In gangbare landbouwsystemen is, blijkens literatuuronderzoek, het risico van onkruidverspreiding via organische mest beperkt tot enige probleemsoorten. In dit artikel wordt aan de hand van verschillen in 'gangbare mest' en mest geproduceerd op biologische bedrijven duidelijk gemaakt, dat eerdere risico-schattingen niet volledig overdraagbaar zijn op biologische systemen. Er is experimenteel onderzoek gaande om de leemtes in kennis te vulle

Groeneveld, R.M.W.

Riemens, M.M.

Scheepens, P.C.

Wageningen Yield 

Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Plantenziektekundige Vereniging
Gewasbescherming jaargang 36, nummer 2, maart 2005 Pagina 55
[A
R
T
I
K
E
L
Probleemstelling
Voorkomen is beter dan genezen is
een stelling die zeker opgaat voor
biologische telers en onkruidpro-
blemen. Hoewel de onkruiddruk
op bedrijven vaak al hoog is, kan
het toch de moeite waard zijn om
onkruiden die van buitenaf het be-
drijf binnenkomen nauwlettend in
de gaten te houden. Een van de ex-
terne onkruidbronnen is organi-
sche mest. Biologische telers heb-
ben ook zelf het idee dat
organische mest veel onkruidza-
den bevat (Riemens, 2004). In een
beperkt aantal onderzoekingen,
enkel in gangbare landbouwsyste-
men, is het aantal levende on-
kruidzaden in organische mest
daadwerkelijk vastgesteld. Mt-Ple-
asant & Schlather (1994) onder-
zochten in de Verenigde Staten 36
mestmonsters van 28 verschillen-
de melkveehouderijen. Zij vonden
vitale zaden van dertien grassen
en 35 dicotyle onkruiden. Slechts
mest van vier bedrijven was vrij
van onkruiden, bij de overige be-
drijven varieerde het aantal tussen
75 en 100 per ton mest. Kellerer et
al. (1995) vonden in Duitsland ge-
middeld 3,4 vitale onkruidzaden
per liter runderdrijfmest. Bij een
gift van dertig ton per hectare
komt dit overeen met tien zaden
per vierkante meter. 
De gevonden aantallen, ook tien
zaden per vierkante meter, zijn
niet erg groot in vergelijking tot
wat zich bij de meeste telers reeds
in de bodem bevindt. Naast kwan-
titeit is ook kwaliteit van belang.
Als met de mest soorten op een
bedrijf komen waarmee de boer
niet vertrouwd is, kunnen die hem
veel overlast bezorgen. Elema &
Scheepens (1992) wezen voor
gangbare Nederlandse landbouw-
systemen ruwvoer (snijmaïs) aan
als de belangrijkste bron van on-
kruidzaden die mogelijk via run-
derdrijfmest uit gebieden met me-
stoverschotten verspreid worden
naar akkerbouwgebieden. Tijdens
inkuiling van de maïs, dierpassage
en opslag van de mest neemt het
aantal levende zaden sterk af. Zij
kwamen op basis van hun analyse
tot de conclusie dat het totaal aan-
tal onkruidzaden niet veel zal toe-
nemen, maar dat het wel wenselijk
is maatregelen te treffen om de
toename voor bepaalde probleem-
soorten in akkerbouwgebieden te-
gen te gaan. Het risico (waar-
schijnlijk verlies) door
verspreiding van onkruiden via
rundermest is groter dan via var-
kens- en kippenmest, omdat var-
kens hoofdzakelijk gemalen voe-
ders krijgen toegediend en
onkruidzaden in kippenvoer in de
krop worden vernietigd. Er is bij de
verspreiding van onkruiden via
mest geen sprake van een nieuw
risico maar van een toegevoegd ri-
sico, omdat onkruiden reeds aan-
wezig zijn en ook op andere wijze
een landbouwperceel kunnen be-
smetten.
