Baren, B., van

Bartelink, H.H.

Jansen, J.J.

Wageningen Yield 

H.H. Bartelink, J.J. Jansen & B. van Baren, Richtingsonderwijscommissie BOS- & 
Natuurbeheer i.o. 1 Vakgroep Bosbouw Landbouwuniversiteit Wageningeno) 
De universitaire bosbouwstudie in 
beweging 
De laatste jaren staan bos 
en natuur regelmatig in het 
middelpunt van de 
(politieke) belangstelling. 
Er is sprake van een 
maatschappelijke 
opwaardering van bos en 
natuur, van een 
accentverschuiving in de 
functies die vervuld dienen 
te worden, en van een 
grotere betrokkenheid van 
het publiek bij het beheer. 
Dergelijke ontwikkelingen 
dienen een weerklank te 
vinden in de opleidingen 
die zich met bos en natuur 
bezig houden. 
De Landbouw-Universiteit in Wa- 
geningen kent al decennia een 
bosbouw-opleiding. Bovenge- 
noemde ontwikkelingen op het 
gebied van (omgaan met) bos en 
natuur waren voor de toenmalige 
ROC-Bosbouwl) aanleiding de 
inhoud van het studie-program- 
ma weer eens tegen het licht te 
houden. Medio 1992 is de dis- 
cussie gestart met een herbezin- 
ning over de plaats van de uni- 
versitaire studierichting Bosbouw 
in de maatschappij. Dit heeft on- 
der meer geleid tot de opstelling 
van de 'Visie op de studierichting 
Bosbouw' (Bartelink & Van 
Baren, 1994). Eind 1994 is bo- 
vendien het rapport van de door 
het College van Bestuur van de 
Landbouw-universiteit Wagenin- 
gen ingestelde 'Structuurcom- 
missie Bosbouw' verschenen, 
waarin onder meer mogelijke en 
gewenste ontwikkelingen ten 
aanzien van de bosbouw-studie 
beschreven staan. Eén en ander 
heefî er toe geleid dat medio 
1995 de ROC Bosbouw plaats- 
gemaakt heeft voor de ROC Bos- 
& Natuurbeheer i.o., waarin ver- 
tegenwoordigers van de vak- 
groepen Bosbouw en Terrestri- 
sche Oecologie & Natuurbeheer 
zitting hebben genomen. Onder- f 
staand artikel beoogt een indruk 
te geven van de achtergrond en 
aanleiding om te komen tot een 
nieuwe opzet van de studie-rich- 
ting, of, beter gezegd, tot de op- 
zet van een nieuwe studie-rich- 
ting, en van de inhoud van die 
studie-richting. 
Achtergrond: 
maatschappelijke 
ontwikkelingen ten aanzien 
van bos(-gebruik) 
Wereldwijde ontwikkelingen 
Als gevolg van een explosief 
groeiende wereldbevolking is de 
druk op onze natuurlijke leefom- 
geving sterk toegenomen, met 
name in de tweede helft van deze 
eeuw. Dit heeft onder meer ge- 
leid (en leidt nog steeds) tot een 
snelle kwantitatieve en kwalitatie- 
ve afname van de natuurlijke 
hulpbronnen en een irreversibele 
degradatie van de kwaliteit van 
onze leefomgeving (UN, 1987). 
Zo wordt wereldwijd bijvoorbeeld 
per jaar meer dan 11 miljoen hec- 
tare bos verwoest, vooral ten be- 
hoeve van de landbouw; een 
groot deel van deze oppervlakte 
is echter ongeschikt voor land- 
bouw, waardoor erosie en degra- 
datie het gevolg zijn (UN, 1987). 
Als gevolg van industrialisatie en 
intensivering van de landbouw is 
de milieuvervuiling enorm toege- 
nomen, hetgeen leidt tot bos- 
sterfte en onomkeerbare veran- 
deringen van de groeiplaats. 
