Burgers en de overheid. "De kloof tussen burger en politiek" wordt sinds de jaren negentig vaak gebezigd. De overheid doet verschillende pogingen om de kloof tussen burger en politiek te overbruggen. Dat dichten van die kloof lukt niet. Dit essay gaat in op de rol van de terugtredende burger daari

Dam, R.I., van

Eshuis, J.

Name not available

Over closed communities en terugtredende burgers

Wageningen Yield 

Rosalie van Dam
en Jasper Eshuis
Over closed com-
munities en terug-
tredende burgers
5
BINNENWERK DEF  24-03-2006  17:54  Pagina 49
    
Rosalie van Dam Centrum Landschap, Alterra, Wageningen Universiteit en Researchcentrum
Jasper Eshuis Communicatiemanagement, Wageningen Universiteit en Researchcentrum
Literatuur Bauman, Z. (1997). Postmodernity and its discontents. Polity Press, Cambridge | Berting, J.
(2004). Fundamentalisme en democratie: de open samenleving en haar hedendaagse tegenstrevers. Pearson
Longman, S.L. | Castells, M. (1997). The Power of Identity. The information Age: Economy, Society and
Culture, volume II. Blackwell, Cambridge | Dam, R. van, J. Eshuis, N. Aarts, R. During (2005). Closed
communities: een verkennend onderzoek naar geslotenheid van gemeenschappen in Nederland. Wageningen
Universiteit, Wageningen | Delanty, G. (2003). Community. Routledge, London | Duvyendak, J.W. en
M. Hurenkamp (2004). Kiezen voor de kudde. In: J.W. Duvyendak en M. Hurenkamp (eds.), Kiezen
voor de kudde: lichte gemeenschappen en de nieuwe meerderheid (pp. 213-222). Van Gennep, Amsterdam
| Giddens, A. (1991). Modernity and slef-identity: self and society in the late modern age. Polity Press,
Cambridge | Gutman, A. (2003). Identity in democracy, Princeton: Princeton University Press |
Maffesoli, M. (1996). The time of the tribes: the decline of individualism in mass society. Sage, London |
www.andereoverheid.nl
Noten 1. Weerstandsidentiteit is een identiteit die wordt geproduceerd door groeperingen die zich ach-
tergesteld of uitgesloten voelen door overheersers en die mensen steun biedt op basis van andere
(soms tegengestelde) principes dan de principes aangehangen door de dominante instituties in een
samenleving (Castells, 2004: pp. 8-10) | 2. Projectidentiteit wordt gecreëerd door min of meer visio-
naire bewegingen die zich niet beperken tot het verbeteren van de omstandigheden voor de eigen
groep, maar een verandering nastreven voor de maatschappij als geheel (ibid.)
BINNENWERK DEF  24-03-2006  17:54  Pagina 50
                                                 
