Overal ter wereld hebben de verschillende vegetatiestructuren geleid tot aangepaste gebruikers van die vegetatie. De invloed van de gebruikers, met name de grote grazers (herbivoren) op de vegetatie en het landschap wordt in dit artikel belich

Oosterveld, P.

Dutch

NARCIS 

Vegetatie en grote grazers

Name not available

Wageningen Yield 

B O S B O U W / V O O R L I C H T I N G  
NR. 7  -  1996 
V E G E T A T I E  E N  G R O T E  G R A Z E R S  
P .  O o s t e r v e l d ,  I B N - D L O  W a g e n i n g e n  
commissie Natuur ingesteld, een plat­
form waar beheerders, overheid, de 
landbouw, veterinairen en de dieren­
bescherming elkaar met regelmaat 
spreken. Dit jaar brengt de Veterinaire 
Begeleidingscommissie Natuur een 
rapport uit over de gezondheid en het 
welzijn van de grote grazers in de 
natuurgebieden. 
De discussies over bosbegrazing zijn in 
1989 voor de minister reden geweest 
veldonderzoek op de Veluwe te laten 
uitvoeren door IBN-DLO, SC-DLO en 
LUW: het Nationaal Bosbegrazings-
onderzoek. Vorig jaar is aan het IBN-
DLO opdracht verleend tot een 
bureaustudie om de bestaande inzich­
ten in begrazing in alle soorten natuur­
gebied te bundelen en te evalueren. 
Het doel van de bedoelde onderzoeken 
en overlegverbanden is om zoveel 
mogelijk kennis over begrazing te 
genereren en vervolgens door te geven 
aan de doelgroepen. Feiten, aanwijzin­
gen respectievelijk (on)waarheden 
worden op een rijtje gezet. Belangrijke 
kennisleemten worden geformuleerd, 
evenals risico's die de beheerder daar­
door loopt. 
Al die informatie is nodig voor: 
• de overheid om ruimtelijke en juri­
dische voorwaarden te scheppen 
om begrazing voldoende kansen te 
bieden; 
• de beheerder, zodat deze optimaal 
gebruik kan maken van begrazing 
als beheersinstrument; 
• de onderzoeker, om de meest rele­
vante onderzoeksthema's op te 
sporen. • 
Het grote verband 
Zonder vegetatie kunnen herbivoren 
niet bestaan en het zwaartepunt in de 
onderlinge relatie ligt dus altijd bij de 
vegetatie. Het klimaat en de onder­
grond bepalen de mogelijkheden voor 
de plantengroei op aarde; daar waar 
deze factoren de ontwikkeling van 
boomgroei verhinderden, konden 
steppen, prairies, savannen, en toen­
dra's ontstaan met een veelal door de 
Grassenfamilie gedomineerde vegeta­
tie naast plekken die geheel onbe­
groeid bleven of een schaars vegetatie-
dek aan mossen en korstmossen kon­
den ontwikkelen. 
De respons van herbivoren in de evo­
lutie op de aanwezige vegetatiestruc­
tuur is duidelijk. In de grote open step­
pen kwamen de kuddeherbivoren tot 
ontwikkeling (runderen, paarden), in 
de met bos gemengde structuren ged­
ijden de roedelherbivoren (vele her­
tachtigen) en in uitsluitend bos de 
eenlingen (Eland, Kantjil). 
De wisselwerking tussen vegetatie en 
herbivoren is afhankelijk van de wer­
king van het klimaat op de onder­
grond. Daarbij spelen vele andere 
elkaar beïnvloedende factoren een rol, 
waaronder de mens. Vooral die laatste 
is in de relatie tussen vegetatie en gra­
zers van belang, omdat de mens overal 
ter wereld wilde herbivoren als land­
bouwhuisdieren ging houden. Het 
gevolg hiervan was dat de druk op de 
vegetatie sterk toenam. 
De ijzersterke combinatie van de mens 
en zijn herbivoor is verantwoordelijk 
voor het beeld van de vegetatiestruc­
tuur en het landschap op het grootste 
gedeelte van de aarde. Tot op de dag 
van vandaag wordt natuurlijk bos ten 
behoeve van de veeteelt teruggedron­
gen en ontstaan in droge gebieden 
door veeteelt nieuwe woestijnen. 
Een tweede aspect van de combinatie 
mens-grazer is het ruimtebeslag, ver­
snippering in de moderne terminolo­
gie. Leefgebieden van natuurlijke her­
bivoren worden ingeperkt in reserva­
