Klimaatverandering beinvloedt de Nederlandse natuur. Soorten reageren door noordwaarts te verhuizen. Van belang is, dat ze daar de ruimte toe hebben, en niet gehinderd worden door de versnippering van de huidige natuurgebieden. De auteur houdt zich in haar promotiewerk bezig met het vinden van de knelpunten, die de Ecologische Hoofdstructuur oplevert. Verspreidingsdata van Vlinderstichting en SOVON gaan gekoppeld worden aan data van de KNMI over de afgelopen eeu

Cormont, A.

Wageningen Yield 

46  TOPOS / 02 / 2006
Versnipperd evenwicht
Waarom komt een soort ergens voor of  
juist niet? Deze vraag is niet eenvoudig 
te beantwoorden. Dit komt omdat er veel 
zowel biotische als abiotische factoren 
meespelen, zoals voedselaanbod, predatie 
of  vraat, concurrentie, klimatologische 
omstandigheden, en daarnaast factoren 
van menselijke aard, zoals verzuring, ver-
storing en versnippering van leefgebied. 
Lokaal kan een soort alleen voortbestaan 
als de balans positief  is tussen geboorte 
en sterfte, en emigratie en immigratie. 
Geboorte en immigratie moeten dus 
compenseren voor sterfte en emigratie. 
Wanneer deze balans negatief  is, hangt 
de snelheid van lokaal uitsterven van 
een soort af  van de levensduur en het 
aantal voortgebrachte generaties per 
individu. Dit proces kan erg langzaam 
verlopen, zoals het geval is bij Jenever-
bessen op de Veluwe. Hier komen geen 
nieuwe individuen meer bij, en deze 
“spookpopulatie” dreigt langzaam uit te 
sterven.
Een stabiel systeem vraagt vaak om 
uitgestrekte leefgebieden van een goede 
kwaliteit. Indien deze er niet zijn, zoals 
in een gefragmenteerd landschap, kunnen 
populaties van soorten die gevoelig zijn 
voor versnippering van hun leefgebied 
toch overleven in zogenaamde ecologische 
netwerken. Ecologische netwerken be-
staan uit een aantal verspreid liggende 
leefgebieden die onderling verbonden 
zijn. De mate van verbondenheid (con-
nectiviteit) binnen een netwerk moet 
voldoende groot zijn in relatie tot de 
afstand die soorten kunnen aﬂeggen 
(dispersiecapaciteit). Verder is de grootte 
van de natuurgebieden in het netwerk 
van belang. In relatief  grote leefgebieden 
in het netwerk, zogenaamde sleutelge-
bieden, is de kans dat de soort lokaal 
uitsterft heel klein. Zonder zo’n sleutel-
gebied is voor een stabiel netwerk meer 
oppervlakte nodig dan met sleutelgebied 
– veel snippertjes zijn ecologisch gezien 
minder effectief. Voor de adder bijvoor-
beeld bedraagt de oppervlakte van een 
stabiel netwerk mèt sleutelgebied 900 
ha, maar zonder sleutelgebied is 1500 
ha netwerk nodig. Bij de ontwikkeling 
van de EHS wordt geprobeerd zoveel 
mogelijk stabiele netwerken voor doel-
soorten te vormen. Hierbij kunnen 
zogenaamde ecoproﬁelen (Verboom et 
al., 2001) als richtlijn dienen. Soorten 
met een grote oppervlaktebehoefte en 
een kleine dispersiecapaciteit zijn het 
meest gevoelig voor fragmentatie. 
Andersom geldt voor soorten die een 
grote afstand af  kunnen leggen en slechts 
een gering leefgebied nodig hebben, dat 
versnippering van habitat er tot op zekere 
hoogte niet zo toe doet.