51
Burgers en de overheid | ‘De kloof tussen burger en politiek’ is
een metafoor die sinds de jaren ’90 van de vorige eeuw veel gebezigd
wordt. Naast het benadrukken van een sterke scheiding tussen burger en
politiek, wordt deze metafoor ook gebruikt om de aandacht te vestigen op
de grote afstand tussen burger en overheid. 
De overheid doet verschillende pogingen om de kloof tussen burger en
politiek te overbruggen, bijvoorbeeld in het programma ‘Andere Overheid’
dat het kabinet Balkenende II heeft opgezet. Het huidige kabinet probeert
vanuit een liberaal gedachtegoed de overheid te laten terugtreden en meer
verantwoordelijkheid bij burgers neer te leggen. De achterliggende
gedachte is dat burgers actief worden wanneer ze meer verantwoordelijk-
heid en ruimte krijgen. Daarbij ziet het kabinet, dat tevens wordt geken-
merkt door een opleving van communitaristische ideeën, burgers als lid
van een gemeenschap eenbelangrijke rol vervullen bij het oplossen van
maatschappelijke problemen. 
Het dichten van de kloof tussen burger en politiek faalt echter in veel
gevallen. Dit essay gaat over één van de redenen van dit falen, namelijk
terugtredende burgers. Wij leggen de nadruk niet op passieve burgers
(daarover is al meer geschreven) maar op burgers die wel degelijk actief
zijn, maar vooral binnen de gemeenschap waarin ze zich hebben terugge-
trokken. Dit zijn burgers die zich eerder oriënteren op de eigen gemeen-
schap dan op bredere publieke kwesties. 
Gemeenschapsvorming en closed communities | Vele sociologen merken
het ontstaan en de ontwikkeling van verschillende soorten gemeenschap-
pen op. Zo spreken Maffesoli (1996) en Bauman (1997) over neo-tribes,
onderscheiden Duyvendak en Hurenkamp (2004) communities lite en
wijst Gutman (2003) op de opkomst van identity-groups, groepen waarbij
het draait om ‘wie mensen zijn’ in plaats van om ‘wat mensen willen’
zoals bij belangengroeperingen. 
Opvallend binnen de hedendaagse sociologische theorie over gemeen-
D
E
Z
IC
H
T
E
R
U
G
T
R
E
K
K
E
N
D
E
B
U
R
G
E
R
R
O
S
A
L
IE
V
A
N
D
A
M
E
N
JA
S
P
E
R
E
S
H
U
IS
BINNENWERK DEF  24-03-2006  17:54  Pagina 51
      
schappen is de nadruk die gelegd wordt op de flexibiliteit, fluïditeit en
openheid van gemeenschappen. Zo hebben Maffesoli’s (1996: 15) neo-tri-
bes een onstabiel en open karakter en haalt Delanty (2003:131) in relatie
tot huidige gemeenschappen de termen fluïde en poreus aan. En volgens
Duyvendak en Hurenkamp (2004: 220) worden lichte gemeenschappen
gekenmerkt door zwakke interne banden, dynamiek en flexibiliteit, vrij-
willige betrokkenheid, het op elk moment kunnen verlaten van de groep,
openheid en nieuwsgierigheid naar de buitenwereld en een minimum
aan regels. 
Alhoewel wij het bestaan van flexibele, open en fluïde gemeenschappen
onderkennen, constateren wij dat in veel sociologische theorieën gemeen-
schappen eenzijdig belicht worden. De heersende kijk op gemeenschap-
pen gaat voorbij aan de ontwikkeling en het bestaan van gesloten
gemeenschappen. Met het begrip closed communities verwijzen we naar
groepen mensen die iets gezamenlijks hebben en in hoge mate gesloten
zijn voor de buitenwereld, bijvoorbeeld voor ideeën en personen van bui-
ten de groep. Closed communities genereren veelal normen en waarden
binnen de gemeenschap zelf, volgens een eigen logica; ze zijn vaak in
hoge mate zelf-referentieel. Verder worden ze vaak gekenmerkt door
groupthink, wat ondermeer betekent dat afwijkende meningen binnen de
groep niet worden getolereerd en men de eigen groep en het eigen
gedachtengoed superieur acht (zie van Dam et al, 2005). Voorbeelden van
closed communities zijn gated communities, Hells Angels, ecocentristen,
Roma en religieuze communes.
Burgers en gemeenschappen temidden van globalisering en individualise-
ring | Twee majeure maatschappelijke ontwikkelingen hangen samen met
het terugtreden van burgers in closed communities: globalisering en indi-
vidualisering.
Globalisering betreft het vervagen van grenzen van tijd en ruimte en het
toenemen van verbindingen tussen burgers en staten over de hele wereld.
BINNENWERK DEF  24-03-2006  17:54  Pagina 52
    