In het voorliggende literatuuron-
derzoek is, gebaseerd op het on-
derzoek van Elema & Scheepens
(1992) aan gangbare bedrijfssyste-
men en specifieke eigenschappen
van biologische bedrijfssystemen,
het risico van onkruidverspreiding
via organische mest voor biologi-
sche bedrijfssystemen nader ge-
analyseerd. Tevens is aangegeven
hoe het risico kan worden ver-
kleind. De analyse is beperkt tot
rundermest. Het risico wordt be-
schouwd vanuit het perspectief
van de individuele veehouder en
individuele teler van gewassen. De
conclusies van Elema & Scheepens
(1992) zijn om de volgende rede-
nen niet direct overdraagbaar op
biologische landbouwsystemen:
1. De biologische landbouw ge-
bruikt voor een aanzienlijk deel
Verspreiding van onkruiden
via organische mest in
biologische
landbouwsystemen
P.C. Scheepens,  R.M.W. Groeneveld en M.M. Riemens 
Plant Research International, Postbus 16, 6700 AA  Wageningen, e-mail: roel.groeneveld@wur.nl
In gangbare landbouwsystemen is, blijkens literatuuronderzoek, het
risico van onkruidverspreiding via organische mest beperkt tot enige
probleemsoorten. In dit artikel wordt aan de hand van verschillen in
‘gangbare mest’ en mest geproduceerd op biologisch bedrijven  duide-
lijk gemaakt, dat eerdere risico-schattingen niet volledig overdraag-
baar zijn op biologische systemen. Er is experimenteel onderzoek
gaande om  de leemtes in kennis te vullen.
biologisch geproduceerde mest,
waarin andere soorten en ande-
re aantallen onkruiden aanwe-
zig kunnen zijn;
2. De biologische teler is ten dele
afhankelijk van in de biologi-
sche veehouderij geproduceer-
de mest voor het in stand hou-
den van de
bodemvruchtbaarheid, en om-
dat biologisch geproduceerde
mest een schaars artikel is, kan
de teler minder eisen stellen
aan de kwaliteit van de aange-
boden mest met betrekking tot
het aantal onkruidzaden;
3. De perceptie van risico is an-
ders voor een biologische teler,
omdat de natuurlijke fluctu-
aties in aantallen onkruiden op
zijn bedrijf groter zijn en de be-
strijdingsmogelijkheden ver-
schillen van die bij een gangba-
re teler.
Onkruidzaden in
veehouderij-
producten 
In Figuur 1 is aangegeven hoe on-
kruidzaden in organische mest te-
recht komen. In zijn grondvorm is
dit schema gelijk voor gangbaar
en biologisch geproduceerde
mest. Onkruidzaden kunnen aan-
wezig zijn in diverse producten uit
de veehouderij. Het aantal zaden
in mest kan worden bepaald uit
het aantal aanwezige zaden in vee-
voer en andere veehouderijpro-
ducten en de reductie van die hoe-
veelheid zaden in een aantal
processen.  
Veehouderijproducten die on-
kruidzaden kunnen bevatten, zijn
ruwvoer (gras, snijmaïs en tritica-
le), grondstoffen voor krachtvoer
en stro of ander strooisel. In de
gangbare teelt van snijmaïs kun-
nen hanepoot en herbicide-resis-
tente populaties van melganzevoet
en zwarte nachtschade vaak domi-
nant aanwezig zijn. Deze soorten
of resistente populaties komen
niet algemeen voor in akkerbouw-
gebieden en zijn daar ongewenst
omdat ze lastig chemisch zijn te
bestrijden. Biologisch geteelde
snijmaïs bevat in het algemeen
veel onkruiden, waarvan de zaden
in principe met het gewas kunnen
worden meegeoogst. Doordat bio-
logische maïs niet als monocul-
tuur wordt geteeld, is hier veel
minder sprake van probleemsoor-
ten of –populaties die nog niet al-
gemeen voorkomen op akker-
bouwpercelen. Ook onkruidzaden
van gangbare maïspercelen zullen
voor de biologische teler geen
soorten bevatten die veel moeilij-
ker zijn te bestrijden dan de soor-
ten die al op zijn bedrijf voorko-
men. Zowel op gangbare als op
biologische bedrijven wordt gras
als ruwvoer geteeld. Biologisch ge-
teeld gras zal gemiddeld meer on-
kruidzaden bevatten, omdat de
bestrijdingsmogelijkheden gerin-
ger zijn dan voor gangbaar geteeld
gras. Naast maïs worden op biolo-
gische bedrijven ook wel andere
ruwvoergewassen geteeld, zoals
triticale. Deze gelden evenals snij-
maïs als onkruidrijk.  Biologisch
krachtvoer omvat vooral in Neder-
land geteelde graangewassen, ter-
wijl krachtvoer in de gangbare vee-
houderij meer geïmporteerde
grondstoffen als sojaschroot bevat.
