Relatie tussen economische, ecologische en sociaal-culturele duurzaamhei

Eck, W., van

Spiertz, J.H.J.

Dutch

Wageningen Yield 

Reeks Milieuplanbureau-19 21
2 Duurzame Landbouw in 2030 en Landbouwdoeltypen
W. van Eck & J.H.J. Spiertz
2.1 Aspecten van duurzame landbouw
Duurzaamheid als begrip had oorspronkelijk vooral betrekking op het realiseren van
milieudoelen met een lange tijdhorizon: het instandhouden van natuurlijke
hulpbronnen zodanig dat toekomstige generaties ze ook nog kunnen gebruiken. In
de loop der jaren is het begrip verbreed en er worden nu drie aspecten aan
duurzaamheid onderscheiden: ecologische-, economische- en sociaal-culturele
duurzaamheid. Deze verbreding van het begrip maakt dat de betekenis van
duurzaamheid niet altijd éénduidig is en dat afhankelijk van de context de
verschillende aspecten meer of minder worden benadrukt. Net zoals bestaande
waarden worden vervangen door nieuwe waarden, en gedeelde waarden betwist
kunnen worden en vice versa (zie rapport “Naar een waardeNvolle landbouw”, Van
Eck & Oosting, 2001), krijgen de verschillende aspecten van duurzaamheid meer of
minder accent.
Een nadere invulling van de drie aspecten van duurzaamheid is weergegeven in
onderstaande figuur (figuur 2.1).
Figuur 2.1 Relatie tussen economische, ecologische en sociaal-culturele duurzaamheid.
Duurzaam
Ecologie
- Conserveren / zuinig omgaan met
natuurlijke hulpbronnen
- biodiversiteit: flora en fauna
- milieukwaliteit
- “life support systems”
Economie
- werkgelegenheid
- productiviteit
- inkomen
- exportwaarde
Sociaal-cultureel
- identiteit cultuurlandschap
- rust / ruimte
- leefbaarheid
- voedselzekerheid / -veiligheid
- dierenwelzijn
- herkomst van producten
- natuur / recreatie
22  Reeks Milieuplanbureau-19
Vanouds lag in de landbouw het primaat bij de economie van de primaire productie.
De laatste decennia zijn ecologische waarden steeds prominenter geworden en recent
is er in toenemende mate aandacht voor sociaal-culturele waarden. De sociaal-
culturele waarden zijn van steeds groter belang voor de waardering van het
landbouwkundig gebruik van het platteland , zeker in een tijdsgewricht van afkalving
van de economische waarden. Uit een onderzoek van het NIPO naar opvattingen en
meningen van de Nederlander over het platteland blijkt dat ruim de helft van de
Nederlanders vindt dat het bieden van rust, ruimte en recreatie de belangrijkste
functies van het platteland zijn. Een minderheid van 37% vindt voedselproductie de
belangrijkste functie. Ruim tweederde van de Nederlanders zegt bereid te zijn extra te
betalen voor Nederlands voedsel wanneer dat bijdraagt aan een mooi landschap
(Frerichs & De Wijs, 2001). Eén en ander illustreert de toenemende belangstelling
voor sociaal-culturele waarden van het platteland.
2.2 Beleidscontext
In de “Brief inzake de toekomst van het landelijk gebied” (Brinkhorst & Faber, 2002)
aan de Tweede Kamer stellen de bewindslieden van het Ministerie van LNV de
thema’s economische concurrentiekracht, ecologische duurzaamheid, sociale cohesie
en culturele identiteit centraal. Het beleid voor het landelijk gebied zal in de komende
periode gericht zijn op alle inwoners van Nederland; zowel de 6 miljoen bewoners
van het landelijk gebied (w.o. 95.000 agrarische ondernemers) als de 10 miljoen
burgers die leven in de steden en medegebruiker zijn van het landelijk gebied. Dit
