Ter onderbouwing van het beleid voor de kokkelvisserij in schelpdier-arme jaren wordt sinds 1990 in opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (LNV) door het RIVO-CSO jaarlijks het kokkelbestand (Cerastoderma edule) in de Oosterschelde, de Westerschelde en de Waddenzee geïnventariseerd. De kokkelbestandsopnames worden in het voorjaar uitgevoerd. In een aantal jaren is ook een bestandsopname in het najaar uitgevoerd. Daarnaast is in 1991 door het RIVO-CSO, onafhankelijk van de surveys, een onderzoek opgezet naar de groei en sterfte van kokkelbestanden in de Oosterschelde en in de Westerschelde. Dit onderzoek is opgezet om meer inzicht te krijgen in de factoren die van invloed kunnen zijn op de ontwikkeling van kokkelbestanden

Kesteloo-Hendrikse, J.J.

Riet, M., van

Dutch

van Riet, M.

NARCIS 

Leeftijdsbepaling van kokkels uit de Oosterschelde 1998 en 2000

Wageningen Yield 

 
 
 
 
Nederlands Instituut voor Visserij Onderzoek (RIVO) BV 
 
 Postbus 68 Postbus 77 
 1970 AB  IJmuiden 4400 AB  Yerseke 
 Tel.: 0255 564646 Tel.: 0113 672300 
 Fax.: 0255 564644 Fax.: 0113 573477 
 Internet:postkamer@rivo.dlo.nl 
 
 
 
RIVO Rapport  
Nummer: C006/03  
 
 
 
Leeftijdsbepaling van kokkels uit de Oosterschelde 
1998 en 2000 
 
 
 
Joke Kesteloo  
Marieke van Riet 
 
 
 
Opdrachtgever: Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij 
 Postbus 20401 
 2500 EK Den Haag 
  
 
Project nummer:  75000-13 
 
Contract nummer:  
 
Akkoord: Dr. A.C. Smaal 
 Hoofd Centrum voor Schelpdieronderzoek 
 
 
 
Handtekening: __________________________ 
 
Datum: februari 2003  
 
 
De Directie van het RIVO Is niet aansprakelijk voor gevolgschade, alsmede voor schade welke voortvloeit uit 
toepassingen van de resultaten van werkzaamheden of andere gegevens verkregen van het RIVO; opdrachtgever 
vrijwaart het RIVO van aanspraken van derden in verband met deze toepassing. 
 
 
 
 
 
In verband met de 
verzelfstandiging van de 
Stichting DLO, waartoe tevens 
RIVO behoort, maken wij sinds 1 
juni 1999 geen deel meer uit van 
het Ministerie van Landbouw, 
Natuurbeheer en Visserij. Wij zijn 
geregistreerd in het 
 
Aantal exemplaren:  
Aantal pagina's: 11 
Aantal tabellen: 1 
Aantal figuren: 5 
Aantal bijlagen:                    0
Dit rapport is vervaardigd op verzoek van de opdrachtgever hierboven aangegeven en is zijn eigendom. Niets van dit 
rapport mag weergegeven en/of gepubliceerd worden, gefotokopieerd of op enige andere manier zonder schriftelijke 
toestemming van de opdrachtgever. 
   
Handelsregister Amsterdam 
 nr. 34135929 
 BTW nr. NL 808932184B09. 
 
 
pagina 2 van 12 RIVO rapport C006/03 
 
 
 
Inhoudsopgave: 
Samenvatting .......................................................................................................................... 3 
1 Inleiding................................................................................................................................ 4 
2 Materiaal en methoden ......................................................................................................... 5 
2.1 Monstername onderzoek naar groei en sterfte ............................................................... 5 
2.2 Monstername kokkelsurvey............................................................................................ 8 
2.3 Leeftijdsbepaling monsters survey’s 1998 en 2000 ....................................................... 9 
3 Resultaten .......................................................................................................................... 10 
4 Conclusie ........................................................................................................................... 11 
 
 
 
 
 
 
 
 
RIVO rapport C006/03 pagina 3 van 12 
 
 
 
Samenvatting 
Ter onderbouwing van het beleid voor de kokkelvisserij in schelpdier-arme jaren wordt 
sinds 1990 in opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (LNV) 
door het RIVO-CSO jaarlijks het kokkelbestand (Cerastoderma edule) in de 
Oosterschelde, de Westerschelde en de Waddenzee geïnventariseerd. De 
kokkelbestandsopnames worden in het voorjaar uitgevoerd. In een aantal jaren is ook een 
bestandsopname in het najaar uitgevoerd. 
 
