Het visbestand in het IJsselmeer wordt sterk bepaald door de intensieve visserijactiviteiten. Het IJsselmeer biedt goede potenties voor trekkende en (nu nog) zeldzame vissoorten, zeker wanneer de dynamische aspecten van een estuarium meer kunnen worden ontwikkel

Dekker, W.

Leeuw, J.J., de

Dutch

Name not available

Vis en visserij in het IJsselmeergebied

Wageningen Yield 

227 VROEGER TOEKOM! 
Vis en visserij in het IJsselmeergebied 
De visstand en de visserij van het IJssel-
meer en Markermeer zijn traditioneel 
zeer sterk verweven. Dat klinkt logisch, 
maar die verwevenheid is op het IJssel-
meer zo intens dat je je af kunt vragen 
of de situatie wel gezond genoemd kan 
worden. De structuur van de visge-
meenschap wordt volledig bepaald 
door de intensieve visserijactiviteiten; 
een aantal soorten wordt extreem over-
bevist. De sterke visserij op roofvis 
draagt tegelijkertijd bij aan een groot 
bestand van kleine vis. Deze vormt een 
ideale voedselbron voor visetende 
vogels. De strategische ligging van het 
IJsselmeer als voormalig estuarium tus-
sen zee en rivier biedt goede potenties 
voor trekkende en (nu nog) zeldzame 
vissoorten, zeker wanneer de dynami-
sche aspecten van een estuarium meer 
kunnen worden ontwikkeld. 
Huidige visstand 
Karakteristiek voor het IJsselmeergebied 
(hier: IJsselmeer en Markermeer samen) is 
het enorme areaal open water, zoet, 
ondiep, voedselrijk, omsloten door strakke 
oevers en strategisch gelegen tussen rivier-
monding en zee. Vissen van open water 
die hun hele levenscyclus in het gebied 
kunnen voltooien en weinig kritisch zijn 
wat betreft eisen aan hun leefomgeving 
Joep de Leeuw & Willem Dekker 
domineren de visstand. Dit zijn vooral zoö-
planktoneters (Spiering, jonge Baars en 
Blankvoorn) en consumenten van bodem-
fauna van voedselrijk water (Pos en Bra-
sem) (Hartgers & Dekker, 2000). Natuur-
lijke oevers zijn schaars (met uitzondering 
van de Friese kust) en oevergebonden 
soorten komen nauwelijks voor. Ook alge-
menere soorten kunnen echter profiteren 
van ondiepe oeverzones met waterplanten, 
met name in de jongste levensstadia. Waar 
vóór de aanleg van de Afsluitdijk trekvissen 
als zalmachtigen, houtingachtigen, Fint, 
Haring en Ansjovis kenmerkend waren 
voor het gebied, spelen deze nu een zeer 
bescheiden rol. Bijvangsten van de 
beroepsvisserij laten een breed soorten-
spectrum zien, waarin naast de algemene 
open-watersoorten ook kleine aantallen 
oevergebonden soorten en trekvissen voor-
komen (tabel 1; Hartgers & Dekker, 2000; 
ter Hofstede & van Willigen, 2001; Winter 
et al., 2001). 
Afsluitdijk als barrière 
Voor een aantal soorten zijn doortrekmo-
gelijkheden tussen rivier en zee van cruci-
aal belang. Er zijn soorten die zich voort-
planten op zee en een deel van hun leven 
in zoet water doorbrengen om daar op te 
groeien (katadrome soorten). Palingen Bot 
zijn de bekendste vertegenwoordigers. 
Paling trekt als glasaal binnen na een verre 
oceaanreis vanaf de paaigebieden. Bot 
trekt vanuit de nabije kustwateren en de 
Waddenzee naar het IJsselmeer. Daarnaast 
zijn er soorten die zich in zoet water voort-
planten en opgroeien in zee (anadrome 
soorten), zoals Zalm, Zeeforel, houting-
achtigen, Rivier- en Zeeprik, Elft en Fint. 