houdt in dat verbreding van beleid voor het landelijk gebied in de toekomst ook
meer betrekking zal hebben op “combinaties van arbeid en zorg, mobiliteit, armoede
en sociale uitsluiting, veiligheid en de verhouding tussen overheden en lokale
initiatiefgroepen”: de ambities voor het thema sociale cohesie en culturele identiteit.
In de plattelandsbrief stel men tevens dat duurzame grondgebonden landbouw hoort
bij het landelijk gebied. Hierbij heeft landbouw een dubbele functie: productie van
voedsel en productie van groene diensten zoals landschapsbeheer, natuurbeheer,
instandhouding van cultuur, biodiversiteit en een prettige leefomgeving. Het Kabinet
wil de variatie in het landschap behouden en versterken hetgeen betekent dat de
kenmerken van verschillende landschapstypen van grote invloed zijn op de
ontwikkelingsmogelijkheden van de landbouw in een regio. De eisen aan
grondgebonden landbouw verschillen daarom per type gebied. Voor de recreërende
mensen is vooral rust, stilte, diversiteit en schoonheid van belang.
In het Structuurschema Groene Ruimte-2 (LNV, 2002) wordt meer aandacht besteed
aan het landschap. Hierin wordt gesteld dat kernkwaliteiten van het landschap o.a.
zijn identiteit en verscheidenheid van landschapstypen, herkenning van het verleden
en vernieuwing in het landschap en een efficiënt gebruik van het landschap. De
landbouw levert een bijdrage aan deze kernkwaliteiten. Het kabinet wil de
landschappelijke diversiteit op nationale schaal behouden en ontwikkelen. Een
ontwikkelingsgerichte landschapsstrategie moet daar invulling aan geven. Een aantal
gebieden is benoemd tot nationaal landschap (o.a. Groene Hart, Rivierengebied). In
Reeks Milieuplanbureau-19 23
deze gebieden streeft het kabinet naar versterking van cultuurhistorische en
ecologische waarden. Daarnaast zijn er provinciale landschappen.
In de Goede Landbouw Praktijk (GLP) wordt uitwerking gegeven aan hetgeen dit
betekent voor landbouwbedrijven. De GLP is de concrete beschrijving van een
agrarische productiemethode, die plaatsvindt met respect voor en in harmonie met
de omgeving en waar geen financiële vergoeding van overheidswege tegenover staat.
Dit zijn dus de basiseisen voor alle landbouwbedrijven. Indien eisen verder gaan dan
deze basiseisen dan is er sprake van groene diensten.
De verschuiving van een meer economisch georiënteerde landbouw naar een
overwegend op ecologie en sociaal-culturele aspecten gerichte landbouw krijgt wel
veel aandacht in het beleid, maar wordt nog maar beperkt belegd met middelen.
Voor het in beeld brengen van de transitie duurzame landbouw is een inschatting
nodig van de “waarden” rond landbouw in 2030. Naar verwachting zal de
verschuiving van economie naar ecologie en vooral sociaal-culturele aspecten van
duurzaamheid nog sterker optreden. In de verstedelijkte Nederlandse samenleving
zal veel behoefte zijn aan ecologische kwaliteit, identiteit van landschappen en
metakwaliteit1 van voedsel. Binnen Nederland kunnen we onderscheid maken in
gebieden waar mogelijk de accenten uiteen zullen lopen. In figuur 2.2 is een
onderscheid gemaakt in gebieden met verschillende invloedssferen, m.n. landbouw,
natuur en stedelijk. Analoog hieraan zou het accent respectievelijk sterker kunnen
liggen op economie, ecologie en sociaal-culturele waarden.
                                                          