ten, gedragspatronen (onder andere 
trek) raken in het ongerede. 
Waar ter wereld kan nog bestudeerd 
worden hoe de relatie vegetatie-herbi­
voren van nature in elkaar zit? Dat kan 
Overal ter wereld hebben de ver­
schillende vegetatiestructuren 
geleid tot aangepaste gebruikers van 
die vegetatie. De invloed van de 
gebruikers, met name de grote gra­
zers (herbivoren) op de vegetatie en 
het landschap wordt in dit artikel 
belicht. 
MÊmm 
Bron: Y. Hoogeveen 
B O S B O U W / V O O R L I C H T I N G  
NR. 7  -  1996 
nog in grote delen van het arctische 
gebied. (Zie het artikel Een 'natuurlijk' 
graassysteem in de Arctis.) 
Natuurlijk graassyteem in 
Nederland? 
Wat is de betekenis van een analyse 
van een natuurlijk graassysteem voor 
de Nederlandse situatie? Zou het hier 
anders gaan, gesteld dat de menselijke 
invloed afwezig zou zijn? Waarschijn­
lijk niet. Ook buiten de arctische regio 
verbruiken min of meer natuurlijke 
herbivorenpopulaties zelden meer dan 
1% van de jaarproductie van de vegeta­
tie in hun areaal. Naast klimaatwerking 
zullen parasitaire ziekten hier eerder 
een rol spelen bij het beperken van de 
aantallen en populaties van grazers, 
lang voordat de vegetatie op is. (Zo 
hield de veepest in vroegere jaren huis 
onder de runderen in grote delen van 
Europa.) 
'Van nature' zou er nooit een probleem 
zijn. Dat werd pas geïntroduceerd bij 
het houden (domesticeren) van wilde 
herbivoren. 
Wanneer met menselijke hulp de 
regulerende werking van het klimaat 
sterk beperkt wordt, onder andere 
door voor wintervoorraad te zorgen, 
en parasitaire ziekten nagenoeg uitge­
bannen worden, zal een ongebreidelde 
groei van de veestapel snel tot proble­
men voor de rest van de natuur leiden. 
De huidige mestproblematiek moge 
als voorbeeld dienen. 
Kunnen we de kennis van natuurlijke 
graassystemen gebruiken om begra-
zing in ons land, met alle beperkingen 
van dien, zo natuurlijk mogelijk te 
laten verlopen? Voorop gesteld zij dat 
we in Nederland altijd te maken heb­
ben met de combinatie van 'de mens 
en zijn herbivoor'. Samen bepalen zij 
de contouren van het landschap, of het 
nu om een zuiver agrarisch landschap 
dan wel om een 'natuurlandschap' 
gaat. Als we de termen 'natuur' en 
'natuurlijk' reserveren voor spontane 
processen, dan zijn de uitgangspunten 
voor het natuurbeleid weliswaar onna­
tuurlijk, maar kunnen we de spontane 
gevolgen van de uitvoering van dat 
beleid (de reactie van alle andere orga­
nismen op de menselijke invloed) als 
natuurlijk aanmerken. Reeën, hazen, 
konijnen hebben zich immers uitste­
kend spontaan aangepast aan door de 
mens sterk beïnvloede omgevingen en 
vormen hierin natuurlijke populaties. 
Begrazing van vegetaties is een wereld­
wijd natuurlijk proces dat ook bewust 
ingezet kan worden om bepaalde men­
selijke doelstellingen te verwezenlij­
ken. 
De principes van een natuurlijk graas­
systeem zijn duidelijk: 
• Minder problemen naarmate de 
gebieden groter en meer gevarieerd 
zijn. Variatie in reliëf en bodem 
maakt dat eenzelfde klimaatwer­
king (stortbui, storm) verschillen­
de effecten heeft in onderdelen van 
het terrein. Het loopt bij voorbeeld 
niet in zijn geheel onder water. Dat 
principe geldt ook in ons land. 
• Minder snelle groei van een herbi-
vorenpopulatie in een natuurlijke 
populatiesamenstelling. Dekkings­
percentages nemen dan af. 
• De geringe directe vegetatieomzet 
van circa 1 % van de jaarproductie, 
corresponderend met zeer lage 
veedichtheden, is bij de meeste 
Nederlandse doelstellingen niet te 
realiseren. De referentie is veelal de 
kwaliteit van het oude cultuur­
landschap, wat correct is bij toet­
sing aan diversiteits- en zeldzaam­
heidscriteria. Op de gemiddelde 
