Protestanten in Nederland mogen niet klagen. De betrekkelijk grote aandacht in de media voor Calvijns leven en werk (1509-1564) is meer dan opvallend. Via een groots opgezette mediacampagne van de Theologische Universiteit in Apeldoorn wordt de reformator uit Genève op talloze manieren voor het voetlicht gebracht. Door middel van tentoonstellingen, publieke debatten, krantenartikelen en enquêtes wordt gepoogd de reformator voor een breed publiek toegankelijk te maken. Geen middel wordt daarbij onbenut gelaten. Wie niet oppast struikelt over de flessen Calvijn-wijn en verslikt zich in de Calvijn- bonbons, die de reformator zelf als chronisch maagpatiënt nooit zou hebben verdragen

Asselt, W.J. van

NARCIS 

'Het' calvinisme heeft nooit bestaan

Utrecht University Repository

PAGE  1 ‘Het’ calvinisme heeft nooit bestaan W.J. van AsseltIn: Kroniek Kerk & Theologie 60/3 (2009), 256-259.Protestanten in Nederland mogen niet klagen. De betrekkelijk grote aandacht in de media voor Calvijns leven en werk (1509-1564) is meer dan opvallend. Via een groots opgezette mediacampagne van de Theologische Universiteit in Apeldoorn wordt de reformator uit Genève op talloze manieren voor het voetlicht gebracht. Door middel van tentoonstellingen, publieke debatten, krantenartikelen en enquêtes wordt gepoogd de reformator voor een breed publiek toegankelijk te maken. Geen middel wordt daarbij onbenut gelaten. Wie niet oppast struikelt over de flessen Calvijn-wijn en verslikt zich in de Calvijn- bonbons, die de reformator zelf als chronisch maagpatiënt nooit zou hebben verdragen. De talloze nationale en internationale congressen ter ere van deze schuwe man die naar eigen zeggen niet gaarne over zich zelf sprak (de me non libenter loquor) zijn niet bij te houden. Natuurlijk mogen we best blij zijn met deze subita conversio (onverwachte bekering) van de media in Nederland dat zo op zoek is naar de wortels van de eigen identiteit. Maar we zijn nog maar op de helft. Wat staat ons in het komende halfjaar nog te wachten?  Het gevaar lijkt denkbeeldig dat op den duur ernstige vermoeidheidsverschijnselen zullen optreden.  Een Amerikaanse college sprak in dit verband van een bij hem en anderen opkomende chronische vermoeidheid die hij aanduidde met de term calvinitis. De vraag die zich bij al deze aandacht opdringt is natuurlijk de vraag over welke Calvijn wij het hebben bij deze 500-jarige herdenking. In Nederland is dat vooral de Calvijn die via het neo-calvinisme van Abraham Kuyper in de negentiende eeuw (opnieuw) een plaats kreeg in het levensbeschouwlijke domein en in het politieke bestel. Hij is de hermeneutische sleutel waarmee het gesloten boek dat Calvijn nog steeds voor velen is, geopend wordt. Dat bleek duidelijk bij de toespraken die gehouden werden tijdens de nationale herdenking in de Grote Kerk van Dordrecht op zaterdagavond 30 mei jl. Toen kregen we een Calvijn voorgeschoteld die door de bril van Kuyper werd gelezen. Deze interpretatie is vanaf het begin van de twintigste eeuw in Nederland toonaangevend geweest. Typerend voor deze Calvijninterpretatie is wat zijn zoon Kuyper jr, schreef toen hij zijn dissertatie uit het jaar 1899 publiceerde. In een woord vooraf (‘Aan Mijne Ouders’)  noemde hij Kuyper sr. de ‘Regenerator’ en ‘Vader van het Calvinisme, herboren naar het bewustzijn dezer eeuw.’ Kuyper sr. dus als de Calvininus redivivus. De vraag rijst dan natuurlijk hoe het met de receptie van Calvijn zat, vöórdat  Kuyper zijn slag sloeg?  Daarover ging de conferentie die op 4 en 5 juni werd  in Dordrecht werd georganiseerd door de Universiteit Utrecht, de Theologische Universiteit Apeldoorn en de Evangelische Theologische Faculteit Leuven.  Meer dan zestig deelnemers en zestien sprekers, afkomstig uit Noord-Amerika, Canada, Zuid-Korea, China, Frankrijk, Zwitserland en Nederland, bogen zich over de vraag op welke wijze de opvattingen van Calvijn gerecipiëerd werden  door de zogenoemde  ‘gereformeerde orthodoxie.’ Met deze term wordt in eerste instantie een bepaalde periode in de geschiedenis van het protestantisme na de Reformatie aangeduid. Die periode loopt door tot in de zeventiende eeuw en achttiende eeuw.  