1 Met metakwaliteit bedoelen we niet de fysieke kwaliteit van voedsel (samenstelling, smaak) maar alle aspecten
die te maken hebben met de voortbrenging ervan: hoe, waar, wanneer en door wie is het geproduceerd?
(Taskforce Waardevolle Landbouw, 2001)
24  Reeks Milieuplanbureau-19
Figuur 2.2 Invloedsferen van landbouw, natuur en stedelijk (bron: Veeneklaas et al., 2001)
Reeks Milieuplanbureau-19 25
Naast deze door de mens bepaalde invloedsferen is er natuurlijk de fysieke omgeving
die sterk bepalend is voor de ontwikkeling van de landbouw. Figuur 2.3 geeft de
landbouwkundige potentie voor weidebouw op basis van de fysieke kenmerken
bodem, grondwater en klimaat.  De combinatie van deze invalshoeken (mens en
fysieke factoren) kan een beeld geven van de ruimtelijke ontwikkeling van de
landbouw in Nederland.
Figuur 2.3 Landbouwkundige potentie voor weidebouw (bron: Van de Steeg en Van Diepen, 1996).
2.3 Vormen van duurzame landbouw
Als denkkader voor de afwegingen over duurzame landbouw worden een zestal
landbouwdoeltypen geïntroduceerd, op basis van beelden en trends van de transitie
in de landbouw. De  nieuwe ordening van doeltypen met daarbij aangegeven de
functie en vormen wordt beknopt gepresenteerd; daarnaast worden in een
samenvattend overzicht de waardering voor economie, ecologie en sociaal-culturele
bijdrage en het ruimtebeslag in 2030 weergegeven (Tabel 2.1).
26  Reeks Milieuplanbureau-19
1. NATUURLANDBOUW
Doel: het maximaliseren van biologische diversiteit en het bijdragen aan de regionale
voorziening met veevoer en het sluiten van nutriëntenkringlopen.
Functies: primair natuur; secundair: landschap, groene grondstoffen en recreatie
Vormen:
– Schraalgraslanden met een soortenrijke vegetatie. Inveenweidegebieden en zones
waar vernatting van landbouwgronden zal plaatsvinden; dient het beheer van de
vegetaties gericht te zijn op verschraling door het oogsten van biomassa (verg.
blauwgrasland).
– Heidegebieden en zandgronden, waar afvoer van organisch materiaal en van nutriën-
ten een voorwaarde is om flora en fauna te ontwikkelen en in stand te houden.
– Graanakkers op lössgronden met bloemrijke akkerranden en goede habitatfunctie
voor zeldzame diersoorten (o.a. das en korenwolf)
2. MULTIFUNCTIONELE LANDBOUW
Doel: het instandhouden van waardevolle cultuurlandschappen en het ontwikkelen
van het platteland door het combineren van meerdere functies.
Functies: Landbouw met veelal grondgebonden nevenactiviteiten: combinaties van
landschapsbeheer en streekeigen producten / boerderijcamping en zuivelproducten
(incl. boerderij-ijs)/ waterberging en houtteelt/ etc.
Vormen:
– Cultuurlandschappen in het Rivierengebied, het Oostelijk Zandgebied (Achter-
hoek, Twente, etc.) en het Zuidlimburgse Mergelland
– Zeeuwse en Waddeneilanden
– Water- en plassengebieden (Noord-Holland, Friesland etc.)
– Beekdalen
3. GRONDGEBONDEN AGROPRODUCTIE-KETENS
Doel: het produceren van veilig voedsel en schone groene grondstoffen voor verse
consumptie en industriële verwerking ten behoeve van de locale en internationale
markt.
Functies: voedselproductie, productie groene grondstoffen
Vormen:
– Melkveehouderij en zuivel
– Aardappelteelt; van pootgoedteelt tot zetmeel- en chipsproductie
– Teelt van bloembollen en bollentrek
– Graanteelt en verwerking van bouwgerst en baktarwe
– Groenteteelt en conservenindustrie