onbemeste graslanden in 
Nederland moet circa 18% van de 
jaarproductie afgegraasd worden 
om het grasland als zodanig in 
stand te houden. Dit correspon­
deert met een seizoendichtheid 
van circa één grazer op één hectare. 
Een van de grootste moeilijkheden 
voor de realisatie van een natuurlijk 
graassysteem in Nederland is echter de 
wettelijk en 'humanitair' verplichte 
(veterinaire) verzorging, eigen aan het 
werken met gedomesticeerde dieren. 
Die heeft immers tot gevolg dat veel 
minder dieren door ziekte of ouder­
dom sterven dan onder 'onverzorgde' 
omstandigheden het geval zou zijn. 
Als voor voldoende oppervlakte 
gezorgd wordt, is een natuurlijk graas­
systeem ook in Nederland goed moge­
lijk. Naarmate een gebied kleiner en 
minder abiotisch gevarieerd is, neemt 
de kans op uitsterven van de grazers­
populatie sterk toe, een natuurlijk 
gegeven dat overigens altijd blijft spe­
len. Maar het plotseling wegvallen van 
begrazing kan ook voor een lange reeks 
van jaren kwaliteiten oproepen. Dat 
geldt met name voor bossen die zich 
spontaan uit een voorheen begraasde 
situatie kunnen ontwikkelen. Het 
Hassbruch in Duitsland is hier een 
fraai voorbeeld van. 
Het (mede) reguleren van een grazers­
populatie door grote roofdieren blijft 
altijd marginaal en zou, indien natuur­
lijk, enorme oppervlakten vereisen. De 
mens echter, in zijn natuurlijke rol van 
predator, is een aanvaardbaar alterna­
tief. 
Effecten van alleen begrazing, dat wil 
zeggen als de dieren het zelf regelen, 
zijn, gemeten naar diversiteitscriteria, 
altijd voordelig voor de natuur. Met de 
menselijke activiteit erbij - inperking 
van gebieden, ontginningen en opvoe­
ring van de productie van voedingsge­
was door bemesting - kan dat drama­
tisch veranderen. 
Toch hoeft begrazing toegepast door 
natuurbeschermingsinstanties geen 
enkel probleem te zijn als de doelstel­
ling reëel is en 'het gebied waarin' 
bekend. Dan kan verantwoord beslist 
worden wel of niet te begrazen en zo ja 
hoe. 
Helaas wordt bij beslissingen de verbe­
terende werking van begrazing op de 
lange termijn nogal eens overscha­
duwd door de nadelig geachte korte-
termijneffecten. Maar een koe kan nu 
eenmaal alleen maar een gruttonest tot 
struif vertrappen als diezelfde koe er 
voor gezorgd heeft dat er een gebied 
ontstond waarin die grutto's zich 
welbevinden. Het gaat altijd om de 
mate waarin en de methode, en daar­
mee is inmiddels veel ervaring opge­
daan. 
In zekere zin is het mogelijk geble­
ken om een natuurlijk begrazings-
proces met een 'beschaving' grazer 
te reconstrueren. Soay schapen in 
een natuurlijke populatiesamen­
stelling laten op het Schotse eiland 
Soay een natuurlijk graaspatroon 
zien, vergelijkbaar met dat van 
wilde rendieren en mountainsheep 
in Canada. 
Lokaal blijken verwilderde runder­
en geitenpopulaties zich uitstekend 
te kunnen handhaven. Op het 
Schotse eiland Rhum leeft al een 
geruim aantal jaren een constante 
geitenpopulatie van 150 dieren tot 
dat aantal beperkt, omdat er in de 
beschikbare grotten net 150 droog 
kunnen staan. 
B O S B O U W V O O R L I C H T I N G  
NR. 7  -  1996 
Bron: A.M.M. van Haperen 
De factor dichtheid bij begrazing 
Bij volledig natuurlijke begrazing, zon­
der menselijke bijbedoelingen en tus­
senkomst, wordt de dichtheid van de 
grazers altijd bepaald door de kwaliteit 
van het beschikbare voedingsgewas 
die, afhankelijk van klimaat en sub­
straat, in ruimte en tijd sterk kan ver­
schillen. Gezien de grilligheden van 
het klimaat op veel plaatsen is de 
natuurlijke dichtheid altijd een fluctu­
erende factor met frequent optreden 
van een dichtheid nul: het (tijdelijk) 
uitsterven van (deel)populaties in een 
bepaald gebied is een zeer natuurlijk 
