabel niveau te houden. De 
W Foto 4: Circa 45-jarige 
gemengde (20 soorten) opstand op 
Muschelkalk, ontstaan uit mislukte 
aanplant en natuurlijke verjonging. 
Dunning, gericht op instandhouding 
menging, is vooral ten koste van 
beuk gegaan. 
kosten van een twee meter hoog 
raster zijn aanzienlijk: 1900 DM/ 
ha. Tevens is er een maandelijk- 
se controle nodig om na te gaan 
of het wild door gaten toch bin- 
nengedrongen is. Rasteren past 
echter beter in het concept van 
naturnahe Waldwirtschaft en is 
goedkoper dan het aanplanten 
met een grotere hoeveelheid en  
groter plantsoen zonder omhei- 
ning. Bovendien geeft een om- 
heining een betere soortensa- 
menstelling. Selectieve vraat 
bedreigt immers met name pio- 
nierssoorten (waterwilg, berk, 
e.d.), die gewenst zijn om hun bo- 
demverbeterende eigenschap- 
pen. 
Om het esthetische probleem 
van de omheining te omzeilen, 
heeft men de hekken een paar 
meter teruggezet. Zo groeien ze 
uit het zicht. Verder probeert men 
via voorlichting de wandelaars 
van het belang van deze hekken 
bewust te maken (zie foto 3). 
Beheer van boomsoorten 
De eerder genoemde commissie 
is nu bezig met het opstellen van 
richtlijnen voor het beheer van de 
belangrijkste boomsoorten. Het 
al dan niet instandhouden van 
mengingen is daarbij een be- 
langrijk discussiepunt. Moet er, 
en zo ja hoe, ingegrepen worden, 
wanneer één van de aanwezige 
boomsoorten duidelijk dominant 
wordt. Moet het beheer dan de 
natuurlijke ontwikkeling volgen, 
met het risico dat er een vaak 
structuurarm bos met slechts één 
boomsoort ontstaat? Of moet het 
beheer de eerder genoemde 
richtlijnen volgen en de menging 
instandhouden? Dit probleem 
werd gedemonstreerd in een op- 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1995 
stand met eik en beuk in het 
scherm én de verjonging en in 
een opstand van een zeer rijk 
bostype met vele (20!) waarde- 
volle boomsoorten op Muschel- 
kalk (zie foto 4). In beide opstan- 
den tendeert de ontwikkeling 
naar beuk, onder uitsluiting van 
andere soorten. Twee leden van 
de commissie vertolkten verschil- 
lende standpunten. 
De bosecoloog is van mening, 
dat men in een natuurvolgend 
beheersconcept niet tegen de 
natuurlijke ontwikkeling in moet 
gaan en dat men niet krampach- 
tig moet vasthouden aan een 
menging. Bovendien weet men 
niet wat de markt over 20 tot 200 
jaar aan houtsoorten en sortimen- 
ten vraagt, zodat daar geen reke- 
ning mee te houden is. Van natu- 
re komen in de innovatiefase en 
in de vervalfase mengboomsoor- 
ten voor. Het beheer moet daar- 
op inspelen. Op deze manier be- 
drijft men op de beste en 
goedkoopste manier bosbouw. 
De bosteler is van mening, dat 
men de menging in stand moet 
houden om aan de eis van een 
aantrekkelijk, soort- en structuur- 
rijk bos te voldoen. Bovendien is 
de stabiliteit hoger en is er een 
zekere risicospreiding. Ook pre- 
fereert hij een menging, omdat 
men niet weet wat de houtmarkt 
over 20 tot 200 jaar vraagt en 
men uit een gemengd bos een 
groter scala aan producten kan 
aanbieden. 
Deze discussie is terug te voeren 
op de fundamentele discussie 
tussen een ecologisch gericht 
concept en een opbrengst- en di- 
versiteitsgericht concept. Een 
soortgelijke discussie, de keuze 
voor respectievelijk procesbe- 
scherming of soortbescherming, 
speelt op dit moment ook in 
Nederland. In Saarland is deze 
discussie nog lang niet afgelo- 
pen. Het dwingt tot nadenken 
over de toekomst van naturnahe 
Waldwirtschaft (en niet alleen in 
Saarland) als basis voor goede 
beheersbeslissingen. De eerste 
richtlijnen voor het beheer van 
soorten (i.c. beuk) worden in 
1995 verwacht. 
Conclusies 
Terugkijkend naar deze leerzame 
excursie kan een aantal conclu- 
sies getrokken worden. 
* Het totale bosbeheer is minder 
divers dan in Nederland. Terrein- 
beherende natuurbeschermings- 
organisaties met aandacht voor 
de ontwikkeling van bosmoza'ie- 
ken met open plekken, voor bos- 
fauna en voor bosbegrazing spe- 
len geen rol van betekenis. Ook 
aan functiebeloning (recreatie !) 
wordt nog niet gedacht. Hout- 
produktie staat nog centraal. 
* Zeven jaar na de beslissing is 
het nog voorbarig om te oordelen 
of deze beslissing juist is ge- 
weest. In het bos zijn nog lang 
niet alle sporen van het traditio- 
nele beheer uitgewist, maar de 
getoonde bosbeelden geven 
positieve signalen af. Vooral de 
manier van behandelen van 
stormvlaktes en de daaruit resul- 
terende bosbeelden waren in- 
drukwekkend. 
* De indruk werd gekregen dat 
het personeel, van hoog tot laag, 
door de nieuwe manier van wer- 
ken, met meer tijd en meer tot 
denken prikkelende werkzaam- 
heden in het bos, een positieve 
stimulans gekregen heeft. Hun 
enthousiasme is groot. De recen- 
te inkrimping van het aantal hout- 
vesterijen heeft nog nauwelijks 
tot personele consequenties ge- 
leid, zodat er inderdaad veel tijd 
beschikbaar is voor activiteiten in 
het bos. 
* De Saarlandse bosdienst is zich 
van zijn publieke functie bewust. 
Hij houdt de bevolking van ont- 
wikkelingen en activiteiten in het 
bos op de hoogte en probeert 
deze waar mogelijk er te betrek- 
ken bij haar activiteiten. 
* Het concept van naturnahe 
Waldwirtschaft moet nog com- 
pleter worden ingevuld en ver- 
taald naar bosteelttechnische 
maatregelen. De Saarlandse 
bosdienst is daar enthousiast en 
open mee bezig. 
Dankwoord 
De auteurs willen alle medewer- 
kers van Der Forst, die onder 
aanvoering van Waldbaureferent 
H. Letter hun manier van omgaan 
met het bos aan de studenten 
hebben gedemonsteerd en grote 
aantallen vragen hebben beant- 
woord, danken voor hun inzet, 
enthousiasme en geduld bij het 
organiseren van deze zeer ge- 
slaagde excursie. Dank ook aan 
K.F. Wiersum voor het kritisch 
doorlezen van de tekst en voor 
W.A. Toosse voor zijn foto's. 
Literatuur 
Baren, B. van, 1994: Voorstudie 
Bosbouwexcursie Saarland. LUW- 
Bosbouw, Wageningen 
Duinker, B. & Breugel, M. van, in 
voorbereiding: Verslag Bosbouw 
excursie Saarland. LUW-Bos- 
bouw, Wageningen. 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1995 


Naturnahe Waldwirtschaft in Saarland.

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

Wageningen Yield