Veel aandacht is er momenteel 
voor de rol van bossen in de 
mondiale koolstofhuishouding. 
Bossen herbergen grote hoe- 
veelheden koolstof; grootschali- 
ge ontbossingen dragen daar- 
door in belangrijke mate bij aan 
het broeikas-effect. 
Naast de degradatie van de kwa- 
liteit van het milieu heeft de af- 
name van het bosareaal ook con- 
sequenties voor een van de 
belangrijkste functies van bos, 
de produktie van hout. Mondiaal 
zijn ontwikkelingen gaande (IT- 
TO) om te bewerkstelligen dat de 
produktie van (tropisch) hout in 
de nabije toekomst zoveel moge- 
lijk duurzaam zal worden gereali- 
seerd, dat wil zeggen zonder blij- 
vende schade toe te brengen 
aan het ecosysteem (Anonymus, 
1 994a). 
Gebleken is dat er grenzen zijn 
aan de exploiteerbaarheid van 
de natuurlijke hulpbronnen. Ge- 
noemde bedreigingen hebben 
geleid tot een groeiend besef van 
de kwetsbaarheid van het natuur- 
lijk milieu en de rol van de mens 
daarin; de vraag naar vormen 
van duurzaam landgebruik is de 
De studierichting Bos- & Natuurbeheer i.o., formeel nog 'Bosbouw' genaamd, is één van de 18 studierichtingen van 
de Landbouwuniversiteit Wageningen (LUW). Elke studierichting kent een richtingsonderwijscommissie (ROC), die 
verantwoordelijk is voor de inhoud van de studierichting; in dit geval is dat de ROC Bos- & Natuurbeheer i.o. Het on- 
derwijs wordt verzorgd door de 70 vakgroepen van de LU, waaronder de vakgroepen Bosbouw en Terrestrische 
Oecologie & Natuurbeheer. 
106 NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1996 
laatste jaren pregnanter gewor- 
den (UN, 1987). Ook is de roep 
om bescherming van tropisch re- 
genwoud de laatste jaren sterker 
geworden. De ontwikkeling van 
een aangepast beleid, en van 
teelt- en beheersystemen die ge- 
baseerd zijn op de duurzame in- 
standhouding van het bos is een 
absolute voorwaarde voor de blij- 
vende beschikbaarheid en kwali- 
teit van bossen overal ter wereld, 
en van de functies die zij ver- 
vullen (Van Amstel & Jansen, 
1987). 
Verweven heid bos en 
natuur 
Bovenstaande problematiek geldt 
echter niet alleen voor bos, maar 
voor (semi-) natuurlijke gebieden 
in het algemeen. Er is sprake van 
een nauwe verwevenheid van 
bos en natuur, zowel ten aanzien 
van de problematiek als van de 
produkten en diensten die gele- 
verd worden. Verschillen in 
naamgeving (bos of natuur) lijken 
niet zozeer gebaseerd te zijn op 
verschijningsvorm (vegetatiety- 
pe), dan wel op doelstelling. Bos 
en (overige) natuurterreinen ver- 
tonen immers een aantal belang- 
rijke overeenkomsten. Beide ob- 
jecten zijn gekenmerkt door een 
hoge mate van biodiversiteit en 
natuurlijkheid, en bij beide is er 
op het niveau van beheer en be- 
leid sprake van lange-termijn 
planning. Bovendien vervullen 
beide 'landgebruiksvormen' meer 
dan één functie (niet in de laatste 
plaats dankzij hun biodiversiteit). 