Sojaschroot kan vervuild zijn met
onkruidzaden van fluweelblad
(Abutilon theophrasti; Elema &
Scheepens, 1992), dat in Neder-
land als een potentieel gevaarlijk
onkruid geldt. Op biologische vee-
bedrijven wordt vaak een strooi-
sellaag in de stal aangebracht be-
staande uit stro of ‘natuurhooi’,
dat later aan de mest wordt toege-
voegd. Biologisch stro kan behoor-
lijk vervuild zijn met onkruiden
(Van der Weide et al., 2002, 2003),
terwijl natuurhooi ongewenste
soorten als ridderzuring (Rumex
obtusifolius) kan bevatten.
Overleving van
onkruidzaden
Inkuilen van ruwvoer is een mach-
tig middel om onkruidzaden te
doden. Na vier tot zes weken ensi-
lage zijn in het midden van een
kuil alle zaden van vrijwel alle
soorten dood. Een uitzondering
vormen de zaden van fluweelblad,
waarvan in een experiment in een
maïskuil na twaalf weken nog
meer dan de helft kiemde (Elema
& Scheepens, 1992). Fluweelblad is
alléén al om die reden een soort
om goed in de gaten te houden. In
Noord-Amerika en Zuid-Europe
geldt hij als een moeilijk te bestrij-
den onkruid. Onder Nederlandse
omstandigheden bloeit hij te laat
in het seizoen om vitaal zaad te
kunnen produceren, maar het kli-
maat is zich aan het wijzigen ten
gunste van deze soort. Voor enkele
andere soorten is inkuiling niet
helemaal afdoende, omdat zaden
in de buitenste 5-10 cm soms na
twaalf weken nog kunnen kiemen. 
Krachtvoer wordt meestal gemalen
en in koeken of brokjes geperst.
Gebleken is dat 25-40% van de za-
den van fluweelblad en papegaaie-
kruid (Amaranthus retroflexus) dit
proces kunnen overleven (Elema &
Scheepens, 1992). Sojaschroot
wordt altijd blootgesteld aan een
hitteschok. Een behandeling van
Pagina 56 Gewasbescherming jaargang 36, nummer 2, maart 2005
Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Plantenziektekundige Vereniging
[A
R
T
I
K
E
L
Figuur 1. Wijze waarop onkruiden
via organische mest verspreid kun-
nen worden.
Onkruidzaden in:
● Ruwvoer
● Krachtvoer 
● Strooisel 
Reductie vitaliteit tijdens:
● Bewerking ruwvoer en
krachtvoer
● Dierpassage
● Verblijf in mest
● Verwerking mest
Onkruidzaden via mest op ak-
ker- of grasland
zes minuten bij 104°C bleek zelfs
voor het meest resistente onkruid,
fluweelblad, fataal (Bloemhard et
al., 1992).
De invloed van passage van het
spijsverteringskanaal is vaak be-
studeerd. De resultaten variëren
iets per onderzoeker en zijn ook
afhankelijk van de onkruidsoort.
Het gemiddelde dodingspercenta-
ge ligt ergens tussen 70 en 95%.
Een duidelijk verschil tussen bio-
logische en niet-biologische vee-
houderij is het gebruik van strooi-
sel bij biologische bedrijven.
Onkruiden in het strooisel zullen
in de mest terecht komen zonder
het maagdarmkanaal van het dier
te hebben gepasseerd.
Overleving van onkruidzaden in
drijfmest is afhankelijk van de
soort, de verblijfsduur en de tem-
peratuur. Van fluweelbladzaden
was na 32 weken bij 17°C meer
dan de helft nog in leven (Elema &
Scheepens, 1992). Van de andere
gemeten soorten waren bij 10°C
vrijwel alle zaden dood na acht
weken en bij 4°C na zestien weken.
Over overleving in vaste mest, zo-
als dat in de biologische veehou-
derij wordt geproduceerd (Figuur
2), zijn weinig exacte metingen be-
kend. Algemeen wordt echter aan-
genomen dat hier minder sterfte
optreedt dan in drijfmest.
De kieming van onkruiden kan ver-
der worden verminderd door ver-
gisten, composteren of drogen van
de mest. De resultaten zijn sterk af-
hankelijk van de gekozen proce-
somstandigheden en zijn daardoor
moeilijk generaliseerbaar. 
Uit het aantal onkruidzaden in
veevoer (en strooisel) en reductie-
factoren kan voor bepaalde om-
standigheden het aantal onkruid-
zaden in mest worden berekend.
Elema & Scheepens (1992) deden
dat voor runderdrijfmest (Tabel 1).
Zij gingen er van uit, dat snijmaïs
de enige bron van onkruiden was,
en namen aan dat snijmaïskuilen
minimaal zes weken gesloten blij-
ven en dat de mest tijdens de ge-
hele stalperiode blijft opgeslagen. 
