In dit artikel wordt ingegaan op de manier waarop meervoudig ruimtegebruik in het Nederlandse beleid en de literatuur gedefinieerd word

Assche, K.A.M., van

van Assche, K.A.M.

NARCIS 

Taal en wereld van meervoudig ruimtegebruik

Wageningen Yield 

14  TOPOS / 01 / 2003
In dit artikel willen we in-
gaan op enkele types voor-
onderstellingen die we
herkennen in de manier
waarop meervoudig ruim-
tegebruik in het Neder-
landse beleid en de
literatuur gedefinieerd
wordt.  Een belangrijk
gevolg van die vooronder-
stellingen in beleid en
wetenschap is  het
genereren van ,
voorspelbare oplossingen
en schijnzekerheden  in de
beroepspraktijk. Die be-
roepspraktijk wortelt in
dezelfde cultuur van
enkelvoudigheid als beleid
en wetenschap, een
cultuur die werkelijke
innovatie niet bepaalt
stimuleert.
Uiteenlegging van het concept
Meervoudig ruimtegebruik is gebruik
van de ruimte op een meervoudige
manier. Dat is de meest triviale definitie
die we kunnen geven van het concept
meervoudig ruimtegebruik, een definitie
die rechtstreeks afgeleid kan worden uit
de naam van het begrip. Om te begin-
nen kunnen we een vraag stellen bij elk
element van het concept. Wat is ruimte?
Wat is meervoudig? Wat is gebruik? In
die traditie wordt gebruik ingedeeld in
categorieën, die de naam functies krijgen:
functie wonen, functie landbouw etc…
Ruimte is de ruimte zoals ze
gedefinieerd werd in de traditie van de
Nederlandse ruimtelijke ordening, een
vlak waaraan gebruiksfuncties toegekend
worden. Meervoudig ruimtegebruik is
dan voor velen het combineren van
verschillende functies in eenzelfde
gebied, met gebied als een vlak op een
kaart in een beleidsdocument.
Nu is de scheiding van functies jarenlang
een heilig huisje geweest in de
Nederlandse Ruimtelijke Ordening:
ordening stond vaak bijna synoniem aan
scheiding van onderling verschillende
elementen. Bij dat ordeningsdenken
hoort allereerst het herleiden van de
complexe werkelijkheid tot een beperkt
aantal elementen (de gebruiksfuncties),
die dan kunnen worden gecombineerd
volgens bepaalde spelregels (de
Ruimtelijke Ordening). Het bepalen van
de spelregels kan dan weer volgens eigen
spelregels gebeuren, en die laatste set van
regels is de Nederlandse
besluitvormingscultuur.
Cultuur, beeld en realiteit
In Nederland zijn waarden als helder-
heid, ordening, regelmaat, controleer-
baarheid en gelijkheid hoog gerangschikt
op de collectieve waarden-ladder, en ons
inziens is dergelijke ideologische
kleuring in het staatsbestel nergens beter
te merken dan in de ruimtelijke
ordening. Niet alleen zijn de resultaten
van deze ordening zodanig dat het
resultaat voor een buitenlander soms
saai en gelijkvormig overkomt, ook zien
we een gevaarlijke verwarring ontstaan
tussen beeld en werkelijkheid. Hiermee
bedoel ik dat de categorieën waarin door
de ordeningswereld jaren is gedacht,
categorieën die dus beïnvloed zijn door
bredere culturele trends, een eigen leven
zijn gaan leiden. Allerlei ambtenaren,
planners, ontwerpers etc. schijnen
werkelijk te denken dat een menselijk
leven in zijn ruimtelijke component
bestaat uit het vervullen van de functies
‘wonen’ en ‘werken’ en dat werken uit
de categorieën bestaat waarlangs een
ministerie is ingedeeld. Zo wordt een
parkbos plots van recreatie tot wonen
wanneer er een huis in gebouwd is, en
verdwijnen de recreatie- ambtenaren op
de achtergrond om plaats te maken voor
mensen die weinig van de zaak weten.