Ook een belangrijk punt van 
overeenkomst is de vergelijkbare 
diversiteit in beheervormen van 
bos- en natuurterreinen. Het be- 
heer kan afhankelijk van het type 
object en de specifieke te vervul- 
len functies uitgevoerd worden 
op particulier, communaal- of 
staatsniveau. Dit alles in tegen- 
stelling tot de eigenschappen 
van een andere component van 
de groene ruimte, de landbouw, 
die gekenmerkt is door relatief 
eenvoudige ecosystemen, korte 
omlopen en monofunctionaliteit 
(de produktiefunctie). Bepaalde 
voor bos- en natuurterreinen spe- 
cifieke beheer- en beleidsvraag- 
stukken komen in de landbouw 
niet of in veel mindere mate voor 
(Wiersum, pers.comm.). De ge- 
meenschappelijke karakteristie- 
ken van bos en natuur vereisen 
een geheel eigen aanpak op het 
gebied van beheer en beleid. 
De doelstellingen die ten grond- 
slag liggen aan bosbeleid en na- 
tuurbeleid zijn deels ook dichter 
bij elkaar komen te liggen daar 
waar in het bosbeleid sprake is 
van een verschuiving van accent 
op houtproduktie naar multifunc- 
tionaliteit. 
De situatie in Nederland 
In Nederland is de laatste jaren 
sprake van een grote maat- 
schappelijke interesse voor bos- 
en natuurbeheer, en van een 
(h)erkenning van de diverse 
functies die bos- en natuurterrei- 
nen vervullen. Ten aanzien van 
bossen worden door het Bosbe- 
leidsplan (Anonymus, 1994b) on- 
der meer genoemd: 
- Multifunctionaliteit 
Bossen vervullen een functie op 
het gebied van zowel recreatie, 
houtproduktie, natuur, landschap 
als milieu. Gezien de beperkte 
ruimte in Nederland en de veel- 
heid aan aanspraken, zal bos 
daardoor op veel plaatsen gelijk- 
tijdig meer dan één functie moe- 
ten vervullen: het bos zal multi- 
functioneel moeten zijn. Dit zal 
tevens leiden tot een integratie 
van het beheer van bos- en na- 
tuurterreinen. 
- Houtproduktie 
De overheid streeft ernaar de 
zelfvoorzieningsgraad van hout 
te verhogen van 10% nu naar 
25% in 2050. Deels zal dat wor- 
den gerealiseerd middels bosuit- 
breiding, deels zal dat bereikt 
kunnen worden door een inten- 
sievere produktie in de bestaan- 
de bossen. 
- Instandhouding en uitbreiding - 
van het bosareaal 
Bovendien zijn bosbouw en na- 
tuurbeheer in Nederland, als ge- 
volg van de hoge bevolkings- 
dichtheid, gekenmerkt door een 
permanente aanwezigheid van 
de stedelijke invloedsfeer (zie 
ook artikel C. Konijnendijk elders 
in dit nummer). 
Arbeidsmarkt: 
ontwikkelingen en 
mogelijkheden 
Algemeen 
Uit de voorgaande tekst valt af te 
leiden dat op het gebied van het 
beheer van bos- en natuurterrei- 
nen wereldwijd twee belangrijke 
trends zichtbaar zijn: 
- Met name in de tropen zorgt 
de snelle bevolkingsaanwas en 
de hiermee gepaard gaande stij- 
gende behoefte aan landbouw- 
grond voor een sterke afname 
van het areaal bos- en natuurge- 
bied (UN, 1987; Van Amstel & 
Jansen, 1987), 
- In de dichtbevolkte geindus- 
trialiseerde landen zoals in West- 
Europa is sprake van een perma- 
nente en intensieve druk van de 
maatschappij op de groene om- 
geving, en van een niet-aflatende 
concurrentie om grondgebied 
tussen allerlei vormen van land- 
gebruik (bebouwing, wegen, 
landbouw). 