Daarnaast is in 1991 door het RIVO-CSO, onafhankelijk van de surveys, een onderzoek 
opgezet naar de groei en sterfte van kokkelbestanden in de Oosterschelde en in de 
Westerschelde. Dit onderzoek is opgezet om meer inzicht te krijgen in de factoren die van 
invloed kunnen zijn op de ontwikkeling van kokkelbestanden.  
 
Schattingen van de bestandsgroottes op 1 september worden verkregen door extrapolatie 
van de voorjaarsgegevens uit de survey. Hierbij worden de gegevens uit het onderzoek 
naar groei en sterfte gebruikt. In het kader van het onderzoek Evaluatie Schelpdiervisserij 
tweede fase (EVA2), worden de tot nu toe gebruikte extrapolatie-methoden geëvalueerd.  
 
Een vergelijking van de groei gemeten tijdens de surveys en de groei gemeten in het 
onderzoek naar groei en sterfte geven bij de Westerschelde hetzelfde beeld. Bij een 
vergelijking van de resultaten van de Oosterschelde bleek dat niet zo te zijn. Het 
versgewicht van met name de tweejarige kokkels uit de kokkelsurveys is lager dan op 
grond van het onderzoek naar groei en sterfte verwacht werd. Dit gaf aanleiding te 
veronderstellen dat de leeftijdsindeling van de één- en tweejarige kokkels bij de twee 
onderzoeken niet altijd éénduidig is uitgevoerd. Leeftijdsbepaling van kokkels is lastig 
omdat niet alle kokkels van één jaar even groot zijn en ook de groeiringen niet altijd even 
duidelijk te zien zijn. Bovendien werden de surveys in de Oosterschelde uitgevoerd door 
de bemanning van schepen van Directie Visserij van het Ministerie van LNV en het 
onderzoek naar groei en sterfte door het RIVO-CSO.  
 
In dit rapport worden de groeigegevens per leeftijd verzameld in de surveys van het 
voorjaar van 1998 en 2000 in de Oosterschelde opnieuw geanalyseerd aan de hand van 
bewaarde diepvriesmonsters. Een vergelijking van de opnieuw bepaalde groeigegevens 
maken het waarschijnlijk dat destijds in de surveys grote éénjarige kokkels als tweejarig 
zijn geregistreerd. 
 
 
 
 
 
pagina 4 van 12 RIVO rapport C006/03 
 
 
 
1 Inleiding 
Voor de bepaling van de grootte van de kokkelbestanden (Cerastoderma edule) worden 
vanaf 1990 ieder voorjaar bestandsopnames in de Oosterschelde en Westerschelde 
uitgevoerd. In de Oosterschelde wordt de survey uitgevoerd door de bemanning van 
schepen van Directie Visserij van het Ministerie van LNV. In de Westerschelde wordt de 
kokkelsurvey uitgevoerd door RIVO-CSO. In een aantal jaren is ook een bestandsopname 
in het najaar uitgevoerd. 
 
Daarnaast is sinds 1991 op een aantal vaste locaties (vakken) in de Oosterschelde en in 
de Westerschelde door het RIVO-CSO een onderzoek opgezet naar de groei en sterfte 
van kokkelbestanden . Dit onderzoek is opgezet om meer inzicht te krijgen in de factoren 
die van invloed kunnen zijn op de ontwikkeling van kokkelbestanden. De gegevens uit dit 
onderzoek worden gebruikt voor de berekening van groei- en sterftefactoren voor 
verschillende jaarklassen kokkels. Deze factoren worden gebruikt voor de extrapolatie van 
kokkelgewichten van de bestandsopnames in het voorjaar naar schattingen van de 
bestandsgroottes op 1 september. 
 
 
Vergelijking van de groei tussen deze twee onderzoeken geven bij de Westerschelde 
hetzelfde beeld. Bij vergelijking van de resultaten van de Oosterschelde bleek dat niet zo 
te zijn. In figuur 1 is te zien dat vooral het gewicht van de tweejarige kokkels aangetroffen 
tijdens de voorjaarssurvey's lager is dan verwacht uit de gegevens van het onderzoek naar 
groei en sterfte. Dit gaf aanleiding te denken dat de leeftijdsindeling van de één- en 
tweejarige kokkels bij de twee onderzoeken in dit gebied niet altijd éénduidig was 
uitgevoerd.  Gebleken is dat de leeftijdsbepaling van kokkels erg lastig is. Kokkels van één 
jaarklasse zijn niet altijd even groot en groeiringen zijn niet altijd even duidelijk waar te 
nemen. Het is mogelijk dat grote éénjarige kokkels in de survey  worden aangezien als 
tweejarig.  Dat zou betekenen dat het gemiddelde individueel gewicht van beide 
jaarklassen kokkels te laag wordt berekend. 
 