53
Mede door technologische ontwikkelingen kunnen mensen makkelijker
over meer en andere informatie beschikken dan voorheen en wordt het
mogelijk om deel uit te maken van mondiale sociale verbanden. Onder
invloed van globaliseringsprocessen kunnen bestaande gemeenschappen
fragmenteren en uiteenvallen. Dit brengt onzekerheid met zich mee en
leidt ertoe dat mensen, onder invloed van een blijvende behoefte aan iden-
titeit, nieuwe gemeenschappen vormen of bestaande gemeenschappen op
nieuwe manieren reproduceren. Globaliseringsprocessen vormen dus een
belangrijke voedingsbodem voor de verdere ontwikkeling van bestaande
en nieuwe gemeenschappen. Het tijdperk van globalisering wordt ook wel
als het tijdperk van de vorming van gemeenschappen geduid. Zoals
Delanty (2003:163-164) stelt: ‘The age of globalization is also the age of
community. The search for community is a reaction against the globaliza-
tion in the first instance: that is, a reaction against the break up of stable
social institutions and the continuity of the life world.’
Vooral gemeenschappen die globaliseringsprocessen ervaren als een
bedreiging, lijken relatief gesloten. Deze gemeenschappen reageren op de
fragmentering, verandering en bijgaande onzekerheid door ‘grenzen op te
werpen’ tegen globalisering. De leden hebben de neiging zich terug te
trekken in eigen kring als reactie op waargenomen bedreigingen. Het
werk van Castells ondersteunt deze gedachte. Castells (2004) onder-
scheidt vormen van identiteit die corresponderen met verschillende typen
sociale groeperingen. Vooral gemeenschappen met een ‘weerstandsiden-
titeit’ 1, maar ook gemeenschappen met een ‘projectidentiteit’ 2 kunnen
sterk gesloten raken. Dat proces is door Castells (2004: 9) beschreven als
‘the exclusion of the excluders by the excluded’. De gemeenschappen die
door dominante krachten in globaliseringsprocessen worden uitgesloten,
distantiëren zich tegelijkertijd van de dominante ideeën en groepen. Het
dierenbevrijdingsfront, ecocentristen, maar ook moslimfundamentalisten
zijn voorbeelden van closed communities met een weerstands- of project-
identiteit. Zij bieden weerstand aan de gevestigde orde of streven een ver-
D
E
Z
IC
H
T
E
R
U
G
T
R
E
K
K
E
N
D
E
B
U
R
G
E
R
R
O
S
A
L
IE
V
A
N
D
A
M
E
N
JA
S
P
E
R
E
S
H
U
IS
BINNENWERK DEF  24-03-2006  17:54  Pagina 53
       
andering van de samenleving als geheel na.
In westerse landen is sprake van een individualiseringstendens. Individu-
alisering hangt samen met een afnemende invloed van traditionele insti-
tuties en de teruglopende populariteit van traditionele opvattingen. Dat
leidt ertoe dat mensen hun identiteit steeds minder kunnen ontlenen aan
traditionele instituties, met alle onzekerheden van dien. Naarmate de
wens om te behoren tot een hechte groep, en de behoefte aan een duide-
lijke identiteit sterker zijn, des te meer zullen mensen ertoe neigen zich
aan te sluiten bij meer gesloten gemeenschappen. Deze bieden immers
vaak hechte banden en een duidelijke, vastomlijnde identiteit. Zo zijn bij-
voorbeeld gevoelens van onzekerheid een belangrijke reden voor mensen
om zich aan te sluiten bij fundamentalistische, zeer gesloten groepen
(Bauman, 1997). 
Ook lijken closed communities een bepaalde exclusieve identiteit te bie-
den, wat paradoxaal genoeg kan appelleren aan mensen in een geïndivi-
dualiseerde maatschappij omdat ze qua symbolen, ideeën en mensen
duidelijk afwijken van de massa waar het individu zich van wil onder-
scheiden. Samenvattend stellen wij vast dat een door globaliserings- en
individualiseringsprocessen veranderende wereld vol is van onzekerheden
en onduidelijke identiteiten. Mensen worden hierdoor bewogen zich
terug te trekken in gesloten gemeenschappen waar men de complexiteit,
onveiligheid en onzekerheid buiten kan sluiten, en men zich bovendien
een duidelijke identiteit kan aanmeten. De gesloten gemeenschap functi-
oneert dan als een veilige haven in een onstuimige, complexe en vooral
onzekere omgeving.
Voorbeelden van closed communities en terugtredende burgers | Het
terugtrekken van burgers uit zich ondermeer in de toenemende populari-
teit van zogenoemde gated communities, in Nederland ook wel hekwerk-
wijken genaamd. Ondanks dat getwist kan worden hoeveel echte gated
communties er in Nederland bestaan, is wel duidelijk dat er steeds meer
BINNENWERK DEF  24-03-2006  17:54  Pagina 54
    