Als ze vergaderen verdedigen ze een
belang waarmee ze een ruimte
associëren, terwijl het gaat om een aspect
van menselijk gedrag.
Dit is niet alleen een overschatting van
het institutionele domein, maar ook een
klassiek geval van een epistemologische
fictie (epistemologie = kentheorie, de
filosofie van kennis, realiteit en
waarheid.....,red.). We mogen er nooit
van uitgaan dat de werkelijkheid een
afspiegeling is van de categorieën die wij
gebruiken om haar te ordenen.
Categorieën zoals die in de ruimtelijke
ordening gedefinieerd werden, hebben
een nut omdat ze  dienen tot het
ordenen van de ruimte. Dat is een
instrumentele definitie volgens de logica,
een definitie die zegt: iets is zo omdat
het dat doet. Het is geen essentiële
definitie, een definitie die tracht de
essentie van dingen te omschrijven, de
ware aard van een ding.
Nu is het zo dat beeld en werkelijkheid
na lang gebruik van een beeld makkelijk
gaan samenvloeien. Bijvoorbeeld, als de
grens van Slovenië maar net vastgelegd
is, zijn we niet meteen geneigd te
spreken van ‘de Sloveen’ als een
bestaand type met een reëel veronder-
stelde inhoud. Daarnaast, naast de tijd
als reden van gewenning, kunnen er
Drs. Ir. Kristof Van Assche
Promovendus  Landgebruiksplanning
Kristof.vanAssche@wur.nl
Taal en wereld van meervoudig ruimtegebruik
Illustraties
Kristof van Assche
TOPOS / 01 / 2003 15
allerlei andere motieven bestaan bij een
individu of in een groep om beeld en
werkelijkheid, in dit geval gebruiksfunc-
ties en reëel ruimtegebruik, te verwarren.
Voor de Nederlandse situatie willen we
betogen dat de reeds vermelde vorm van
de collectieve waardenschaal, er mede toe
geleid heeft dat men de planologische
functies als los bestaande entiteiten is
gaan beschouwen.
Een dergelijk betoog kan heel simpel
samengevat worden door te zeggen dat
de wens de vader is van de gedachte en
dat de eenmaal gekoesterde gedachte
zichzelf versterkt. Anders geformuleerd:
omdat de vermelde waarden van
helderheid, eenvoud etc. zo belangrijk
worden geacht, wil men graag dat de
werkelijkheid echt zo in elkaar zit dat ze
te organiseren valt volgens heldere,
eenvoudige lijnen, met strikte scheidin-
gen. Hier ligt een gemeenschappelijke
voedingsbodem van ordenend en
geordend Nederland. Wanneer de strikte
scheidingen in de gedachten dan ook
scheidingen in de geordende ruimte
worden (en in de organisatie van
groepen mensen die zich met ordenen
bezig houden), dan krijgt men na een
tijdje inderdaad de idee dat de
werkelijkheid zich schikt naar de
gedachten van de ordenaars.  Andere
landen moeten volgens dergelijke
interpretatie gewoonweg beter naar de
werkelijkheid kijken om te ontdekken
hoe ze werkelijk in elkaar steekt en
vervolgens beter sturen.