Zij concludeerden uit hun resulta-
ten dat het aantal onkruiden dat
wordt verspreid van gebieden met
instensieve veehouderij naar ak-
kerbouwgebieden klein is en ac-
ceptabel, mits er een systeem
wordt opgezet dat er met name op
toeziet dat de minimale inkui-
lingsduur van zes weken wordt ge-
realiseerd. De door hen gekozen
voorwaarden houden ook in, dat
reductie-factoren elkaar aanvullen
of versterken. Zo zullen zaden in
ruwvoer dat relatief kort is inge-
kuild, automatisch langere tijd in
de drijfmest verblijven. 
De grootste verschillen tussen
‘gangbare’ en ‘biologische’ mest
wat betreft het mogelijk aantal on-
kruidzaden zijn: (1) de toepassing
van (veel) grotere hoeveelheden
strooisel in biologische systemen
en (2) het aanbieden van veel bio-
logisch geproduceerde mest in de
vorm van vaste mest.  Het strooisel
is in principe van tevoren niet in-
gekuild en zal niet of slechts korte
tijd in (drijf)mest verblijven. De
overleving van onkruidzaden in
vaste mest is niet bekend. 
Risico van
onkruidverspreiding
via mest
Risico kan worden gedefinieerd als
de kans op een incident, verme-
nigvuldigd met de omvang van de
gevolgen. In het geval van onkrui-
den en verspreiding via mest is de
kans evenredig met het aantal le-
vende onkruidzaden in de mest
(totaal of voor een bepaalde on-
kruidsoort). De gevolgen zijn gelijk
aan de kosten voor onkruidbestrij-
ding en de kosten van opbrengst-
derving. Omdat er sprake is van
een toegevoegd risico, zijn de ge-
volgen gelijk aan de toegevoegde
kosten en de toegevoegde op-
brengstderving. Zolang voorname-
lijk onkruiden worden geïntrodu-
ceerd die al op het bedrijf
voorkomen, zijn de gevolgen te
overzien en kan men zich beper-
ken tot extra bestrijdingskosten in
het jaar waarin de onkruiden kie-
men. Zodra een soort wordt geïnt-
roduceerd die nog niet op het be-
drijf voorkomt, is het niet
denkbeeldig dat de nadelige effec-
ten meerdere jaren merkbaar zijn.
De meest effectieve manier om het
risico te verkleinen bestaat uit het
Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Plantenziektekundige Vereniging
Gewasbescherming jaargang 36, nummer 2, maart 2005 Pagina 57
[A
R
T
I
K
E
L
Figuur 2. Biologische mest wordt vaak aangeboden als vaste mest, ver-
mengd met strooisel.
Pagina 58 Gewasbescherming jaargang 36, nummer 2, maart 2005
Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Plantenziektekundige Vereniging
[A
R
T
I
K
E
L
inkuilen van ruwvoer in combina-
tie met het gebruik van onkruidvrij
strooisel. Een alternatief is inkuilen
in combinatie met vergisting of
compostering van de mest. In de
praktijk wordt het gebruik van on-
kruidvrij natuurhooi als strooisel of
compostering van mest door enke-
le veehouders toegepast. Zij doen
dit echter vooral om introductie of
uitbreiding van ridderzuring
(Rumex obtusifolius) op hun eigen
grasland te verhinderen. 
Als het een akkerbouwer niet lukt
om afspraken te maken met vee-
houders over de levering van on-
kruid-vrije mest, rest hem niets
dan waar te nemen welke onkrui-
den zich op zijn percelen ontwik-
kelen. Op deze wijze kan hij in ie-
der geval voor zijn bedrijf nieuwe
onkruiden in een vroeg stadium
herkennen en bestrijden.
Scheepens et al. (2004) stelden een
korte lijst samen van onkruiden
die nog niet algemeen voorkomen
in de akkerbouw, maar op plaatsen
waar ze aanwezig zijn als lastig
worden ervaren. Soorten uit deze
lijst waarvan zaden  mogelijk met
drijfmest worden verspreid, zijn:
fluweelblad, papegaaiekruid, ha-
nepoot (Echinochloa crus-galli),
akkermunt (Mentha arvensis) en
moerasandoorn (Stachys palu-
stris).