Aan de hand van deze trends 
moet ingeschat worden waar in 
de nabije toekomst mogelijke 
werkgelegenheid zal ontstaan, 
en wat de eisen zullen zijn die 
aan toekomstige ingenieurs wor- 
den gesteld. Daarbij komt uit- 
drukkelijk de vraag naar de 
breedte van het vakgebied aan 
de orde. 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1996 
I Op excursie 
Tropen 
Ten aanzien van mogelijke werk- 
kringen in ontwikkelingslanden is 
de laatste decennia sprake van 
een verschuiving in de vraag 
naar buitenlandse experts. Veel 
ontwikkelingslanden maken in 
toenemende mate gebruik van 
eigen (inlandse) expertise. De 
mogelijkheden voor afgestudeer- 
den in de tropen zijn daardoor 
verschoven van het operationele 
vlak naar advisering van ma- 
nagement en naar ondersteuning 
bij de ontwikkeling van locale ex- 
pertise (Treffers, 1994). 
Geindustrialiseerde landen, 
Nederland 
Vanwege het gebrek aan ruimte 
zal een groot deel van het areaal 
aan bos- en natuurgebieden in 
geïndustrialiseerde landen multi- 
functioneel moeten zijn. Boven- 
dien is sprake van een perma- 
nente stedelijke invloed. Deze 
vorm van bosbeheer wordt wel 
aangeduid met de term Urban 
Forestry (Van Vliet, 1995). Voor 
natuurgebieden in het algemeen 
zou de omschrijving 'beheer van 
bos- en natuurterreinen onder 
sterk stedelijke invloed' gebruikt 
kunnnen worden. Het ontwikke- 
len van beleid en het ontwerpen 
van beheersystemen wordt daar- 
bij in sterke mate gestuurd door 
de aandacht voor de diverse 
aanspraken die door de maat- 
schappij gemaakt worden, en die 
gerealiseerd moeten worden in 
een kleinschalig landschap met 
een sterke urbane beïnvloeding. 
De optimale afstemming van die 
maatschappelijke aanspraken 
maken een weloverwogen beleid 
en -beheer noodzakelijk. Ener- 
zijds dient dit gebaseerd te zijn 
op de door de natuurterreinen te 
vervullen functies en de ecologi- 
sche randvoorwaarden, ander- 
zijds moet rekening gehouden 
worden met de belangen van an- 
dere landgebruiks-sectoren. Het 
bos- en natuurbeleid zal de ko- 
mende decennia gekenmerkt 
worden door: 
- Meer aandacht (van het be- 
heer) voor het afstemmen van de 
belangen van de diverse gebrui- 
kers; 
- Intensievere processen van 
beleidsformulering en planning, 
onder meer als gevolg van con- 
currentie met andere sectoren 
(landbouw, stedenbouw); 
- Financieel-economisch ge- 
compliceerder beheer als gevolg 
van de noodzaak van het vaker 
en preciezer afwegen van con- 
flicterende (zowel marktbare als 
niet-marktbare) functies in een 
tijd van afnemende subsidiestro- 
men; 
- Technisch-ecologisch gecom- 
pliceerder beheer als gevolg van 
de multi-functionele doelstelling, 
de bedreigingen van buitenaf 
(vervuiling, verdroging, klimaat- 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1996 
verandering) en de actievere be- 
trokkenheid van het publiek. 
Het samennemen van bos en na- 
tuurgebieden gebaseerd op hun 
overeenkomstige karakteristie- 
ken en problematiek, biedt de 
mogelijkheid die problematiek in- 
tegraal te bestuderen en oploss- 
ingen te zoeken. In de praktijk 
vindt dit samentrekken in Neder- 
land reeds op allerlei niveau's 
plaats, zowel bij het ministerie 
van LNV als bij terreinbeherende 
instanties, en zowel bij onderwijs 
op het gebied van groenbeheer 
als bij het onderzoek. 
Beroepsvaardigheden 
Met betrekking tot de arbeids- 
markt zij de volgende tendenzen 
waarneembaar: 
- beperking van de taken van de 
rijksoverheid 
- verzwaring van de taken van 
provinciale en gemeentelijke 
overheden; 
- versterking van de particulier 
sector; 
- een groeiend aantal NGO's. 