Sinds de voorjaarssurvey van 1998 zijn de aan boord uitgezochte, getelde en gewogen 
monsters afkomstig uit de Oosterschelde in de diepvries van het RIVO bewaard. Van de 
voorjaarssurvey van 1999 zijn de monsters al eerder opnieuw op leeftijd gebracht en 
gemeten, de monsters van de voorjaarssurvey's van 1998 en 2000 zijn ten behoeve van 
het huidige onderzoek opnieuw op leeftijd gebracht en van de kokkels is de lengte bepaald 
en het versgewicht bepaald. De resultaten en een vergelijking met de oorspronkelijke 
bepalingen worden in dit rapport gepresenteerd. 
 
 
 
 
RIVO rapport C006/03 pagina 5 van 12 
 
 
 
0
2
4
6
8
10
12
j f m a m j j a s o n d j f m a m j j a s o n d j f
maand
ve
rs
 g
ra
m
groeicurve O'schelde
1992-2001 uit het
onderzoek naar groei
en sterfte
gemiddeld RIVO-survey
1998-2002
 
Fig 1: Het verloop van het Individueel versgewicht In grammen van kokkels uit de vakken 
In de Oosterschelde jaarklasse 1990-2000 (jaren 1992-2001) vergeleken met de 
oorspronkelijke gemiddelde gewichten uit de voor- en najaarssurvey's van 1998 
t/m2002 
 
2 Materiaal en methoden 
2.1 Monstername onderzoek naar groei en sterfte 
Door het meerdere jaren volgen van de groei en veranderingen in aantallen van kokkels 
op vaste onderzoekslocaties kan een inzicht worden verkregen in de factoren die van 
invloed kunnen zijn op de ontwikkeling van kokkelbestanden. Verspreid over de Ooster- en 
Westerschelde zijn voor dit onderzoek vakken uitgezet. In figuur 3 zijn de locaties van 
deze vakken in de Oosterschelde weergegeven. De vakken zijn zo gekozen dat er zoveel 
mogelijk verschillende condities bekeken kunnen worden. In december 1991 is een begin 
gemaakt met het uitzoeken van geschikte locaties. Op 19 plaatsen in de Oosterschelde 
met een goede kokkeldichtheid is een vak uitgezet van ca.40 bij 40 meter, op de 
hoekpunten een paaltje. Van deze hoekpunten is de positie met een navigator ingemeten. 
Het inmeten is belangrijk voor het terugvinden van de monsterlocatie, als bij storm of 
visserij de paaltjes verdwenen zijn. In de loop van het onderzoek is de positie van enkele 
van deze locaties wel eens iets veranderd, bijvoorbeeld doordat het vak te veel op de rand 
van de plaat kwam te liggen, of omdat er in de buurt van het bestaande vak meer 
kokkelbroed aangetroffen was. Zoveel mogelijk zijn dezelfde condities aangehouden. 
 
 
 
pagina 6 van 12 RIVO rapport C006/03 
 
 
 
 
Van 1992 t/m 1994 zijn de locaties 5 keer per jaar bemonsterd, vanaf 1995 is de frequentie 
van bemonsteren terug gebracht naar 3 keer per jaar. Er is zoveel mogelijk aan het begin 
en aan het eind van het groeiseizoen en na de kokkelvisserij gemonsterd. Na de strenge 
winter van 1996/1997 is in februari een extra bemonstering uitgevoerd. De 
bemonsteringen vinden plaats tijdens laag water. 
 
Per bemonstering zijn binnen dit gebied random met een steekbuis (oppervlak 85 cm2) 50 
monsters uitgestoken. De hierin aanwezige kokkels zijn verzameld, gespoeld en verder als 
één monster behandeld. Aan boord is van de in het monster aangetroffen kokkels de 
leeftijd bepaald aan de hand van de groeiringen op de schelp. Per jaarklasse is het aantal, 
het versgewicht en de schelplengte bepaald. Met lengte wordt hier bedoeld de grootste 
afstand tussen de voor- en achterrand van de schelp (fig 2). Vanaf 1998 worden de 
kokkels per jaarklasse gekookt en het vlees ingevroren. Op het lab wordt van het 
kokkelvlees het asvrijdrooggewicht bepaald. 
 