Men vergeet soms dat andere landen
geen objectieve ordeningsprincipes
kunnen ontdekken in de realiteit omdat
die er niet zijn, en omdat de ordenings-
principes een cultureel bepaalde con-
structie zijn. Het vergeten van de
constructie van het eigen systeem van
begrippen en principes geeft er een
onterechte realiteitswaarde aan en geeft
ook de werkelijkheid een fel begeerde
schijnhelderheid. Daarmee worden
andere manieren van inrichting en
ordening ook meteen inferieur of
hoogstens onbegrijpelijk. (Zie ill.:
“ordebegrippen in Nl en B”)
Typerend in dit verband is trouwens
ook de schijn- objectiviteit die wordt
gegeven aan elk van de begrippen in het
systeem. Als het systeem van de
Ruimtelijke Ordening geobjectiveerd
moet worden, dan moet een groot
aantal van de begrippen die gehanteerd
worden binnen dat systeem, ook een
objectivering ondergaan. Met objective-
ren wordt bedoeld het voorstellen van
iets als objectieve werkelijkheid, terwijl
het gaat om sociale constructies. Niet
alleen in planningstijdschriften -waar
buitenlandse voorbeelden een
vergelijkbare drang tot objectivering van
smaakoordelen vertonen- maar ook in
de kranten en de andere media, worden
waarden als ‘eenvoud’, ‘helderheid’,
‘structuur’, ‘ordening’ en hun
tegenpolen en aanverwanten, gepresen-
teerd alsof het om eenduidig omschre-
ven begrippen zou gaan. Halen we nu
even onze zuiderburen erbij, dan valt
meteen op dat wat voor een Belg
gestructureerd, eenvoudig, helder
overkomt, voor een Nederlander vaak
ongeordend, grillig, chaotisch is, terwijl
een geordende ruimte volgens
Nederlandse maatstaven voor een Belg
soms eenvormig, saai, levenloos is.
Het gaat er ons niet om, te bewijzen dat
er cultuurverschillen tussen landen
bestaan. Wel willen we aantonen dat er
in Nederland speciale redenen zijn om
die verschillen te vergeten. En dat die
redenen alles te maken hebben met de
objectivering van het Nederlandse
16  TOPOS / 01 / 2003
planningssysteem met de bijbehorende
begrippen, door een ideaalbeeld van de
samenleving en de werkelijkheid
gekleurd. Als men denkt dat de wereld
eigenlijk helder gestructureerd is, dan zal
men er ook van overtuigd zijn dat
begrippen als structuur, variatie, orde op
objectieve wijze kunnen gedefinieerd
worden. Ze worden immers gewoon
teruggevonden in de wereld.
Ruimte, tijd, meervoudigheid
Nu kunnen we makkelijk een conclusie
trekken over meervoudig ruimtegebruik.
Dit komt in ordenend Nederland over
als iets innoverends enkel en alleen
omdat de net beschreven collectieve
verwarring bestaat tussen het catego-
rieënsysteem van de ruimtelijke orde-
ning en het reële gebruik van de ruim-
te. Sinds De Saussure weten we dat
betekenis pas ontstaat wanneer in een
veld van 1000 mogelijke nuances
opposities worden gecreëerd. Wit
betekent pas iets door zwart en goed
door kwaad. En meervoudig ruimtege-
bruik betekent pas iets als er zoiets zou
bestaan als enkelvoudig ruimtegebruik.
Welnu, men mag er gerust van uitgaan
dat zoiets buiten een bepaald
planningssysteem en een groep mensen
die daar helemaal van doordrongen is,
geen enkele betekenis heeft. Het kan pas
een aura van nieuwheid krijgen door dat
vreemde, impliciete construct van
enkelvoudig ruimtegebruik. (Zie:
“meervoudig fruitgebruik”)
Hieraan willen we toevoegen dat de
ideeën over de indeling van de tijd
samenhangen met ideeën over de
inrichting van de ruimte. Als men
veronderstelt dat de realiteit bestaat uit
een aantal gebruiksfuncties van de
ruimte, dan veronderstelt men meestal
ook dat die functies in de tijd gescheiden
zijn, dat men maar een ding tegelijk kan
doen. Sommige antropologen spreken
van monochrone versus polychrone
culturen, waarbij Nederland dan zeker
tot de monochrone culturen behoort,
In deze illustratie wordt onderzocht
wanneer in een bepaalde cultuur een
gebruik van iets als meervoudig wordt
ervaren. Ik tracht aan te tonen dat dit
samenhangt met de indeling van de
elementen of objecten die gebruikt
worden. Door het voorbeeld van fruit te
nemen, tracht ik bovendien aanneme-
lijk te maken dat dit principe niet
voortkomt uit eigenschappen van
ruimte, maar uit eigenschappen van de
manier waarop mensen hun werkelijk-
heid indelen volgens concepten en
woorden gebruiken om die concepten
aan te duiden. Daarom ook heb ik
icoontjes van vruchten gebruikt in
plaats van de woorden, om het onder-
scheid tussen woord en concept te
benadrukken. In de vier culturen wordt
fruit telkens anders ingedeeld, worden
er andere namen voor gebruikt. De
andere indeling van de vruchten,
zichtbaar door een ander woordge-
bruik, geeft een andere perceptie van
het fruit. Wanneer verschillende stuks
genuttigd worden, zal dat ëgebruikí niet
als meervoudig waargenomen worden,
wanneer ze tot eenzelfde categorie of
concept behoren.