Vier offensieve maatregelen kunnen 
bijdragen aan de ontwikkeling van duur-
zame netwerken. Het vergroten van de 
oppervlakte per eenheid natuur binnen 
het netwerk (1) kan soorten voldoende 
veerkracht bieden. Ook het verbeteren 
van de kwaliteit van het leefgebied (2) 
kan de draagkracht van de eenheden, 
ofwel het aantal beschikbare territoria, 
vergroten. Het inpassen van nieuwe 
eenheden natuur (3), waardoor het 
netwerk verdicht wordt, zorgt voor een 
vermeerdering van toevluchtsoorden en 
leefgebied. Bovendien kunnen de tussen-
gevoegde gebieden fungeren als dispersie-
“stapstenen” voor bijvoorbeeld vogels 
en vlinders, en vormen dus zo een ver-
binding tussen de eenheden (4). Andere 
soorten zoals vissen zullen een meer 
continue verbinding nodig hebben in de 
vorm van een smalle doorlopende strook.
Een veranderend klimaat
Het IPCC (Intergovernmental Panel on 
Climate Change) heeft geconcludeerd 
dat door de toegenomen uitstoot van 
broeikasgassen als CO
2
 in de atmosfeer, 
de mens een beslissende invloed heeft 
op het klimaat. Verwacht wordt, dat dit 
lange-termijn fenomeen onze leefom-
geving de komende decennia en eeuwen 
ﬂink zal beïnvloeden (IPCC, 2001). 
Effecten wat betreft het weer zijn nu al 
merkbaar in Nederland en deze effecten 
zullen zich naar verwachting voortzetten 
(MNP, 2005). Zo zullen de gemiddelde 
temperatuur en neerslag toenemen en 
Versnippering en klimaatverandering
Hoe maken we de EHS climate change-proof?
Klimaatverandering beïnvloedt 
de Nederlandse natuur! Soorten 
reageren door noordwaarts te 
verhuizen. Van belang is echter 
niet alleen dat soorten kúnnen 
verhuizen, maar bovendien dat 
ze dat ook op tijd kunnen bij de 
huidige versnippering van na-
tuurgebieden. We hebben het 
vermoeden dat populaties in 
de knel komen. De EHS, het 
nationaal netwerk van duurzaam 
te behouden natuurgebieden, 
is dan wellicht toch niet zo 
duurzaam als gedacht. Waar en 
hoe kunnen we maatregelen 
nemen om de risico’s van kli-
maatverandering voor biodiver-
siteit te verkleinen? AIO Anouk 
Cormont knutselt mee aan 
stabilisering van dit bouwwerk.
Anouk Cormont
anouk.cormont@wur.nl
47TOPOS / 02 / 2006 
zullen er zich ook vaker extreme 
weersgebeurtenissen voordoen, zoals 
extreem droge perioden.
Klimaat is de drijvende kracht achter veel 
ecologische processen. Het is dan ook 
niet verwonderlijk dat klimaatverandering 
een merkbaar effect heeft en zal hebben 
op soorten en ecosystemen. Tempera-
tuurstijging leidt, naast de verhoogde 
atmosferische concentratie van CO
2
 en 
andere broeikasgassen tot een directe 
versterking van fysiologische processen, 
zoals fotosynthese, groei en decompositie. 
Zo heeft Hughes (2000) voor planten 
aangetoond dat de groeisnelheid sinds 
1850 is toegenomen als gevolg van de 
verhoogde atmosferische CO
2
 concen-
tratie. De temperatuur speelt daarnaast 
een belangrijke rol bij de timing van 
processen in de levenscyclus van soorten 
(fenologie), zoals de startdatum van 
reproductie en vruchtafzetting. De bloei 
van bijvoorbeeld ﬂuitenkruid is de laatste 
150 jaar met zeker 2 weken vervroegd. 
Deze fenologische processen worden 
nauwgezet gevolgd en zijn gepubliceerd 
op internet (www.natuurkalender.nl). 
Omdat klimatologische omstandighe-
den als belangrijke abiotische factor 
bepalend zijn voor het potentieel geschikte 
leefgebied van soorten, kan klimaatver-
andering ook leiden tot verschuivingen 
in het areaal van soorten. Op een wat 
langere tijdschaal zijn zelfs evolutionaire 
aanpassingen van lokale populaties mo-
gelijk. Soorten passen zich dan genetisch 
aan aan de nieuwe klimatologische 
condities (Hughes, 2000).