  
 
Fig 2: De lengte van een kokkel 
 
 
 
 
RIVO rapport C006/03 pagina 7 van 12 
 
 
 
#
##
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#Brouwerplaat
OOSTERSCHELDE
Roggeplaat
Hoge Kraaier
Vondelingen
Neeltje Jans
Stavenisse
 
Fig 3: Ligging van de vakken in het onderzoek naar groei en sterfte van kokkels in 
de Oosterschelde 
De kokkels die worden bemonsterd in de vakken in de Oosterschelde zijn individueel 
gemeten en per vak per jaarklasse vers gewogen. De gemiddelde schelplengtes per 
leeftijdklasse in de periode 1992 tot en met 1999 zijn gerelateerd aan de gemiddelde 
versgewichten (fig 4). Dit levert de volgende formule: 
 
gewicht in mg= 0.7280 * (lengte in mm)2.8108 
 
 
 
pagina 8 van 12 RIVO rapport C006/03 
 
 
 
y = 2.8108x - 0.3174
R2 = 0.97
5
6
7
8
9
10
11
2 2.2 2.4 2.6 2.8 3 3.2 3.4 3.6 3.8 4
ln(L)
ln
(IW
)
terug getransformeerd: ind gew mg=0.7280*L^2.8108 
 
 Fig 4: Relatie versgewicht en lengte van kokkels in de vakken in de Oosterschelde 
1992-1999 
 
 
2.2 Monstername kokkelsurvey 
De ligging van de monsterpunten in de kokkelsurvey wordt bepaald volgens een grid-
methode.Hierbij is een raster gekozen dat samenvalt met de coördinaten op zeekaarten. 
Voor deze methode is gekozen in verband met het gebruik van elektronische 
plaatsbepalings-apparatuur. De monsterpunten liggen op raaien die lopen van noord naar 
zuid (fig.5). De raaien in de Oosterschelde hebben een onderlinge afstand van 0.5 
geografische minuut (ca. 576 meter). De afstand tussen de monsterpunten op een raai 
bedraagt 0.25 geografische minuut (ca. 463 meter). 
 
De bemonstering werd uitgevoerd bij hoog water vanaf een vlet met buitenboordmotor. 
Met een daartoe speciaal ontwikkeld monstertuig (kokkelschepje) zijn per monsterpunt drie 
monsters genomen met een totaal bodemoppervlak van 0.1 m2. Een deel van de 
monsterpunten, die hoog in de getijzone liggen, is te voet bemonsterd. Hierbij is gebruik 
gemaakt van een steekbuis met een oppervlak van 85 cm2. Per monsterpunt worden 
twaalf monsters uitgestoken. In beide methoden is de bemonsteringsdiepte 7 cm. De 
 
 
 
RIVO rapport C006/03 pagina 9 van 12 
 
 
 
monsters op één punt zijn verder als één monster behandeld. De vangst werd gezeefd 
over een zeef met een maaswijdte van 2x2 mm.  
Uit de verzamelde monsters worden de verschillende jaarklassen kokkels geteld en het 
versgewicht (schelp+vlees+water) bepaald. Kokkels met 1 duidelijke groeiring zijn 
éénjarig, met 2 groeiringen tweejarig en alle kokkels met meer ringen worden meerjarig 
genoemd. De moeilijkheid hierbij is dat groeiringen niet altijd even duidelijk te zien zijn en 
dat kokkels van dezelfde leeftijd soms erg in grootte verschillen. 
#
# #
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
# #
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
##
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
##
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
OOSTERSCHELDE, monsterpunten kokkelsurvey
 
Fig 5: Ligging van de monsterpunten van de bestandsopname in het voorjaar in de 
Oosterschelde 
2.3 Leeftijdsbepaling monsters survey’s 1998 en 2000 
De in de diepvries bewaarde monsters zijn opnieuw op leeftijd gebracht en de 
schelplengte gemeten. De lengte wordt gemeten om de vergelijking tussen beide 
onderzoeken mogelijk te maken, de groeicurve uit het onderzoek naar groei en sterfte is 
afgeleid uit versgewichten. Om uit de kokkellengtes het versgewicht te bepalen wordt 
gebruik gemaakt van de formule zoals beschreven in hoofdstuk 2.1.  
 
 
 
pagina 10 van 12 RIVO rapport C006/03 
 
 
 
3 Resultaten 
De gemiddelde gewichten per jaarklas van zowel de bepaling door de bemanning aan 
boord tijdens de surveys als de nu uitgevoerde leeftijdsbepaling zijn vermeld in 
onderstaande tabel. Hieruit blijkt dat zowel het gewicht van de éénjarige als de tweejarige 
kokkels hoger is dan oorspronkelijk bepaald. 
 