Meervoudig Fruitgebruik
TOPOS / 01 / 2003 17
culturen waarin men liefst duidelijke
scheidingen in de tijd aanbrengt tussen
verschillende types activiteiten, en tegelijk
die activiteiten scherp afgrenst. Vergelijkt
men bijvoorbeeld Nederland met
Frankrijk en Italië, dan kan men zeggen
dat in de zuidelijker landen de grens
tussen arbeid en ontspanning heel
anders gedefinieerd wordt, dat
uitgebreide lunches en diners op kosten
van de zaak niet zozeer als verspilling
worden gezien, en niet als ongewenste
vervaging tussen werk en vrije tijd. Ook
zal een Italiaan sneller verspringen
tussen verschillende taken en momenten
van ontspanning, en zo op de
Nederlander een chaotische indruk
wekken, terwijl er gewoon een andere
definitie van ordening in de tijd mee
gemoeid is. (zie ill: monochrone en
polychrone culturen.)
Ordening van de tijd hangt dus samen
met ordening van de ruimte. De neiging
tot eenvoudige en eenduidige
categorisering in de Nederlandse cultuur,
samenhangend met de belangrijkheid
van waarden als eenvoud, helderheid,
ordening, structuur, organisatie, leidde
tot de ontdekking van meervoudig
ruimtegebruik als concept, terwijl het een
product is van het bestaande
referentiekader, dat het kader niet
verandert. Blijkbaar wil men wat
nieuws; de perceptie bestaat dat de
bestaande oplossingen niet goed
genoeg werken. Om werkelijk tot
nieuwe inzichten te komen over meer-
voudig ruimtegebruik en vandaar tot
nieuwe toepassingen, zal men allereerst
meer inzicht moeten krijgen in de
culturele wortels van het Nederlandse
planningssysteem. Men zal moeten
trachten na te gaan of de culturele
categorieën die schuilgaan achter het
huidige planningssysteem, nog aanslui-
ten bij de hedendaagse cultuur, of dat
ze eerder nog passen bij een mens en
een maatschappelijke organisatie uit de
jaren ’50.
Traagheid van referentiekaders
Vanzelfsprekend kan een planningssy-
teem, omdat ze een geïnstitutionali-
seerde praktijk is, en omdat ze een
continuïteit moet garanderen, zich niet
snel aanpassen aan maatschappelijke
veranderingen. Daar is niks mis mee,
maar momenteel lijken de grenzen
bereiktMijns inziens is de tijd gekomen,
om eens grondig te bekijken of de frictie
tussen de geïnstitutionaliseerde
gedachtenwereld achter de bestaande
ruimtelijke ordening en de rest van de
maatschappij, ondertussen niet te groot
is geworden. Weliswaar zorgt een
gemeenschappelijke cultuur van
ordenaars en geordenden ervoor dat het
referentiekader zo lang doorleeft en dat
er nog successsen geboekt worden.