Temperatuurstijging en areaalver-
schuiving
Voor soorten is het belangrijk dat hun 
leefgebied valt binnen de klimatologische 
omstandigheden waarin ze kunnen 
voortbestaan. Dit betekent dat ze hun 
areaal (verspreidingsgebied) moeten 
opschuiven; voor veel soorten is dit 
ook al waargenomen. Van deze soorten 
krimpen de zuidelijke areaalgrenzen, 
omdat het daar te warm wordt. Anderzijds 
ontstaat er door opwarming nieuw 
leefgebied aan de noordgrens (en berg-
opwaarts) van het bestaande verspreidings-
gebied. Parmesan & Yohe (2003) laten 
in een literatuurstudie, waarbij de arealen 
van 460 soorten van uiteenlopende taxa 
zijn onderzocht, zien dat 81% van deze 
soorten hun verspreidingsgebied heeft 
verschoven in de richting van de (voor-
spelde) klimaatverandering. Die verplaat-
sing is dus niet iets dat ergens in de 
toekomst gaat gebeuren; het proces is 
al in volle gang! De snelheid waarmee 
populaties zich in hun nieuwe leefgebied 
kunnen vestigen, wordt bepaald door 
de afstanden die kunnen worden afgelegd 
en de snelheid waarmee populaties zich 
voortplanten. Nu al verschijnen allerlei 
mobiele soorten die oorspronkelijk alleen 
in het Zuid-Nederland voorkwamen, 
ook in de rest van het land, zoals de 
gehakkelde aurelia (zie ﬁguur 1). De 
gehakkelde aurelia is een vlindersoort die 
snel reageert op veranderende omstan-
digheden, en grote afstanden over 
ongeschikt terrein overbrugt.
De weinig mobiele soorten hebben 
meer tijd nodig om naar het noorden 
op te schuiven, en of  ze er ooit komen 
hangt mede af  van de mate van versnip-
pering van de voor hun geschikte leef-
gebieden. In het schematische landschap 
van Figuur 2 a en b wordt geïllustreerd 
dat de trek richting gunstige temperaturen 
voor soorten belemmerd kan worden 
door versnippering.
De gevolgen van temperatuurstijging 
zijn trouwens niet voor alle soorten 
nadelig. Thomas et al. (1999) tonen in 
een modelstudie aan dat een tempera-
tuurstijging van 2 tot 3˚C kan leiden tot 
een belangrijke habitatverruiming voor 
het heideblauwtje; grote gebieden die 
eerst ongeschikt waren als leefgebied, 
blijken na opwarming wel geschikt 
habitat, waardoor populaties stabieler 
worden dan voorheen.
Extreme ﬂuctuaties
Het vaker optreden van extreme 
weersomstandigheden leidt tot risico’s 
in versnipperde leefgebieden. Extreem 
weer betekent dat populaties massaal af  
of  toe kunnen nemen. En in het algemeen 
geldt: hoe extremer het weer, hoe sterker 
de wisselingen in aantallen. Hierdoor 
sterven soorten vaker lokaal uit. Probeer 
het dobbelexperiment uit box 1 maar 
eens uit.
Duurzaam bouwwerk
De plant- en diersoorten die gevoelig 
zijn voor versnippering van het landschap, 
krijgen het bij klimaatverandering 
waarschijnlijk het zwaarst te verduren. 
Onder de soorten die bedreigd worden 
door zowel klimaatverandering als ver-
snippering zou je drie risicogroepen 
kunnen onderscheiden. De eerste groep, 
soorten waarvoor het in Nederland te 
warm gaat worden, zullen hier verdwijnen, 
wat we ook doen. De tweede groep 
wordt gevormd door soorten met een 
zuidelijke verspreiding, waarvoor Ne-
derland qua klimaat geschikt(er) wordt, 
maar van wie het leefgebied te versnipperd 
is om op te kunnen schuiven naar het 
Figuur 1: Verspreiding van de gehakkelde aurelia in Nederland
1 = 1976-1980; 2 = 1981-1985; 3 = 1986-1990; 4 = 1991-1995; 5 = 1996-2003 (Van Swaay, 2004)
48  TOPOS / 02 / 2006
noorden. Voor zulke soorten dient 
vooral de verbondenheid en kwaliteit 
van het landschap versterkt te worden. 