gegeven. 
Domesticatie van begrazing 
Dichtheid wordt van belang bij het 
gaan houden van graasdieren. Al vroeg 
in de historie, door ervaring wijs 
geworden, werden er wettelijke gren­
zen aan het aantal grazende dieren 
gesteld; in Nederland bijvoorbeeld aan 
het maximale aantal poten op gemeen­
schappelijke weidegronden. 
Zonder aanvoer van mest of voedings­
gewas van buitenaf, had een boer in 
West-Europa gemiddeld 3 ha nodig 
om een koe productief in leven te hou­
den. Boeren, overal ter wereld, hebben 
altijd geprobeerd meer vee te houden 
dan waartoe zij feitelijk in staat waren. 
In gunstige jaren vormde dat geen 
enkel probleem. In matige jaren kregen 
de woeste gronden een extra knauw 
(met gunstige gevolgen voor de natuur 
naar de huidige maatstaven). In rond­
uit slechte jaren stortte het systeem in 
elkaar. Vervolgens was er geruime tijd 
voor natuurherstel, omdat niet van het 
ene op het andere jaar voldoende vee 
aangefokt kon worden om meteen, na 
een slecht jaar, weer opnieuw te begin­
nen. 
Natuurtechnische begrazing 
Bij natuurtechnische begrazing, dat wil 
zeggen het instellen van een begra-
zingsregime om de spontane ontwik­
keling van een bepaald type vegetatie 
te bevorderen, worden de grazers 
geacht te kunnen leven van het gebied 
waarin ze verkeren. Er heeft geen extra 
bemesting plaats om de vegetatiepro­
ductie op te voeren en er wordt niet 
bijgevoerd met elders gewonnen voe­
dingsgewas. (Wel kunnen alleen nood­
zakelijke mineralen worden verstrekt 
waar deze ontbreken ter voorkoming 
van gebreksziekten in de vorm van lik­
stenen.) 
Dichtheden die dan mogelijk zijn, han­
gen af van de doelstellingen voor het 
desbetreffende gebied en de toegepaste 
methodiek van begrazing. 
Haalbare dichtheden 
Enkele haalbare dichtheden (getallen 
voor runderen, voor schapen x3), glo­
baal gerelateerd aan de plek waar 
en de methodiek waarmee: 
• Jaarrond grazen in gemengd 
gestructureerde gebieden (korte en 
ruige vegetatie, struweel en bos): 
maximaal 1 op 10 ha; 
• Begeleid jaarrond grazen in graslan­
den (alleen indien ten minste de 
helft van de oppervlakte uit echt 
droge graslanden bestaat en ervoor 
gezorgd wordt dat de grazers daar 
in de zomermaanden niet al te veel 
vertoeven), eveneens zonder extra 
aanvoer: maximaal 1 op 5 ha; 
• Volledig begeleid jaarrond grazen 
met extra aanvoer van buiten het 
graasgebied in de wintermaanden 
(in feite het oude boerenbeheer; dit 
zou een aantrekkelijke optie kun­
nen zijn voor een reeks van oninte­
ressante vlakgeschoven ontwaterde 
cultuurgraslanden waar bij gebrek 
aan terreinverschillen weinig meer 
te maken valt in combinatie met 
een complex van vochtige hooilan­
den, waar dan zinvol kan worden 
gehooid) maximaal 1 op 3 ha; 
• Seizoenbegrazing in gemengd 
gestructureerde gebieden (specifie­
ke doelstellingen niet meegere­
kend): maximaal 1 op 3 ha; 
• Seizoenbegrazing in graslandgebie­
den zolang mogelijk in het jaar: 
maximaal 1 op 1 ha. 
Minder kan altijd zonder bezwaren 
voor natuurkwaliteit. Meer of tijdelijk 
meer kan noodzakelijk zijn bij specifie­
ke doelstellingen. Fluctuaties in dicht­
heid doen in al geruime tijd begraasde 
gebieden weinig toe of af aan natuur­
kwaliteit. Zij moeten in ontwikke­
lingsmodellen wel enigermate binnen 
de perken gehouden worden. Bij jaar-
rondbegrazing kunnen dichtheden in 
het zomerseizoen in het algemeen, 
zonder bezwaar voor natuurkwaliteit, 
aangevuld worden tot de maxima bij 
seizoenbegrazing, als dit zou passen in 
de beoogde doelstellingen. • 


http://library.wur.nl/WebQuery/wurpubs/fulltext/455281

Vegetatie en grote grazers

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

Name not available

Wageningen Yield