Tegelijkertijd ziet men verschillen
ontstaan tussen de twee culturen. Naast
de vermelde objectivering van het
systeem van planningsbegrippen zou
deze verschuiving een tweede reden
kunnen zijn voor de waargenomen
problemen in de Ruimtelijke Ordening,
problemen waarvoor meervoudig
ruimtegebruik een oplossing zou
moeten geven.
 Dat zou kunnen betekenen dat een
herziening van het planningssysteem
zich opdringt vanuit nieuwe culturele
categorieën. Het zou ook kunnen
betekenen dat men niet twijfelt en
voortgaat op de ingeslagen weg. Indien
dat gebeurt, dient men er zich wel
18  TOPOS / 01 / 2003
beter van bewust te zijn dat meervou-
dig ruimtegebruik als concept niets
nieuws kan brengen, zolang men de
rest van het begrippenkader onge-
moeid laat. Zolang men blijft uitgaan
van de fictie van de mogelijkheid van
enkelvoudig ruimtegebruik, is men
gedoemd in repeterende denkpatronen
te vervallen.
Dat kan  men meteen afleiden uit het
gros van de uitwerkingen en voorbeeld-
uitwerkingen van het concept
meervoudig ruimtegebruik in de pers en
in beleidsdocumenten. Vaak gaat men
letterlijk functies stapelen en  hoe meer
gestapeld en hoe meer uiteenlopend de
functies hoe beter en hoe verrassender
het wordt gevonden. Een dergelijke
uitwerking en een dergelijke apprecia-
tie valt volgens ons te verklaren uit de
hogerop beschreven fenomenen van
taal en werkelijkheid. Iets is meervou-
dig als er meerdere elementen in
eenzelfde gebied aanwezig zijn. De
meest letterlijke vertaling van in het-
zelfde gebied aanwezig zijn, is de
stapeling. Daarbij ziet men meteen de
meervoudigheid, is de definiëring van
de meervoudigheid het helderst en dus
hier het aantrekkelijkst. Bovendien hangt
het effect af van de afgrenzing van de
afzonderlijke elementen en de afstand
die hiertussen wordt ervaren. (Zie ill.:
“meervoudigheid door contrast”)
Slotvoorbeeld
Wanneer werk, ontspanning en wonen
als in ruimte en tijd gescheiden functies
zijn waargenomen gedurende lange tijd,
dan wordt een combinatie van die
functies plots gepercipieerd als een sterk
voorbeeld van het nieuwe concept
meervoudig ruimtegebruik. In Italië, of
in andere meer polychrone culturen,
waar de functies in ruimte en tijd minder
gescheiden zijn, zal dat voorbeeld
minder sterk overkomen. Het kan
immers geen aantrekkingskracht
ontlenen aan contrasterend
waargenomen functies. Meer zelfs,
vermoedelijk komt het hele concept
niet als iets nieuws over. Paradoxaal
genoeg zullen weinig Nederlanders dan
weer bereid zijn het Italiaanse model
van ruimtelijke ordening als voorbeeld
te nemen. Met andere woorden: een
consequent doorgedacht en vernieu-
wend meervoudig ruimtegebruik zou
in Nederland wel eens een culturele
schok kunnen veroorzaken. In dat
perspectief is het helemaal niet zo
vreemd dat het culturele systeem
zichzelf reproduceert en dus be-
TOPOS / 01 / 2003 19
Praktijk en uitvoering
Wie wenst er niet iets uitgevoerd te zien van eigen hand. Het
liefst zo groot en duur mogelijk. Waar je trots doorheen kunt
wandelen met vrienden en familie. Waar je een half jaar voor
oplevering naar toe kan rijden met de auto om in de lege
velden opgespoten zand alvast de contouren te ontdekken van
wat komen gaat. En al die tijd overtuigd blijven van je idee, je
verkneukelen in het feit dat je de juiste beslissingen hebt
genomen. Dat je het ze allemaal zal laten zien, al degenen
die het niet met je eens waren tijdens de werkbesprekingen.