Zoals ook in ﬁguur 2 c en d is aange-
geven, kunnen de nieuwe gebieden pas 
worden gekoloniseerd na verdichting 
van het netwerk en de aanleg van 
verbindingszones. De derde risicogroep 
beslaat soorten die last krijgen van de 
gevolgen van weersextremen. Voor 
soorten uit de deze risicogroep is het 
vergroten van de oppervlakte natuur de 
beste oplossing. Echter, soorten uit de 
eerste of  tweede groep, kunnen ook tot 
de derde risicogroep behoren.
Met bovenstaande risicogroepen is geen 
rekening gehouden bij het ontwerp van 
de EHS. Tot nu toe is het concept van 
de EHS gebaseerd op statische even-
wichtsprincipes. Er is verondersteld, 
dat wanneer soorten eenmaal duurzaam 
voorkomen, ze dat altijd wel zullen 
blijven doen. Maar systemen die in een 
statische situatie voor lange tijd stabiel 
lijken, zijn wellicht onder klimaatveran-
dering niet duurzaam. Vraag is daarom 
nu: hoe maken we de EHS climate-change 
proof? Hoe lossen we veronderstelde 
ruimtelijke “ﬂessenhalzen” op? Een 
vraag die Wageningen Universiteit, in 
samenwerking met Alterra, NCP, PRI, 
het ministerie van LNV, SOVON, de 
Vlinderstichting, en het Nationaal Her-
barium, probeert te beantwoorden. 
Tijdens het onderzoek zullen “bottlenecks” 
in de EHS in relatie tot klimaatveran-
dering opgespoord worden. Hiervoor 
zal een aantal soorten, waarvan vermoed 
wordt dat ze reageren op klimaatver-
andering en dus behoren tot (één van) 
de voorgenoemde risicogroepen, bij de 
kop gevat worden. Verspreidingsdata van 
de Vlinderstichting en SOVON zullen 
gekoppeld worden aan weersgegevens 
die het KNMI de afgelopen eeuw in heel 
Nederland heeft verzameld. De vlinder-
Box 1: Weersﬂuctuaties, een kansspel
Met dit simpele experiment, waarbij één 
dobbelsteen nodig is, kan de invloed 
van optreden van extreme weersom-
standigheden op de populatieomvang 
gesimuleerd worden. Bedenk hierbij, 
dat de populatieomvang bepaald wordt 
door de balans tussen geboorte, sterfte, 
emigratie en immigratie:
N(t+1) = N(t) + gN(t) - sN(t) - eN(t) + iN(t)
waarbij N(t) is de populatieomvang op 
tijdstip t, N(t+1) is de populatieomvang 
even later in de tijd, op tijdstip t+1, en 
g, s, e en i respectievelijk de geboorte-, 
sterfte-, emigratie- en immigratiekans 
zijn. Voor het gemak kunnen deze kan-
sen samengenomen worden in één 
parameter: R, die de groei van de populatie 
weergeeft. Dan blijft over:
N(t+1) = R*N(t)
Wanneer R<1 neemt de populatie-
omvang af, en bij een R>1 neemt de 
populatie in omvang toe. Gemiddeld geldt: 
R=1 (constante populatieomvang). 
Door te dobbelen wordt de grootte van 
R gevarieerd. Deel hierbij steeds door 
het gemiddelde van 1 t/m 6 (=3,5), het 
gemiddelde van een dobbelsteen.
Laat de weersomstandigheden eerst licht 
ﬂuctueren, dat wil zeggen reken alleen 
verder als er 3 of  4 wordt gegooid. Begin 
met een populatie van 1000 individuen. 
Vul voor elke nieuwe beurt de vorige 
N(t+1) in op de plaats van de nieuwe 
N(t). Wat is N(10)? Laat vervolgens het 
weer sterk ﬂuctueren en reken na elke 
beurt de populatieomvang door. 
Gemiddeld genomen zal de populatie 
eerder uitsterven bij sterkere extremen.
49TOPOS / 02 / 2006
data lenen zich goed voor de studie naar 
areaalverschuivingen als gevolg van de 
stijging van de temperatuur, terwijl de 
vogelgegevens van SOVON goed gebruikt 
kunnen worden om de gevolgen van 
extreme weersﬂuctuaties te onderzoeken. 
