Komter, A.E.

Undetermined

Solidarity 2000+ (ICS)

Afd ASW

NARCIS 

Solidariteit en verantwoordelijkheid: grote woorden, vlottende betekenissen

Utrecht University Repository

Solidariteit en verantwoordelijkheid: grote woorden, vlottende betekenissenAafke KomterDe termen solidariteit en eigen verantwoordelijkheid lijken op het eerste gezicht elkaars tegenpolen. In hoeverre doet dat recht aan de werkelijke verhouding tussen beide begrippen? Wortels van het begrip solidariteitSolidariteit komt van het Latijnse ‘solidare’, dicht, hard, vast, sterk maken, en in overdrachtelijke zin: tot een geheel maken, samenvoegen. ‘Solidus’ was de naam van een munt in het laat-Romeinse imperium (denk aan het Franse ‘sou’, of stuiver), een naam die waardevastheid moest suggereren. Niet alleen solderen, maar ook soldaat en soldij hebben hun etymologische wortels in het Latijnse ‘solidus’. Terwijl het begrip solidariteit in onze taal oorspronkelijk een louter juridische betekenis had, figureert het sinds anderhalve eeuw in ons alledaagse spraakgebruik, in politieke ideologieën en in wetenschappelijke beschouwingen. Lange tijd was het begrip vooral een strijdkreet uit de linkse beweging: ‘hun strijd, onze strijd, internationale solidariteit’. Maar recentelijk maakte het begrip een revival door en staat het, net als aan het einde van de vorige eeuw, weer op de politieke en wetenschappelijke agenda. Zoals De Wit en Manschot stellen: ‘Vermoedelijk dankt het woord zijn blijvende populariteit deels juist aan zijn onbestemde en vlottende betekenis. Soms schijnt het woord te staan voor een onvoorwaardelijke plicht of voor de noodzaak stelling te nemen in een strijd, dan weer duidt het de belofte aan van een met zichzelf verzoende mensheid of lijkt het vooral een herinnering van geborgenheid of saamhorigheid te voeden. Het is alsof het woord zich in zijn drang om te overleven telkens soepel en dankbaar voegt naar zijn gebruikers.’ (1999: 7) Welke aspecten van solidariteit komen zoal naar voren? En wat is de relatie met het begrip verantwoordelijkheid?Formele en informele solidariteitEen belangrijk onderscheid is dat tussen formele en informele solidariteit. Formele solidariteit verwijst naar het door de staat georganiseerde stelsel van verzekeringen en voorzieningen voor diegenen die niet in staat zijn in hun eigen levensonderhoud te voorzien of om voor zichzelf te zorgen (denk bijvoorbeeld aan pensioenvoorzieningen, ouderenzorg, zorg voor zieken). Informele zorg heeft betrekking op de spontane en vrijwillige vormen van hulp en zorg die mensen elkaar onderling bieden. Een interessante vraag is of beide begrippen elkaar vervangen of juist aanvullen. Vervangt informele solidariteit de formele, wanneer deze laatste vorm van solidariteit afneemt (en vice versa)? Worden bij een hoger niveau van statelijke voorzieningen de condities voor informele solidariteit ook beter (en omgekeerd)? Voor beide soorten relaties bestaan empirische aanwijzingen. Waarschijnlijk is het per sociaal domein (ouderenzorg, kinderopvang, vrijwilligerswerk) en misschien ook per type verzorgingsstaat (verzorgingsstaten met meer en minder liberale voorzieningenniveaus) verschillend hoe de verhouding tussen formele en informele solidariteit eruit ziet. Het is opvallend hoe vaak premier Balkenende de begrippen solidariteit en verantwoordelijkheid in de mond neemt, en hoe deze begrippen langzaamaan vermengd raken in het recente debat over normen en waarden. Hoewel formele solidariteit wel degelijk ook van betekenis is voor dit debat, ligt de nadruk sterk op informele solidariteit. Zo benadrukken aanhangers van het kabinetsbeleid, in het bijzonder die van het CDA, dat de verzorgingsstaat burgers te veel in de watten heeft gelegd, en dat zij hun eigen verantwoordelijkheid moeten nemen door actiever aan de samenleving te participeren en minder terug te vallen op vormen van staatszorg. Critici van het kabinet zeggen dat de nadruk op normen en waarden – waaronder solidariteit en verantwoordelijkheid – van individuele burgers voorbijgaat aan de verborgen rol van deze begrippen in het kabinetsbeleid. Zij verwijten het kabinet door de voortgaande verschraling van de collectieve voorzieningen zelf bij te dragen aan de ondermijning van solidariteit en verantwoordelijkheid in onze samenleving. Informele solidariteit: directe betrokkenheid, burgerplicht en gemeenschapszin De meeste vormen van informele solidariteit komen hetzij voort uit een sterk gevoelde persoonlijke betrokkenheid bij het welzijn van bepaalde sociale groeperingen of concrete individuen, hetzij uit een algemeen gevoel van burgerplicht of gemeenschapszin. Een meer gedetailleerd zicht op de aard van de motieven die zoal een rol kunnen spelen, biedt de sociaal-psychologische studie van Samuel en Pearl Oliner (1988). Zij