Bijna al deze soorten zijn zeldzame ver-
schijningen in het IJsselmeer. De Afsluit-
dijk belemmert niet alleen een vrije door-
gang, maar blokkeert ook getijde-
bewegingen die zowel voor optrek (glasaal, 
botlarven) als paaihabitat (bijvoorbeeld 
voor de Fint) van belang zijn. Voor rivier-
optrekkende soorten speelt ook mee dat 
het verdwijnen van belangrijke rivierhabi-
tats, de waterkwaliteit en de aanwezigheid 
van barrières (stuwen) beperkingen heb-
ben opgelegd (Zalm, Zeeforel, Elft), al zijn 
er verbeteringen zichtbaar (Winter et al., 
2001). De mate waarin de Afsluitdijk als 
barrière werkt is soortafhankelijk. De ver-
wachting is dat het verbeteren van de trek-
Kleine soorten als Spiering en Pos 
domineren de visstand van het IJssel-
meergebied, terwijl grote roofvissen 
als Baars schaars zijn door intensieve 
bevissing (foto: J.A. van Willigen). 
« 
De 
Levende 
Natuur 
K A D E R 1 . O V E R B E V I S S I N G 
Wat is eigenlijk overbevissing? En wat bete-
kent dat voor de visstand en wat voor de vis-
serij? 
Overbevissing is een visserijkundige term die 
aangeeft dat de visserijinspanning groter is 
dan optimaal zou zijn voor de visser (fig. 1). 
Als in nauwelijks bevist water de visserijin-
spanning toeneemt (meer boten, meer netten, 
langer seizoen, enz.), neemt aanvankelijk de 
opbrengst toe. Bij een nog grotere inspanning 
neemt de opbrengst echter af, omdat de vis 
de kans niet krijgt voldoende te groeien (groei-
overbevissing) en/of omdat er te weinig vol-
wassen vissen overblijven om voor voldoende 
nageslacht te kunnen zorgen (recruut-overbe-
vissing). De term "duurzame visserij" wordt 
vooral gebruikt als tegenhanger van overbevis-
sing. Toch betekent overbevissing niet per se 
dat de visserij niet "duurzaam" zou zijn: over-
beviste visbestanden kunnen langdurig rond 
een laag niveau schommelen. Overbeviste 
bestanden fluctueren wel sterker rond een 
langjarig gemiddelde (en zijn dus minder sta-
biel) dan minder beviste bestanden. Behalve 
dat overbevissing visserijkundig en econo-
misch ongunstig is (minder opbrengst, teveel 
onnodige kosten in termen van tijd en materi-
aal voor een lage opbrengst) is een situatie 
van overbevissing ook ongewenst in verband 
met neveneffecten van de visserij: hoe meer 
vistuig wordt ingezet, hoe meer ook onbe-
doelde vis of duikende watervogels worden 
gevangen. Waarom is er dan toch overbevis-
sing? Het gegeven dat elke vis maar één keer 
gevangen kan worden leidt tot een korte-ter-
mijn-strategie die bekend staat als de "tragedy 
of the commons": elke vis die je nu niet vangt 
(om nog even door te laten groeien), kan 
ondertussen worden weggevangen dooreen 
collega-beroepsvisser, danwei een stroper, 
hengelaar of visetende watervogel. Het gevolg 
is dat men probeert elkaar voor te zijn. Het 
vereist een sterke regulering van de beherende 
instantie, en een sterke betrokkenheid van alle 
partijen om een situatie van overbevissing 
tegen te gaan. Het visserijbeleid van het 
Ministerie van LNV en de visserijsector is erop 
gericht gezamenlijk een duurzame visserij te 
bereiken waarbij met name wordt gestreefd de 
bijvangsten van jonge vis (aalfuiken) en water-
vogels (staande netten) te reduceren. Punt 
van discussie is vooral welke mate van reduc-
tie sociaal-economisch en ecologisch accepta-
bel is en op welke termijn. 
Tabel 1. Voorkomen van vissoorten 
in het IJsselmeergebied gesorteerd 
naarabundantie bij (1) bemonste-
ringen met de grote kuil (sleepnet 
van 7m breed; gemiddelden over 
1995-2000, de Leeuw et al., 2001), 
(2) bijvangsten in aalfuiken op 
zes vaste locaties (gemiddeld over 
1995-2000, Winter et al., 2001) en 
(3) bijvangsten in fuiken en staande 
netten (totaal over 1995-2000; loca-
tie en inspanning onbekend, ter 
Hofstede & van Willigen, 2001). 