Wanneer de tijdreeksen van het KNMI 
en de soortendata naast elkaar worden 
gelegd, kunnen er hopelijk statistische 
verbanden opgespoord worden, die 
vervolgens verwerkt kunnen worden in 
deels al bestaande populatiedynamische 
computermodellen. Met behulp van deze 
modellen kunnen dan nieuwe inrichtings-
normen gedestilleerd worden, waaraan 
de huidige EHS gestaafd zal worden. 
Naast de aspecten oppervlaktebehoefte 
adaptations and vulnerability. A report of  Working 
Group II of  the Intergovernmental Panel on 
Climate Change.
- MNP (2005). Effecten van klimaatverandering in 
Nederland, Rep. No. 773001034. MNP, Bilthoven.
- Parmesan, C. & Yohe, G. (2003) A globally 
coherent ﬁngerprint of  climate change impacts 
across natural systems. Nature, 421, 37-42.
- Thomas, J.A., Rose, R.J., Clarke, R.T., Thomas, 
C.D., & Webb, N.R. (1999) Intraspeciﬁc variation 
in habitat availability among ectothermic animals 
near their climatic limits and their centres of  range. 
Functional Ecology, 13, 55-64.
- Van Swaay, C. (2004) Dagvlinders: extra onder 
druk in Roos, R. e.a. (red.), Opgewarmd Nederland.
- Verboom, J., Foppen, R., Chardon, P., Opdam, 
P., & Luttikhuizen, P. (2001) Introducing the key 
patch approach for habitat networks with persistent 
populations: an example for marshland birds. 
Biological Conservation, 100, 89-101.
Summary
Climate is changing. In our region, the 
mean temperature and precipitation 
levels will rise. Moreover, extreme 
weather events will occur more often. 
Climate is a driving force for ecological 
processes and hence, climate change 
is affecting nature. Species are moving 
northward and uphill due to the rising 
temperatures and extreme weather 
conditions lead to increasing ﬂuctua-
tions in local population numbers. 
Considering the current fragmentation 
of nature areas additionally, the point 
is not only whether species can respond 
to climate change but rather if they can 
do that on time. It is suspected, that 
populations of species may ﬁnd them-
selves in a tight place due to climate 
change and fragmentation. When 
designing the Dutch national ecological 
network (NEN), the effects of climate 
change have not been taken into 
account. Now the question is: how can 
we make the NEN climate-change 
proof? Currently, Wageningen University, 
in cooperation with other research 
institutes, tries to ﬁnd measures to 
improve the NEN and to build a stable, 
sustainable ecological structure.
en dispersiecapaciteit, krijgen de ecopro-
ﬁelen een extra klimaatdimensie. Zo 
zullen ze handvatten bieden om verder te 
“knutselen”, en de EHS te verbeteren 
tot een stabiel, duurzaam bouwwerk.
Met dank aan Marleen Pierik en Paul 
Opdam voor hun waardevolle bijdragen en 
commentaar.
[Literatuur]
- Alterra (2001). Handboek Robuuste Verbin-
dingen; ecologische randvoorwaarden. Alterra, 
Wageningen.
- Hughes, L. (2000) Biological consequences of  
global warming: is the signal already apparent? 
Trends in Ecology & Evolution, 15, 56-61.
- IPCC (2001). Climate change 2001: Impacts, 
2. Landschap waarbinnen soort kan overleven tussen de temperatuur-isolijnen die het areaal 
van de soort weergeven. 
a en b: Bij een temperatuurstijging verschuift het areaal van de soort, waarbij nieuwe gebieden 
potentieel geschikt worden. Niet alle nieuwe gebieden kunnen echter gekoloniseerd worden, 
bijvoorbeeld omdat de afstand tussen de leefgebieden groter is dan de dispersiecapaciteit van 
de soort. Daarnaast kunnen barrières zoals wegen de kolonisatie belemmeren.
c en d: Pas na verdichting van het netwerk en aanleg van verbindingszones kunnen de nieuwe 
gebieden worden gekoloniseerd.


Versnippering en klimaatverandering: hoe maken we de EHS climate change-proof?

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

NARCIS

Name not available