Hierdoor is sprake van een groei- 
end aantal organisaties van rela- 
tief geringe omvang die zich be- 
zig houden met bos en natuur. 
Als gevolg daarvan is er meer 
vraag, naast academische vaar- 
digheden, naar beroepsvaar- 
digheden als 'management', 
'rapporteren', 'marketing', 'com- 
municeren', 'werken in teamver- 
band', etc. De stage is als leersi- 
tuatie daarom belangrijker 
geworden. Gezien de reeds ge- 
noemde verschuiving van de 
aard van de werkzaamheden 
leidt dit alles tot de vraag naar 
meer 'ontwerp-gerichte' ingeni- 
eurs. 
Mogelijkheden voor een 
nieuwe (bosbouw-) studie 
Noodzaak van een 
multidisciplinaire benadering 
Uit bovenstaande tekst valt af te 
leiden dat er mondiaal gezien 
een groeiende behoefte bestaat 
aan een geintegreerd beleid en 
beheer ten aanzien van bos- en 
natuurterreinen die onder grote 
bevolkingsdruk, en op duurzame 
wijze, verschillende functies (al 
dan niet tegelijkertijd) kunnen 
vervullen. 
Zowel in de ontwikkelingslanden 
als in de geindustrialiseerde lan- 
den is behoefte aan mensen die 
zich, gewapend met kennis van 
en inzicht in het functioneren van 
(semi-) natuurlijke ecosyste- 
men, beleidsmatig dan wel stra- 
tegisch-bedrijfsmatig kunnen in- 
zetten voor de duurzame 
instandhouding van bos- en na- 
tuurterreinen. Dit impliceert dat in 
de nieuwe studie aandacht dient 
te worden besteed aan zowel 
ecologische karakteristieken van 
het ecosysteem, als aan teeltkun- 
dige aspecten, als aan beheer en 
beleid ten aanzien van bos- en 
natuurgebieden. Een multidisci- 
plinaire aanpak en dito kennis en 
vaardigheden ligt derhalve voor 
de hand. 
De nieuwe studie-richting Bos- & 
Natuurbeheer 
Gezien bovenstaande is er dui- 
delijk behoefte aan een studie- 
richting die toekomstige ma- 
nagers en beleidsmakers op het 
gebied van het bos- en natuurbe- 
heer opleidt. De ROC is daarom 
medio 1995 begonnen met het 
ontwikkelen van een nieuw curri- 
culum voor de studie-richting 
Bos- en Natuurbeheer i.o. 
Een eerste versie van het nieuwe 
onderwijsprogramma is nu klaar. 
Het aandachtsveld van de stu- 
die-richting is de integrale bena- 
dering van het menselijk hande- 
len met betrekking tot bos en 
natuur. Die integratie richt zich 
zowel op de ecologische, techni- 
sche en economische aspecten 
van het beheer, als op de socia- 
le, culturele en politieke aspecten 
van het bos- en natuurbeheer 
binnen de maatschappelijke con- 
text. Een multidisciplinaire bena- 
dering (ingrijpen + beheer + be- 
leid), toegepast op de objecten 
bos en (overige) natuurterreinen. 
Naast het ontwikkelen van ecolo- 
gisch inzicht is er veel aandacht 
voor management, marketing, 
planning en beleidsformulering. 
Bovendien spelen de beroeps- 
gerichte vaardigheden een be- 
langrijke rol, mede vorm gegeven 
via de stage en via ontwerp-ge- 
richte vakken. Dit is mede het ge- 
volg van het verlengen van de 
studie-duur van vier naar vijf jaar. 