4. PERI-URBANE LAND- EN TUINBOUW
Doel: het voorzien van de consumenten in de stedelijke omgeving van vers
producten van hoge kwaliteit.
Functie: voedselproductie
Vormen:
– Biologische landbouw met een directe afzet naar consumenten
– Groenten- en fruitteelt met huisverkoop
– Zuivelboerderijen en –winkels
Reeks Milieuplanbureau-19 27
5. AGROPRODUCTIE “NAAST HET LAND”
Doel: het produceren van “specialties” van hoge kwaliteit voor de internationale
markt
Functie: voedselproductie, productie van sier-en genotsproducten, productie van
veredelings- en vermeerderingsproducten, productie van pharmaceuticals.
Vormen:
– Glastuinbouw (gesloten systemen en laag energieverbruik)
– Mixotrofe voedselsystemen ( bv. champignonteelt en witloftrek)
– Containerteelt van bomen en heesters (incl.; vaste planten)
– Vlees – en zuivelproductie (gesloten systemen in emissie-vrije stallen)
– Producten voor fokkerij (sperma) en vermeerdering (weefselkweek)
– Plantenbiotechnologie (pharmaceuticals)
6. VOEDINGS-, GEZONDHEIDS- EN ZORGCENTRA
Doel: het verlenen van diensten gericht op het welzijn van mensen
Functie: natuurvoeding, fitness, verzorging van dieren
Vormen:
– “Beauty- en health farms”
– Recreatie op de boerderij
– Zorgboerderijen.
In de Tabel 2.1 is indicatief aangegeven hoe de landbouwdoeltypen  voldoen aan de
verschillende aspecten van duurzaamheid. Tevens is een indicatie gegeven van het
mogelijke areaal per landbouwdoeltype. In totaal blijft ruim 1.400.000 ha in gebruik
bij de productielandbouw (Multifunctionele landbouw, Grondgebonden landbouw,
Agroproductie “naast het land”). Dit komt overeen met de schatting van Veeneklaas
et al. (2001) voor de op de wereldmarkt georiënteerde land- en tuinbouw.
Tabel 2.1 Relatie tussen landbouwdoeltype en duurzaamheidsaspecten
DuurzaamheidsaspectLandbouwtype
Economisch Ecologisch Sociaal-
cultureel
Schatting
areaal (ha)
Natuurlandbouw 0 +++ + 300.000
Multifunctionele landbouw + + ++ 600.000
Grondgebonden agroproductie ++ 0 + 800.000
Peri-urbane land- en tuinbouw ++ 0 ++ 60.000
Agroproductie “naast het land” +++ 0 0 30.000
Gezondheids- en zorgcentra ++ 0 ++ 10.000
Totaal ha’s 1.800.000
0 = neutraal; + = positief
Voor de toekomst is een omslag te verwachten van landbouwdoeltypen, die hun
legitimatie vinden in de economische waarden, naar typen die in belangrijke mate
waarden genereren op ecologisch en sociaal-cultureel gebied. Dit zal een geleidelijk
proces zijn, omdat voor de beloning van ecologische en sociale waarden, zowel in de
publieke als private sector nog geen goed functionerende mechanismen aanwezig
zijn.
28  Reeks Milieuplanbureau-19
Voor Nederland zou specifiek ruimtelijk en stimuleringsbeleid, kennisontwikkeling
en innovatie vooral ingezet moeten worden op elk van de zes genoemde
landbouwdoeltypen. Het belang zal minder afgewogen moeten worden aan de
economische functie en meer aan de ecologische en sociale functie. Veelbelovend uit
oogpunt van het realiseren van milieu- en natuurdoelstellingen zijn de
natuurlandbouw en de multifunctionele landbouw. Een nadere uitwerking op
regionaal niveau ten aanzien van ruimtebeslag en ontwikkelingsmogelijkheden is
nodig alvorens kwantitatief de effecten op het milieu geanalyseerd kunnen worden.


Duurzame landbouw in 2030 en landbouwdoeltypen

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

Name not available