23 soorten met een frequentie van 
minder dan 1/1000 fuikdagen zijn 
niet in de lijst opgenomen. 
mogelijkheden voor veel soorten en vooral 
kleine (jonge) vis een belangrijke vooruit-
gang zal betekenen (Winter et al., 2001). 
Het IJsselmeer biedt goede potenties 
als verbinding tussen zeemilieu en rivieren, 
niet alleen als snelle doortrekroute tussen 
voortplantings- en opgroeigebied, maar ook 
als tijdelijk foerageergebied (Zeeforel, Fint, 
Diklipharder). Een verschuiving van het hui-
dige meerkarakter naar een gebied met een 
vooral estuarien karakter, gekenmerkt door 
een toegankelijke zout-zoet-gradiënt en een 
natuurlijke (getijden)dynamiek, lijkt voor 
veel soorten dus een aantrekkelijk alterna-
tief. 
Intensieve visserij 
De visserij in het IJsselmeergebied heeft een 
lange historie; de huidige visserij is nog diep 
verankerd in het verleden. De vroegere 
Zuiderzeevisserij met zijn karakteristieke 
cultuur en nationaal en internationaal 
befaamde vissersstadjes zijn herkenbaar 
gebleven. Die cultuur bepaalt ook nu nog de 
visserij in het gebied. Er wordt met diverse 
vistuigen op verschillende soorten gevist, al 
naar gelang aanbod en afzetmarkt. De 
inpolderingen hebben het bevisbaar areaal 
gehalveerd, terwijl de visserij is geïntensi-
veerd (grotere schepen met meer motorver-
mogen en efficiëntere visserijmethoden). 
Het gevolg is een situatie waarin al vele tien-
tallen jaren sprake is van extreme overbevis-
sing (kader 1) die economisch nauwelijks 
rendabel is. Desondanks proberen zoveel 
mogelijk vissers hun bestaan in de visserij 
voort te zetten, al neemt het aantal visserij-
bedrijven gestaag af van circa 1000 bedrij-
ven omstreeks 1950 tot zo'n 65 nu. Het lijkt 
erop dat die dalende trend zich zal voortzet-
ten, al is het maar in een poging de overbe-
vissing terug te dringen. 
Soorten van open water 
Pos 
Baars 
Brasem 
Blankvoorn 
Spiering 
Snoekbaars 
Alver 
Kolblei 
Karper 
Meerval 
Trekvissen zoet-zout 
Aal 
Bot 
Zeeforel 
Rivierprik 
Driedoornige stekelbaar; 
Diklipharder 
Zeeprik 
Fint 
Grote marene 
Houting 
Trekvissen zoet 
Winde 
Rivierdonderpad 
Barbeel 
grote kuil 
(kg/uur) 
120 
70 
60 
25 
20 
10 
25 
2-5 
Oevergebonden met waterplanten 
Snoek 
Rietvoorn 
Zeelt 
Kroeskarper 
Grote modderkruiper 
bijvangst bijvan 
n/ioofuik) (n] 
442.6 
11.97 
8.5 
4-39 
0.39 
360.5 
4-9 
4-34 
4-2 
1.27 
0.79 
0.24 
0.19 
0.17 
7.81 
1-93 
0.14 
2-43 
1.8 
1.23 
0-77 
0.16 
48 
3' 
c 
12 
2 
1 
1 
Het IJsselmeergebied kent een geva-
rieerde visserij. De belangrijkste doelsoor-
ten zijn Paling (in de visserij vaker aange-
duid als Aal), Snoekbaars, Baars en 
Spiering, maar daarnaast worden ook Bra-
sem, Blankvoorn, Pos en Bot voor com-
merciële doeleinden gevangen. 
De aalvisserij is met ruim 300 ton 
per jaar (omzet: 6 miljoen gulden) econo-
misch de belangrijkste. Het is een typi-
sche zomervisserij van april tot oktober. 