55
woonwijken worden gebouwd die voor een exclusief gezelschap bedoeld
zijn en verminderd toegankelijk zijn voor burgers die er niet wonen. De
bewoners van gated communities creëren een scheiding tussen hun wijk
en de omgeving, en maken hun wijk tot een niet-langer-publieke ruimte.
Zij organiseren dat hun eigen woonomgeving veilig, schoon en mooi is,
en nemen wat dat betreft het heft in eigen handen. Door het creëren van
‘eigen’ collectieve ruimte trekken zij zich in zekere zin terug uit de publie-
ke ruimte en sluiten zij zich ook af voor problemen en onveiligheid in de
publieke ruimte. Zo zijn de bewoners van gated communities wat betreft
beheer en behoud van de wijk veelal minder afhankelijk van publieke
voorzieningen. Zij zijn daarmee ook minder afhankelijk van politieke
besluitvorming, en hoeven de kloof tussen burger en politiek dan ook niet
te overbruggen. 
Enigszins vergelijkbaar is het voorbeeld van burgers die zich terugtrekken
op (permanent bewoonde) campings en bungalowparken. Bewoners van
deze plekken zoeken gelijkgestemden, en lijken de interactie met andere
types te vermijden. Zij trekken zich terug uit publieke sfeer, waardoor de
confrontatie met andersdenkenden over publieke aangelegenheden, zoals
de inrichting van de samenleving, uitblijft. 
Conclusie | Diverse groepen burgers trekken zich terug binnen hun eigen
gemeenschap. Het is daarom van belang om niet alleen in te gaan op het
fenomeen van de terugtredende overheid, maar ook de terugtredende bur-
ger te leren begrijpen. In dit essay hebben wij gewezen op een specifieke
manier waarop sommige burgers zich terugtrekken, namelijk in closed
communities. Dat doen ze veelal in een zoektocht naar identiteit, de wens
ergens bij te horen of in een streven naar veiligheid en zekerheid. Door
zich terug te trekken en af te sluiten in een gemeenschap, kunnen men-
sen onzekere ontmoetingen met ‘de Ander’, die inherent zijn aan de
publieke ruimte, mijden. 
Daarmee legt het verschijnsel van closed communities een problemati-
D
E
Z
IC
H
T
E
R
U
G
T
R
E
K
K
E
N
D
E
B
U
R
G
E
R
R
O
S
A
L
IE
V
A
N
D
A
M
E
N
JA
S
P
E
R
E
S
H
U
IS
BINNENWERK DEF  24-03-2006  17:54  Pagina 55
     
sche kant van het communitarisme bloot. Communitaristen staan voor
het oplossen van maatschappelijke problemen door middel van gemeen-
schapsvorming. Zij gaan er daarbij echter vanuit dat mensen niet alleen
binnen hun eigen gemeenschap problemen willen aanpakken, maar ook
vanuit hun gemeenschap problemen willen aanpakken die het niveau van
de eigen gemeenschap overstijgen. Het communitarisme veronderstelt
een inclusieve gemeenschap in plaats van exclusieve gemeenschappen
zoals closed communities dat zijn.
Leden van closed communities dienen niet gezien te worden als passieve
burgers, maar eerder als burgers die verantwoordelijkheid willen nemen
voor hun eigen gemeenschap en niet voor een bredere kring van mensen.
Het fenomeen van closed communities duidt erop dat wanneer de over-
heid zich terugtrekt uit (complexe) publieke zaken, de reactie van burgers
kan zijn dat zij zich ook terugtrekken door sterk gesloten gemeenschap-
pen te creëren die het vermogen hebben publieke zaken buiten te sluiten. 
BINNENWERK DEF  24-03-2006  17:54  Pagina 56
  


Over closed communities en terugtredende burgers

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

Wageningen Yield

NARCIS