Deze studierichting profileert 
zich enerzijds door afbakening 
van het object (bos en natuur), 
anderzijds door de nadruk op de 
relatie tussen object en maat- 
schappij. Afgestudeerden van de 
nieuwe studierichting zullen in 
staat moeten zijn zich op strate- 
gischlanaiytisch niveau bezig te 
houden met het complex van be- 
langen en belangenafweging ten 
aanzien van bos en natuur, en 
dienen nieuwe wegen in te slaan 
op het gebied van het ontwerpen 
van beheer en beleid, met als uit- 
eindelijk doel dat bos en natuur 
1 produkten en diensten leveren 
(recreatie, natuur, hout), onder 
voorwaarde dat deze 
2 duurzaam in stand gehouden, 
dan wel hersteld worden. 
De meest essentiële verschillen 
tussen de situaties in de ontwik-F 
kelingslanden en in de westerse 
maatschappijen ligt in de relatie 
tussen bos (Inatuur) en maat- 
schappij: het is daarom zaak in 
de opleiding veel aandacht te 
schenken aan die maatschappe- 
lijke context. Gezien de voor- 
gaande tekst lijkt het echter niet 
zinnig om een speciale studie- 
richting te wijden aan de tropen- 
problematiek. De gevraagde 
kwaliteiten van ingenieurs in de 
tropen onderscheiden zich niet 
principieel van die in de gematig- 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1996 
de streken, getuige de heden- de gedachtenvorming over de in- Conference on Trade and l3evel- 
opment, Geneva, January 1994. daagse kijk die men mondiaal houd van de studie-richting Bos- Anonymus, 1994b. Regeringsbeslis- heeft op het ontwikkelingswerk. en Natuurbeheer i.o. Een woord sing Bosbeleidsplan. Ministerie 
Er is niet zozeer behoefte aan uit- van dank is ook Op Zijn plaats van Landbouw, Natuurbeheer & 
voerders, dan wel aan managers voor de beide meest betrokken Visserij, Den Haag. 
en procesbewakers; in voorko- vakgroepen, Bosbouw en Terre- Bartelink, HeH. & B. van Baren, 1994. 
mende gevallen zullen specialis- strische Oecologie & Natuurbe- ::Fw S t ~ f ~ ~ c h ~ ~ ~ u ~ ~ ~ ;  
ten worden ingehuurd. Het lijkt heer, die in de vorm van discus- Richtings~onderwijscommisie 
daarom zinvoller om binnen de sies een belangrijke bijdrage aan ~ ~ ~ b ~ ~ ~ ,  Landbouwuniversiteit 
studie de mogelijkheid te bieden de totstandkoming van het nieu- Wageningen. 
aanvullend specifieke kennis we concept-onderwijsprogram- Treffers, R.J., 1994. Challenges for 
over de tropen op te doen mid- ma hebben geleverd. personnel service in development 
dels het volgen van keuze-vak- cooperation in the nineties. Speech by the Acting Director of 
ken. Literatuur DGIS. Voorlichtingsdienst Min. 
Amstel~ A. van H. Jansen (eds), Buitenlandse Zaken, Maart 1994. 
Dankwoord 1987. Et7vironment and develop- UN, 1987. our common future. Uni- 
ment; the Year 2000 and be~ond. ted Nations (UN) Report of the De R°C kent sinds twee jaar een Proceedings of a symposium at Brundtland Commission "World Klankbord-commissie, waarvan the occasion of the publication of commission on environment and 
de leden afkomstig Zijn uit de "Our common future", Report of development". Oxford University 
bosbouw- en natuurbeheer-sec- the Brundtland Commission. S ~ P -  press. 
tember 1987. Van Vliet, K., 1995. De Professional 
tor' De is de Klankbord- Anonymus, 1994a. Preparafion of a Master Course Urban Forestry. commissie erkentelijk voor de ge- 
successOr agreement t0 the Ned. Bosb. Tijdschr. 67(3): 94-97. voerde discussies, die in sterke International Tropical Timber 
mate hebben bijgedragen aan Agreement (1983). United Nations 
NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFT 1996 


De universitaire bosbouwstudie in beweging.

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

Name not available