Er wordt gevist met fuiken (grote staande 
fuiken op vaste locaties langs de oevers of 
schietfuiken op de bodem van het open 
water), hoekwant (haken met aasvisjes 
aan lijnen) en kistjes (houten kistjes 
waarin Aal kan wegkruipen). In de fuiken 
sterft een aanzienlijke hoeveelheid andere 
vis als bijvangst die niet verhandeld 
wordt. Het bestand van de Aal is onder 
meer afhankelijk van de intrek van jonge 
NATURA ^ ^ 2001/5 
V l \ V / £ B \ TOEKOM! 
•isserij-inspanning 
bestand 
(grote kuil) 
Fig. 1. Relatie tussen visserij-inspan-
ning en paaistand, bijvangst en 
opbrengst uit de visserij. Bij de hui-
dige overbevissing op Aal, Snoekbaars 
en Baars is als gevolg van een hoge 
visserij-inspanning de opbrengst lager 
dan mogelijk, de paaistand gering en 
de bijvangst hoog. Vanuit de huidige 
situatie zal de visserijinspanning moe-
ten verminderen, zodat de opbrengst 
hoger wordt, de bijvangst afneemt en 
de paaistand toeneemt. 
visserij 
(aanlanding 
\ aal 
spiering 
Fig. 2. Biomassaverhoudingen in het visbe-
stand in het najaar (onderzoeksgegevens 
RIVO met sleepnet van 7 m breed (= grote 
kuil)) en in de verhandelde vangsten (aan-
landingen op visserij-afslagen). N.B. De 
blankvoorn 
bestandsschattingen geven aan hoeveel vis 
aanwezig is, niet hoeveel er potentieel bevis-
baar zou zijn. Spiering is weinig aanwezig, 
maar groeit zo hard dat deze soort toch de 
grootste productie voor zijn rekening neemt. 
glasaal die van de paaiplaatsen in de Atlan-
tische oceaan het binnenwater intrekt om 
daar op te groeien. Sinds 1980 is de intrek 
in heel Europa sterk afgenomen (tot min-
der dan 10% van weleer met een diepte-
punt in 2001), waardoor de toekomst van 
de aalstand zorgwekkend is (Dekker, 
2000). 
Baars en Snoekbaars zijn de belang-
rijkste roofvissen in het IJsselmeergebied. 
Ze eten bij voorkeur Spiering en, afhanke-
lijk van het aanbod en naarmate ze groter 
worden, ook Pos, Baars en Blankvoorn. 
Baars en Snoekbaars worden gevangen 
met staande netten in het najaar en de win-
ter. Baars is met een vangst van rond de 
200 ton (omzet: 1,5 miljoen gulden) de 
belangrijkste, terwijl Snoekbaars met 
gemiddeld minder dan 100 ton (omzet: 
< 1 miljoen gulden) de tweede plaats 
inneemt. Door de intensieve nettenvisserij 
is er weinig roofvis in het IJsselmeergebied. 
De nettenvisserij kent een aanzienlijke bij-
vangst van in het gebied overwinterende 
watervogels (van Eerden et al., 1999). 
Spiering is de talrijkste soort van het 
IJsselmeer en in gewicht de grootste pro-
ducent van de visstand (fig. 2; Mous, 
2000) en de belangrijkste consument van 
zoöplankton. Het is een kortlevende soort 
die zich na 1 jaar kan voortplanten. De paai 
vindt gedurende een korte periode plaats 
in het vroege voorjaar (eind maart), waar-
bij de Spiering massaal naar de oevers 
trekt. De spieringvisserij is geheel gericht 
op die periode van paaitrek. In enkele 
weken wordt gemiddeld 1000 ton Spiering 
gevangen met fuiken voor de kust (omzet 
ca 1 miljoen gulden). Toch is de visserij 
niet beperkend voor de stand van Spiering. 
De nieuwe generatie is doorgaans in de 
zomer al weer zo talrijk dat voedselgebrek 
optreedt met als gevolg een dichtheids-
afhankelijke groei (Mous, 2000). 