Qua oorspronkelijke betekenis kunnen in de term verschillende nuances naar voren komen. In de betekenis van het ‘rechte leren’ of ‘mening’ (Grieks: orthos = recht en doxa = mening) verwijst de term ‘orthodoxie’ naar een bepaalde inhoud, die in confrontatie met afwijkende meningen verdedigd dient te worden. Daardoor heeft de term ‘orthodoxie’ ook een normatieve betekenis, waarin een nauw verband gelegd wordt met het onderricht van de kerk der eeuwen. Bovendien wordt er met behulp van de term ‘orthodoxie’ een verband gelegd tussen de systematische theologie en de kerkelijke belijdenissen. Een belangrijk punt van discussie is dan natuurlijk de vraag op welke wijze de opvattingen van Calvijn door deze orthoxie gerecipiëerd werden. Is er sprake van discontinuïteit of discontinuïteit of van beide? Receptie van Calvijn betekent in ieder geval niet dat zijn ideeën en praktijken zonder meer gekopiëerd werden. Ze werden geïnterpreteerd en in een nieuwe context gebruikt. In dit licht luidt de vraag naar de receptie van Calvijn door latere generaties theologen niet: vertoont dit idee, deze uitdrukking of dit argument overeenkomst of continuïteit met Calvijns denken? De vraag is veeleer: ‘op welke wijze heeft het lezen van Calvijns teksten de theologische interpretatie van zijn opvolgers al of niet beïnvloed?’ Op welke wijze en in welke mate bepaalden Calvijns teksten de hermeneutiek van de theologen in de periode na hem? De ruimte die aan dit verslag is toegewezen laat niet toe dat alle bijdragen uitvoerig besproken worden. Daarom volstaan we met het weergeven van enkele saillante punten die tijdens deze conferentie naar voren kwamen.In de inleidende  lezingen werd allereerst gewezen op het feit hoe voorzichtig we dienen om te gaan met de term ‘het calvinisme.’ Deze term is oorspronkelijk een ‘scheldwoord’ afkomstig uit Lutherse kringen en werd pas door negentiende-eeuwse theologiehistorici  (o.a. Alexander Schweizer en diens leerlingen J.H. Scholten en A. Kuyper) geconstrueerd ter aanduiding van het gereformeerd protestantisme na Calvijn. Echter: niemand van de theologen in de zestiende en zeventiende eeuw – laat staan Calvijn zelf -  affichieerde zich als ‘calvinist.’ In plaats daarvan gebruikte men de term ‘gereformeerd’ als ‘identity marker’.  Het gebruik van de term ‘calvinisme’ ter aanduiding van deze periode na de reformatie is derhalve een anachronisme. In de theologiegeschiedenis gaat het niet om –ismen, maar om complexe bewegingen. In dat verband zijn  termen zoals ‘calvinist’ en ‘calvinisme’ meer suggestief dan verhelderend.  Niettemin werd in de meeste bijdragen de nadruk gelegd op de confessionele continuïteit tussen Calvijn en de latere gereformeerden. Dat neemt niet weg dat er ook sprake is van discontinuïteit. Gereformeerde orthodoxie is geen herhaling van de Calvijns theologie. Identificaties die geen rekening houden met de historische en theologische ontwikkelingen moeten daarom worden afgewezen.  Gereformeerde theologie uit de periode van de orthodoxie, zo werd tijdens de conferentie betoogd, dient veeleer gezien worden als een specifieke vorm van (protestantse) katholieke theologie met een eigen stempel. Ter illustratie van dit katholieke karakter van Calvijns theologie werd tijdens het congres ook nadrukkelijk gewezen op de patristieke en middeleeuwse achtergronden van Calvijns theologie. In dat opzicht moet afgerekend worden met de gedachte dat we in Calvijn met een bijzonder origineel denker te maken hebben. Calvijn wilde in het geheel niet origineel zijn, maar presenteerde zichzelf als een een verdediger van de doctrinae ecclesiae. Daarmee wordt gedoeld (niet op de ‘leer’ maar) op het het onderricht van de kerk der eeuwen. Neem bijvoorbeeld zijn opvattingen over de predestinatie. Die opvattingen waren niet uniek maar stonden in een eeuwenoude traditie van antipelagianisme welke teruggaat op Augustinus. Zelfs Calvijns  verdediging van een dubbele predestinatie – verkiezing en verwerping-  had zijn antecedenten in de Vroege Kerk en de