Al degenen die dachten dat het niet zou werken, in het echt,
ruimtelijk, met echte mensen erbij.
Je kunt je ook stiekem uitgeven voor een geÔnteresseerde
bewoner in de buurt. Om een paar dingen te vragen aan de
aannemerslieden die je plan uitvoeren. En dan krijg je te
horen dat ze het zo leuk vinden om eraan te werken en dat
het zoín intelligent plan is. Echt goed over nagedacht en
eindelijk eens een ontwerp dat de bestaande bomen goed
spaart en in zich opneemt.
En je kunt er dan, als je gepensioneerd bent, rondleidingen in
verzorgen. Dan kun je met een bus vol fans langs alle plannen
die uitgevoerd zijn. Met het boek dat over je is geschreven op
hun schoot maken ze allemaal fotoís die ze thuis aan de
wand hangen. ìGreat work, mister Ronckenî, ìYou really fit
well in the tradition of the post-structural modernists, but with
a slightly distinctive brew of romanticismî. Heerlijk al die
aandacht.
En dan wordt je opgebeld. Of je even langs wilt komen op de
bouw want ze zijn op een gasleiding gestoten die niet op
tekening stond. Je rijdt op een onverlichte straat het bouwter-
rein op, de houten werkkeet in. Een gepikeerde opdrachtge-
ver, zijn assistent en de aannemer kijken je gretig aan. ìWij
zien maar een oplossing, meneer Ronckenî, ìAls we deze
weg nu verleggen naar het zuiden en dan de boel dichtplanten
met bodembedekkers, zodat het lege traject van de gaslei-
ding niet te zien is, dan past het nog binnen het budget, met
een lichte afwijking ten opzichte van uw oorspronkelijke planî.
Je kunt wel door de grond zakken. Welke *%@#-el heeft die
gasleiding over het hoofd gezien. De bouw moet door, het
paradijs moet gebouwd, en het meerwerk van de aannemer
wil ik niet op mijn bordje krijgen. Erover denken kun je, mor-
genvroeg moeten ze het weten, want dan komt de dure
dragline met hoogwerker die ze hebben besteld. Anders wordt
de hele bouw uitgesteld tot het voorjaar. Happy days. Waarom
moest ik dan ook zonodig een eigen bureau beginnen.
PR
schermt. De reproductie van de cul-
tuur toont zich momenteel in de taal en
werkelijkheid van meervoudig ruimte-
gebruik en vormt ongetwijfeld een
hindernis voor innovatie. Wil men
meervoudig ruimtegebruik werkelijk
innovatief  inzetten om ruimtelijke
problemen in Nederland op te lossen,
dan kan men er niet omheen de cultu-
ren van ordenaars en geordenden
grondig te bestuderen, om vervolgens
pas te beslissen of men bepaalde
ideeën en categoriseringen daaruit wil
volgen of  veranderen. Pas daarna heeft
het zin om met uitwerkingen te komen
en die als vernieuwend te bestempelen.
Op dit moment is denken en doen met
betrekking tot meervoudig ruimtege-
bruik nog teveel geworteld in een
cultuur van enkelvoudigheid.
Met dank aan Marjan Hidding en
Ronald van Ark voor commentaar op
eerdere versies van dit artikel
Literatuur:
Droste, F.G., Taal, teken en werkelijkheid. Een
semiotische theorie, Den Haag, 1996.
Faludi, A., Valk, A. Van Der, Rule and order. Dutch
planning doctrine in the twentieth century, Dordrecht,
1994.
Gamut, L.T.F., Logica, taal en betekenis, Utrecht-
Antwerpen, 1982.
Ginkel, R. Van, Notities over Nederlanders. Antropolo-
gische Reflecties, Amsterdam, 1997.
Woud, A. Van Der, Het lege land. De ruimtelijke orde
van Nederland 1798- 1848, Amsterdam, 1987.


Taal en wereld van meervoudig ruimtegebruik

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

Wageningen Yield

Name not available