vergeleken een groep mensen die in de Tweede Wereldoorlog daadwerkelijk onderdak had geboden aan joden met een controlegroep van mensen die dat niet hadden gedaan. De helpers bleken een meer ‘altruïstische persoonlijkheid’ te hebben dan de niet-helpers: ze hadden een meer ‘relationeel zelf’, ze voelden zich sterker betrokken bij en verantwoordelijk voor andere mensen, en waren ontvankelijker voor de noden en behoeften van anderen. Helpers werden in drie groepen opgedeeld, al naar gelang hun motieven: 52% had gehandeld omdat hun omgeving (bijvoorbeeld de kerk, hun familie, de vriendenkring) een beroep op hen had gedaan; 37% had hulp geboden uit empathische overwegingen, en 11% had gehandeld op principiële gronden, zoals ‘dat ben je aan de mensheid verplicht’ of ‘dat doe je gewoon’. Hoewel altruïsme en solidariteit zeker niet identiek zijn, werpt de door de Oliners aangetroffen typologie een verhelderend licht op mogelijke solidariteitsmotieven. Ook bij solidariteit lijken empathie en meer principiële overwegingen immers een rol te kunnen spelen, en ook hier kan druk vanuit de omgeving een reden zijn om solidair te handelen. Uit de literatuur over solidariteit komen doorgaans twee hoofdmotieven naar voren: affectieve, emotionele of normatief geïnspireerde overwegingen aan de ene kant, en meer instrumentele overwegingen, die deels geënt zijn op eigenbelang of in elk geval op verwachtingen van wederkerigheid (Komter, 2004). Verantwoordelijkheid: aansprakelijkheid en deugdNet als solidariteit is verantwoordelijkheid een containerbegrip, een grabbelton waaruit iedereen naar believen kan putten. Net als solidariteit ligt het begrip verantwoordelijkheid goed in de mond, en zullen er weinig mensen zijn die zich er een tegenstander van verklaren. Etymologisch verwijst ‘verantwoorden’ naar antwoord geven, ‘respondere’, zoals Mark Bovens stelt. Het is echter niet het gewone antwoorden, zoals je antwoord geeft op een vraag die je wordt gesteld, maar antwoorden ‘in de zin van rekenschap geven, zich rechtvaardigen, het zich verdedigen tegen beschuldigingen’ (1989, p. 18). De grondbetekenis van verantwoordelijkheid ligt in het aangesproken worden en het je moeten verantwoorden voor een forum van anderen, die als ‘geweten’ fungeren. Deze betekenis van verantwoordelijkheid heeft een juridische achtergrond. Een andere belangrijke betekenis is die van verantwoordelijkheid als deugd. In deze betekenis staat verantwoordelijkheid hetzij voor een positief waardeoordeel over de manier waarop iemand de hem of haar toebedeelde taken vervult,  hetzij voor een karaktertrek: sommige mensen wordt een groot verantwoordelijkheidsbesef toegedicht, iemand gedraagt zich verantwoordelijk, vervult zijn taak op een verantwoorde wijze. In de eerste betekenis word je achteraf ter verantwoording geroepen voor je gedrag om te bepalen in hoeverre je aansprakelijk bent voor bepaalde negatieve gevolgen daarvan. De tweede betekenis beschrijft het actuele gedrag of houdt een oproep in voor toekomstig gedrag: verantwoordelijkheid als deugd.Het is interessant te zien dat in de beschrijving die de Oliners gaven van de persoonlijkheid van diegenen die zich in de Tweede Wereldoorlog solidair met joden betuigden, het begrip verantwoordelijkheid zo prominent naar voren komt. De begrippen solidariteit en verantwoordelijkheid zijn duidelijk verwant voorzover ze beide verwijzen naar een verinnerlijkte burgerplicht en een gevoel van gemeenschapszin. In de politieke discussie over ouderenzorg, mantelzorg, pensioenen of oudere werknemers overheerst de notie van verantwoordelijkheid als burgerdeugd, en klinkt een oproep tot meer informele solidariteit door. De andere kant van de medaille moet echter niet uit het oog worden verloren: de verantwoordelijkheid van de regering voor het op peil houden van een decent niveau van collectieve voorzieningen en voor het creëren van de voorwaarden waaronder burgers solidair met elkaar kunnen zijn.LiteratuurBovens, M. (1989). De veelvormigheid van verantwoordelijkheid. In M.A.P. Bovens, C.J.M. Schuyt & W.J. Witteveen (red.), Verantwoordelijkheid: retoriek en realiteit (pp. 17-41). Zwolle: Tjeenk Willink.Komter, A. (2004). Solidariteit en de gift. Amsterdam: Amsterdam University Press.Oliner, S. & Oliner, P. (1988). The Altruistic Personality. Rescuers of Jews in Nazi Europe. New York: The Free Press. Wit, Th. de & Manschot, H. (red.) (1999). Solidariteit. Amsterdam: Boom.Over de auteurProf. dr. Aafke Komter is bijzonder hoogleraar ‘Vergelijkende studies van maatschappelijke solidariteit’ en Head of Social Science van het University College van de Universiteit Utrecht.

Solidariteit en verantwoordelijkheid: grote woorden, vlottende betekenissen

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

Utrecht University Repository