Middeleeuwen. Zij kwam ook naar voren bij prominente denkers aan de vooravond van de Reformatie, zoals Thomas Bradwardine en John Wyclif. Zelfs het veel geroemde extra calvinisticum – de opvatting dat het eeuwig Woord, terwijl het in het ‘vlees’ is, ook buiten het vlees (extra carnem) is en blijft -  vormt daarop geen uitzondering. Hoewel deze uitdrukking zou kunnen duiden op enige orginaliteit van de kant van Calvijn, blijkt bij nader onderzoek dat deze leuze terug gaat op Lutherse polemiek, die belang had bij het diskwalificeren van Calvijns avondmaalsopvatting waarvan men meende dat die een nieuwe en daarom verwerpelijke christologie impliceerde. Maar het feit dat men gelijksoortige christologische formuleringen door heel de kerkgeschiedenis heen kan aantreffen, bijvoorbeeld bij denkers zoals Athanasius en Thomas van Aquino, zet een groot vraagteken achter het ‘extra’ van het ‘calvinisticum.’  Calvijn was niet origineel en wilde dat ook niet zijn. Het ging hem om de kerk der eeuwen. In zijn ogen kon alleen de anti-trinitarische ketterij van Servet aanspraak op originaliteit maken. Dat Calvijn begraven werd in een anoniem graf zegt veel over de wijze waarop hijzelf dacht over zijn betekenis in ‘the grand scheme of things. Verschillende trajectenTijdens het congres werd ook duidelijk dat Calvijn niet de eerste en zeker niet de laatste gereformeerde theoloog is geweest. Er werd gewezen op verschillende trajecten van gereformeerde theologiebeoefening na Calvijn. Zo heeft de uit Italië afkomstige reformator Peter Martyr Vermigli (1500- 1562) een grote rol gespeeld bij totstandkoming van de identiteit van de gereformeerde theologie - meer nog dan Calvijn, die tien jaar jonger was dan Vermigli. Een soortgelijke ontwikkeling kan ook geconstateerd worden bij de eveneens uit Italië afkomstige Girolamo Zanchi (1516-1590). Calvijn liet ten aanzien van de predestinatie veel vragen open rond de kwesties van noodzakelijkheid en contingentie, die bij Zanchi nadrukkelijk aan de orde kwamen. Op deze lijn hoort ook Francesco Turrettini ( 1623-1687) thuis, die achter Calvijn terug greep op de augustijnse traditie zoals die in veertiende eeuw gestalte kreeg in het werk van aartsbischop Thomas Bradwardine. Daarnaast was er de Franse aanpak met eigen accenten in de academie van Saumur bij theologen zoals John Cameron (1579-1625), Moïse Amyraut (1596-1664) en Claude Pajon (1626-1685). In de Lage Landen kunnen eveneens verschillende trajecten worden aangewezen die niet met elkaar geïdentificeerd kunnen worden. Gisbertus Voetius (1589-1676) legde eigen accenten en begreep de middeleeuwse concepten van absolute en geordende macht in de godsleer beter dan Calvijn, al interpreteerde Voetius diens visie dienaangaande met zoveel respect dat hij  continuïteit met Calvijn niet ontkende.  In sommige bijdragen werd nadrukkelijk aandacht gevraagd voor de receptie van Calvijns exegetisch program in latere ontwikkelingen, die met name in de Nadere Reformatie en onder de zogenoemde verbondstheologen, zich scharend onder het vaandel van Johannes Coccejus (1603-1669), hun beslag kregen. Naast continuïteit met Calvijn was er in dit opzicht ook sprake van een duidelijke discontinuïteit, met name bij de Coccejaanse exegeten. Zeer spannend was vraag in hoeverre en in welke mate de theologie van Arminius continuïteit met Calvijns opvattingen vertoonde. En: kan hij gerekend kan worden tot de gereformeerde traditie na Calvijn? Daarover bleven de meningen tijdens de conferentie verdeeld. Hoewel de zeventiende-eeuwse gereformeerden een ruime definitie van orthodoxie hanteerden, viel Arminius buiten de boot. Zijn leer van de middenkennis (scientia media) suggereerde dat hij zich vooral thuis voelde bij de aanhangers van de rooms-katholieke theoloog Luis Molina. Maar niet alleen Arminius, ook de Synode van Dordrecht (1618-1619) werd onder het mes gelegd. Er werd geconstateerd dat Calvijn opvallend afwezig is in de beraadslagingen van de binnen- en buitenlandse afgevaardigden over de Dordtse Leerregels. Hij wordt daarin slechts zes maal geciteerd. Ook bij belangrijke