Brasem wordt de laatste jaren veel 
gevangen en levend verhandeld als pootvis 
ten behoeve van de sportvisserij in vis-
vijvers, met name in België. Er is geen offi-
ciële registratie van de omvang van deze 
vorm van visserij, maar de jaarlijkse vangst 
wordt op meer dan 1000 ton geraamd. 
Blankvoorn, Bot en Pos ten slotte worden 
ook wel verhandeld, maar deze visserijen 
zijn beperkt van omvang en hebben een 
meer incidenteel karakter. 
Gegeven het feit dat de huidige visserij 
veelal nauwelijks rendabel is, een aantal 
ongewenste neveneffecten heeft en de aal-
stand achteruit gaat, wordt door de over-
heid en de visserijsector gezamenlijk 
gestreefd naar aanzienlijke vermindering 
van de visserij in het IJsselmeergebied. 
Voedselweb 
De visserij is van invloed op de soortver-
houdingen. De intensieve nettenvisserij 
houdt het bestand Baars en Snoekbaars 
laag en daarmee het bestand prooivis 
hoog. Intensieve spieringvisserij rond de 
paaiperiode in maart heeft veel minder 
effect op het prooivisbestand. Dat betekent 
dat in de zomermaanden een groot 
bestand aan jonge vis (vooral Spiering, 
Baars en Pos) aanwezig is dat niet wordt 
bevist en een lage predatiedruk ondervindt 
van roofvis. In de zomer en het najaar zijn 
de aantallen kleine vis dan ook aanzienlijk. 
Meeuwen en sterns (nazomer), futen 
(nazomeren herfst) en zaagbekken (win-
ter) profiteren van dat rijke aanbod (fig. 3). 
Onderling kunnen de verschillende visse-
rijen elkaar ook beïnvloeden. De aalvisserij 
met fuiken heeft bijvoorbeeld een nutteloze 
bijvangst van jonge Baars en Snoekbaars 
die de verhandelbare vangst van grotere 
exemplaren overtreft in aantal én in 
gewicht. De spieringvisserij in het vroege 
voorjaar verkleint het voorjaarsbestand van 
prooivis voor Baars en Snoekbaars. Naast 
de genoemde, vooral spieringetende, 
watervogels kennen Aalscholvers een geva-
rieerd dieet (waarin Aal overigens geen rol 
van betekenis meer speelt). Deze complexe 
interacties zijn niet eenvoudig te kwantifi-
ceren. Modelstudies (Lammens, 1999; 
Mous, 2000) laten dan ook zien dat de 
interacties tussen vogels, visserij en vis^ 
bestanden (roofvis en prooivis) geen sim-
pele optelsom zijn, maar een samenspel 
waarin de verschillende spelers een meer 
of minder belangrijke rol spelen. 
NATURA O 2001/5 
LkL 
Levende 
Natuur 
230 
bijvangst baars 
snoekbaars 
viseters 
baars 
snoekbaars 
Beheer en visstand 
Dat maakt het voorspellen van veranderin-
gen in de visstand bij veranderend beheer 
niet eenvoudig. Wel zijn er ontwikkelings-
richtingen aan te geven. Zo zal een verbe-
terde zoet-zout-overgang met name het 
herstel van populaties trekvissen ten goede 
komen en bijdragen aan de diversiteit van 
de visgemeenschap. Ook ontwikkeling van 
meer natuurlijk ingerichte oeverzones met 
waterplanten kan de diversiteit vergroten. 
Veranderingen in de nutriëntenhuishouding 
zullen de sterkste effecten hebben laag in 
de voedselketen, dus bij zoöplanktivore 
jonge vis en Spiering. De grootste verande-
ringen in voedselwebrelaties mogen echter 
worden verwacht bij het verminderen van 
de visserijdruk. Bij een reductie van de net-
Fig. 3. Interacties tussen vogels, vis-
stand en visserij in het Ijsselmeer. 
Prooivis is onderscheiden naar Spie-
ring en overige soorten (voornamelijk 
Pos en jonge Baars). De voedselketen 
rond Spiering en viseters vormt de 
belangrijkste bron van interacties 
(naar: Mous, 2000). 
overleven, maar vervolgens ook ten prooi 
vallen aan de grotere roofvis, waarbij kan-
nibalisme van Baars en Snoekbaars in 
betekenis zal toenemen. Veranderingen in 
visserijbeheer zullen dus zeker effect heb-
ben op de visstand. Hoe de visstand zich 
precies zal ontwikkelen is door de com-
plexe interacties niet te voorspellen. 