Tabel 1:  De gemiddelde versgewichten van de verschillende jaarklassen kokkels in de 
voorjaarssurveys in grammen, de oorspronkelijke en de gecorrigeerde data 
     
 bemonsteringsjaar 1-jarig 2-jarig meerjarig
        
1998 oorspronkelijk 1.00 6.97 11.53 
1998 gecorrigeerd 1.34 8.98 9.80 
        
        
2000 oorspronkelijk 2.40 7.35 11.82 
2000 gecorrigeerd 2.77 8.35 11.85 
        
 
 
In figuur 6 zijn de bij dit onderzoek gevonden gemiddelde gewichten van één- en 
tweejarige kokkels ingevuld. Er is een gemiddelde uitgezet voor de jaren 1998 t/m 2002, in 
die jaren is het gewicht bepaald door het RIVO-CSO.  
 
 
 
 
RIVO rapport C006/03 pagina 11 van 12 
 
 
 
0
2
4
6
8
10
12
j f m a m j j a s o n d j f m a m j j a s o n d j f
maand
ve
rs
 g
ra
m
groeicurve O'schelde
1992-2001 uit het
onderzoek naar groei
en sterfte
gemiddeld RIVO-survey
1998-2002
 
 Fig 6: Het verloop van het individueel versgewicht in grammen van kokkels uit de 
vakken in de Oosterschelde jaarklasse 1990-2000 (jaren 1992-2001) 
aangevuld met de gecorrigeerde gemiddelde gewichten uit voor-en 
najaarssurvey's van 1998 t/m 2002. 
 
4 Conclusie 
Uit vergelijking van figuur 1 en figuur 6 blijkt dat de gecorrigeerde gemiddelde gewichten 
van met name de tweejarige kokkels in de recente voorjaarssurveys beter passen in de 
groeigegevens vastgesteld gedurende het langjarig onderzoek naar groei en sterfte. Voor 
éénjarige kokkels is slechts een kleine verbetering opgetreden. De gewichten van de 
éénjarige kokkels kunnen aanzienlijk verschillen tussen verschillende jaren. In 2000 waren 
éénjarige kokkels twee maal zo zwaar als in 1998 en dit heeft grote invloed op het 
kortjarige gemiddelde van de survey periode 1998-2002. Het gemiddeld gewicht van 
éénjarige kokkels in deze jaren is lager dan die in het langjarig onderzoek naar groei en 
sterfte.  
Door de beschikbaarheid van een aantal bevroren monsters afkomstig van kokkelsurveys 
uitgevoerd in 1998 en 2000 in de Oosterschelde konden de gewichten per leeftijdsklasse 
onafhankelijk worden vastgesteld van de gewichten die destijds tijdens het uitvoeren van 
de survey werden vastgesteld. De verschillen gevonden tussen beide  bepalingen kunnen 
 
 
 
pagina 12 van 12 RIVO rapport C006/03 
 
 
 
worden verklaard door de veronderstelling dat de leeftijdsbepaling tijdens de survey niet 
geheel correct is uitgevoerd. Wanneer dit het geval is kan worden aangenomen worden 
dat ook in de jaren vóór 1998 de leeftijdsbepaling niet altijd juist is uitgevoerd. Tot en met 
de voorjaarsbemonstering van 2000 werden de leeftijden vastgesteld door de bemanning 
van schepen van Directie Visserij van het Ministerie van LNV. Sindsdien worden de 
leeftijdsbepaling door RIVO-CSO gedaan. 
 
De resultaten uit dit rapport zullen worden meegenomen in het onderzoek naar de 
groeifactoren in het kader van het evaluatieonderzoek schelpdiervisserij (EVA2). 
Van toekomstige surveys zal de leeftijdsbepaling uitgevoerd worden op het RIVO-CSO en 
bij de verwerking van gegevens uit surveys van vóór 1998 zal rekening worden gehouden 
met de conclusie uit dit rapport.  
 
5 Referenties 
 
_  Stralen, M. R. van, 1990. Het kokkelbestand in de Oosterschelde en de Waddenzee 
in 1990. RIVO-rapport AQ 90-03 
 
_  LNV, 1993. Stuctuurnota Zee- en Kustvisserij.  
 
 


Leeftijdsbepaling van kokkels uit de Oosterschelde 1998 en 2000

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

Wageningen Yield

Name not available