discussies over kwesties die tijdens deze synode aan de orde waren deed Calvijn niet mee. We moeten daarbij denken aan de vraag naar de orde van Gods besluiten, het infra- en supralapsarisme, de vraag naar de reikwijdte van de verzoening en de onderscheiding tussen sufficiëntie en efficiëntie van de verzoening. Het enige punt waarop sprake zou kunnen zijn van enige invloed van Calvijn is de notie van de volharding der heiligen. De conclusie luidde dat het zogenaamde TULIP calvinisme (Total depravity-Unconditional election- Limited atonement- Irresistible grace- Perseverance of the saints) een ongenuanceerde simplificatie die zich op geen enkele manier op Calvijn kan beroepen. Ook in Engeland speelde het beroep op Calvijn een ondergeschikte rol, met name in de zeventiende-eeuwse strijd tussen ‘nominianen’ en  ‘antinominianen’ over de plaats van de wet in de evangelieverkondiging  Ten slotte: niet alleen de theologiegeschiedenis was tijdens deze conferentie punt van onderzoek. Ook op andere gebieden van zeventiende-eeuwse wetenschap blijkt Calvijn een rol gespeeld te hebben, met name op het gebied van de rechtswetenschap. De Franeker rechtsgeleerde Ulrich Huber (1636-1694) gebruikte in een debat over de grondslag van het recht onder meer Calvijns Institutie als autoriteit ter verdediging van het Schriftberoep in zijn standaardwerk over de toenmalige rechtsgeleerdheid.  In een slotbetoog vatte Richard Muller (Calvin Theological Seminary, Grand Rapids) de referaten samen door te wijzen op drie belangrijke resultaten van de conferentie. In de eerste plaats refereerde hij aan de breedte en grote variatie binnen het spectrum van gereformeerde theologie van de zeventiende-eeuwse orthodoxie. De grenzen van wat toen orthodoxie genoemd werd waren heel wat ruimer dan wat in de negentiende eeuw en daarna als ‘orthodoxie’ werd aangeduid.  In de tweede plaats onderstreepte hij dat de vragen over discontinuïteit en discontinuïteit tussen Calvijn en de orthodoxie niet meer bepaald kunnen worden door dogmatische agenda’s. Dat geldt niet alleen voor het oudere onderzoek dat Calvijn beschouwde als een maatstaf ter beoordeling van latere ontwikkelingen, daarmee een  radicale discontinuïteit ponerend tussen Calvijn en de latere orthodoxie.  Het geldt evenzeer voor het nieuwere onderzoek dat geneigd is een ongenuanceerde continuïteit te postuleren. Dergelijke constructies geen recht doen aan de historische ontwikkelingen en houden geen rekening met het verschil in context en genre. Dus geen ‘history-serves-dogma’ benadering van de theologiegeschiedenis. In de derde plaats moet het onderzoek zich niet alleen concentreren op individuele personen, maar ook op het filosofische en theologische ‘discours’ van de tijd waarin auteurs leefden: welke kwesties bespraken zij en in welke mate accepteerden of verwierpen zij vigerende assumpties of tradities binnen het theologische debat?  Anders geformuleerd: het gaat niet om een louter descriptieve uiteenzetting van hun opvattingen, maar om een verklaring waarom bepaalde posities ingenomen werden. Ten slotte constateerde Muller dat men meer dan vroeger oog heeft gekregen voor de grote variëteit binnen de gereformeerde traditie zelf. Men houdt rekening met de uiteenlopende Sitz im Leben van de verschillende stromingen. Door deze nieuwe onderzoeksresultaten komt de vraag naar de continuïteit of discontinuïteit tussen Calvijn en de latere ontwikkelingen in een ander licht te staan. De invloed van Calvijn wordt niet ontkend, maar wordt wel gerelativeerd. In ieder geval: het calvinisme heeft nooit bestaan! Er waren ook andere gereformeerde theologen die in veel opzichten evenzeer hun invloed deden gelden op de ontwikkeling van de gereformeerde traditie. Men kan in dit opzicht zeker spreken van een herwaardering van de rol die Calvijn bij de ontwikkeling van de gereformeerde theologie heeft gespeeld. Willem J. van Asselt

http://dspace.library.uu.nl/bitstream/1874/204498/1/2009calvinisme.doc

'Het' calvinisme heeft nooit bestaan

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

Utrecht University Repository