Daarin ligt misschien juist een aantrekke-
lijk vooruitzicht, passend bij een streven 
naar een systeem met meer natuurlijke 
dynamiek. 
tenvisserij zal het bestand van grote roofvis-
sen toenemen ten koste van kleine vis 
(prooivis). Bij een vermindering van de fui-
kenvisserij kan echter weer meer jonge vis 
• 
Of de Fint kan paaien in het Ijssel-
meer hangt af van de mogelijkheden 
om een estuariumkarakter te herstel-
len met zoetwater-getijdendynamiek 
(foto: W.C. Cazemier). 
B r 
r 
Literatuur 
Dekker, W., 2000. Naar een duurzame Aalvisserij? 
De Levende Natuur 101:170-174. 
Eerden, M.R. van, W. Dubbeldam & ). Muller, 1999. 
Sterfte van watervogels door visserij met staande net-
ten in het Ijsselmeer en Markermeer. RIZA rapport 
99.060. 
Hartgers, E.M. & W. Dekker, 2000. Vissen. In: 
Noordhuis, R. (red.) Biologische monitoring zoete 
rijkswateren: watersysteemrapportage Ijsselmeer en 
Markermeer. RIZA rapport 2000.050. 
Hofstede, R. ter & J. van Willigen, 2001. Zeldzame 
vissen in het IJsselmeergebied. Jaarrapport 2000. 
RIVO rapport C0./01. 
Lammens, E.H.H.R., 1999. Het voedselweb van Ijs-
selmeer en Markermeer. Veldgegevens, hypotheses, 
modellen en scenario's. RIZA rapport 99.008. 
Leeuw, ).). de, W. Dekker & D.J. Sluis, 2001. Vismoni-
toring Ijsselmeer en Markermeer in 2000. RIVO rap-
port C041/01. 
Mous, P.J., 2000. Interactions between fisheries and 
birds in Ijsselmeer, The Netherlands. Proefschrift, 
Landbouwuniversiteit Wageningen, Wageningen. 
Winter, H.V., JAM. Wiegerinck & H.J. Westerink, 
2001. Trends en samenstelling van de visstand in 
2000 op basis van vangsten met fuiken en zalmste-
ken. RIVO rapport C0./01. 
Summary 
Fish and fishery in Lake Ijsselmeer 
The fish community of the large, shallow freshwater 
Lake Ijsselmeer represents mainly resident popula-
tions of eutrophic species. An intense mixed fishery 
targets for Eel (300 tons per annum), Perch (200 
tons p.a.), Pikeperch (100 tons p.a.), Smelt (1000 
tons p.a.) and Bream (1000 tons p.a.). Stocks of Eel, 
Perch and Pikeperch are heavily overexploited. Low 
stocks of predatory Perch and Pikeperch contribute to 
large stocks of small zooplanktivorous fish, which 
attracts large numbers of fisheating birds. Sustaina-
ble fishery with limited negative side effects can be 
achieved through reductions of eelfyke fishery (high 
bycatch of small fish) and gillnet fishery for Perch and 
Pikeperch (bycatch of water birds). Migratory and 
estuarine fish species (Salmon, Sea Trout, Shad, 
Schelly, etc.) are scarce in this former estuary due to 
limited opportunities at the sluices in the barrier dam 
(Afsluitdijk) for migration between Ijsselmeer and 
Wadden Sea. Enhancement of migration facilities and 
development of vegetated shore zones are suggested 
for increasing species diversity and rehabilitation of 
migratory, estuarine and riparian fish species. 
Dr J.J. de Leeuw &. Drs W. Dekker 
RIVO Nederlands Instituut voor Visserijonderzoek 
Postbus 68 
1970 AB IJmuiden 
email: j.j.deleeuw@rivo.dlo.nl 
NATURA 2001/5 


Vis en visserij in het IJsselmeergebied

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

Wageningen Yield