Lopend
experimenteel
onderzoek
In 2004 is Plant Research Interna-
tional gestart met een onderzoek
naar de productie van onkruidza-
den in voedergewassen op biolo-
gisch proef- en leerbedrijf Droe-
vendaal in Wageningen. Op dit
bedrijf is sprake van een gesloten
systeem, dat wil zeggen dat het
voer voor de kalveren op het be-
drijf geproduceerd en ingekuild
wordt en de mest van deze kalve-
ren vervolgens weer op de perce-
len uitgereden wordt. In 2004 zijn
twee percelen maïs, twee percelen
triticale en twee percelen winter-
tarwe bemonsterd op onkruid-
zaadproductie (Tabel 2). 
De triticale en maïs zijn inmiddels
ingekuild, de wintertarwe wordt
vermalen aan de kalveren als voer
aangeboden of als strooisellaag in
de stal aangebracht. 
De vraag is nu of deze zaden, en
zaden in mest toegepast op biolo-
gische praktijkbedrijven, de on-
kruiddruk op een perceel daad-
werkelijk kunnen verhogen en
indien dat het geval is, hoe groot
deze bijdrage dan is. Om deze
vraag te kunnen beantwoorden
zullen in 2005 mestmonsters van
Droevendaal en mestmonsters van
diverse biologische akkerbouw-en
vollegrondsgroente bedrijven ge-
nomen worden. Grond van een
praktijkbedrijf zal vervolgens ge-
deeltelijk vermengd worden met
deze mest. Door de opgekomen
onkruiden te tellen op zowel de
grond die met mest is vermengd
en de grond die onbehandeld
bleef, zal duidelijk worden wat het
effect is van onkruidzaden in mest
op de onkruiddruk.
Referenties
Bloemhard, C.M.J., Arts, M.J.M.F., Scheepens
P.C., Elema, A.G., 1992. Thermal inacti-
vation of weed seeds and tubers during
drying of pig manure. Netherlands
Journal of Agricultural Science 40, 11-
19.
Elema, A.G., Scheepens, P.C., 1992. Versprei-
ding van onkruiden en plantenziekten
met dierlijke mest. Publicatie nr. 62,
PAGV Lelystad, 69 pp.
Kellerer, C., Albrecht, H., Pfadenhauer, J.,
1996. Ausbreitung von Pflanzen der
landwirtschaftlichen Nutzflächen durch
Rindergülle. Verhandlungen der Gesel-
lschaft für Ökologie 26, 729-736.
Mt-Pleasant, J., Schlather, K.J., 1994. Inci-
dence of weed seed in cow (Bos sp.)
manure and its importance as a weed
source for cropland. Weed Technology 8,
304-310.
Riemens, M.M., 2004. Onkruid op biologi-
sche bedrijven. Biom nieuwsbrief nr. 5
(mei) p. 2.
Scheepens, P.C., Groeneveld R.M.W., Rie-
mens, M. 2004. Invoer van onkruiden
op een bedrijf. Plant Research Interna-
tional, Nota 283, 28 pp. Tekst digitaal be-
schikbaar via http://www.biologische-
landbouw.net/kennisbank/index.html
Van der Weide, R., Lotz, L.A.P., Bleeker, P.,
Groeneveld, R.M.W., 2002. Het span-
ningsveld tussen beheren en beheersen
van onkruiden op biologische bedrijven.
In: Wijnands, F.G., Schröder, J.J., Sukkel,
W., Booij, R. (eds.): Biologisch bedrijf on-
der de loep; ‘biologische akkerbouw en
vollegrondsgroenteteelt in perspectief’.
Themaboek PPO 303, Praktijkonderzoek
Plant en Omgeving, 129-138.
Van der Weide, R., Lotz, L.A.P., Groeneveld,
R.M.W., 2003. Onkruid in graan verdient
meer aandacht. Ekoland 2, 26-27.
Tabel 1. Berekende kans (in %) dat het aantal levende onkruidzaden in runder-
drijfmest groter is dan respectievelijk 100, 1000 of 10000 (volgens Elema & Schee-
pens, 1992). 
Onkruidsoort: Minimaal aantal leven zaden per ha:
100 1000 10000
Melganzevoet 49 15 2
(Chenopodium album)
Zwarte nachtschade 44 15 7
(Solanum nigrum)
Hanepoot 24 2 0
(Echinochloa crus-galli)
Andere soorten 15 2 0
Tabel 2. Aantal onkruidzaden dat in 2004 per m2 geproduceerd werd in voederge-
wassen op Droevendaal in Wageningen
Gewas Perceelsnummer: Onkruidzaadproductie (#/m2:
Triticale 4 10486
12 274842
Maïs 7 22104
9 128233
Wintertarwe 8 5547
10 2000


Verspreiding van onkruiden via organische mest in biologische landbouwsystemen

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

NARCIS