Door de directe afhankelijkheid van het substraat waarop ze groeien, zijn mossen en korstmossen goede indicatoren voor luchtkwaliteit en klimaatveranderin

Bijlsma, R.J.

Bruijn, J., de

Herk, C.M., van

Sparrius, L.B.

Wageningen Yield 

Laurens Sparrius, 
Rienk-jan Bijlsma, 
Hans de Bruijn 
& Kok van Herk 
In Nederland doen vrijwilligers van de Bryolo-
gische en Lichenologische Werkgroep (BLWG) 
onderzoek naar het voorkomen van mossen en 
korstmossen. Door hun directe afhankelijkheid 
van het substraat waarop ze groeien, zijn mossen 
en korstmossen goede indicatoren voor lucht-
kwaliteit en klimaatverandering. Gegevens die al 
jarenlang verzameld worden, maken verschuivin-
gen in aanwezigheid en samenstelling van 
mossen en korstmossen zichtbaar. Hierdoor zijn 
relaties met milieufactoren te leggen. 
Mossen en 
korstmossen zeggen 
waar het op staat 
Kader i. Mossen en Korstmossen 
De Bryologische en Lichenologische 
Werkgroep onderzoekt zowel mossen als 
korstmossen. Op het eerste gezicht lijkt 
dit logisch, maar beide soortengroepen 
zijn totaal niet verwant. Mossen zijn pri-
mitieve planten, zonder wortel- en vaat-
stelsel, maar wel met stengels en blaad-
jes. Korstmossen zijn schimmels die 
leven van voedsel dat ze aftappen van 
levende algen, waarmee ze samenleven. 
Beide soortgroepen hebben gemeen dat 
ze water en voedingsstoffen via hun 
bovengrondse delen opnemen uit de 
directe omgeving: regenwater en opgelos-
te stoffen uit de lucht en uit het substraat 
waarop ze groeien. Ondergrondse delen 
dienen vooral ter aanhechting. Korstmos-
sen zijn te vinden op langdurig droge 
plaatsen, terwijl mossen optimaal voorko-
men in vochtige tot natte milieus. 
Milieu-indicatoren 
Het feit dat mossen en korstmossen (kader 
i) zo direct afhankelijk zijn van het opper-
vlak M/aarop ze groeien, maakt dat ze snel 
reageren op veranderingen in de stand-
plaats. Ze zeggen dus iets over de plek waar 
ze staan. De beste milieu-indicatoren zijn in 
dit opzicht de op bomende levende soorten 
(epifyten) die zich vaak over grote afstanden 
kunnen verspreiden. De boomschors w/aar-
op ze groeien bevat bijna geen opneembare 
nutriënten en heeft nauwelijks buffercapaci-
teit die veranderingen in zuurgraad kan 
vertragen. Met name verzurende stoffen 
kunnen in een lage dosis de (korst)mossen-
begroeiing van boomstammen in een paar 
jaar drastisch doen veranderen. 
VERANDERINGEN IN DE MOSFLORA 
VAN ZUIDOOST-BRABANT 
In de periode 1985 tot 2005 is een cirkel in 
een straal van 18 kilometer rond de stad 
Eindhoven geïnventariseerd. Bijna 1000 kilo-
Foto 1. Liefdesdrama bij Knikkend palmpjesmos 
(Isothecium myosuroides) op twee eiken op 
Croenouwe bij Loenen op de Veluwe. Links 
mannelijke en rechts vrouwelijke planten. 
De eikenstammen staan te ver uit elkaar om 
bevruchting en kapselvorming mogelijk te 
maken (foto: R.j. Bijlsma, maart 2004). 
meterhokken zijn stuk voor stuk onderzocht 
door een groep van zeven bryologen onder 
leiding van Huub van Melick (2004). In deze 
20 jaar werd langzaam een compleet beeld 
van de mosflora opgebouwd. Dat duurde 
lang, door gebrek aan menskracht, maar de 
lange adem van de mossenzoekers heeft 
ook voordelen: door het grote aantal kilome-
terhokken (40 tot 80) dat jaarlijks werd geïn-
ventariseerd, is het mogelijk uitspraken te 
doen over de toe- of afname van soorten in 
de regio, zelfs als niet steeds dezelfde hok-
ken werden bezocht. 
Een spectaculaire verandering is te zien bij 
de op bomen groeiende soorten, die profite-
ren van verminderde zure regen eind jaren 
1980 en toename van stikstofdepositie in de 
jaren 1990. Figuur 1 laat de ontwikkeling van 
epifytische mossen in Zuidoost-Brabant 
zien, waarvoor gebruik gemaakt is van 
Kroesmossen (Ulota spp.), Gewoon vlier-
mos (Cryphaea heteromalla), Gewoon boom-
vorkje {Metzgeriafurcata), Boomsterretje 
De Levende Natuur - november 2006 | 233 
evende fsfatuur 
Verwondering voor de wereld van 
het kleine 
Van jongs af aan was ik geboeid door de 
vele levensvormen in sloot en plas. Door de 
aanschaf van een microscoop kwam daar nog 
eens een nieuwe wereld bij. Later kwam de 
belangstelling voor planten en ook daar zijn 
het vooral de kleine levensvormen - blad- en 
levermossen - die mij extra boeien. Uit mijn 
geloofsovertuiging omtrent ons rentmees-
terschap probeer ik in mijn positie een 
kleine bijdrage te leveren: mijn eigen woon-
omgeving inventariseer ik op basis van 
km-hokken op hogere planten, mossen en 
land- en zoetwaterslakken. Doel hiervan is 
ten eerste: gegevens leveren om de landelijke 
verspreiding van deze organismen in kaart 
te brengen; ten tweede: deze gegevens aan 
te wenden om in mijn eigen omgeving 
kwetsbare soorten te beschermen. Gemid-
deld ga ik zo'n vier keer per week inventari-
seren met daar meestal aan gekoppeld het 
's avonds determineren en uitwerken van de 
gegevens. De resultaten worden gebruikt 
door FLORON, BLWC en het atlasproject 
Nederlandse mollusken - EIS Nederland. 
Van mijn vroegere woonomgeving, de 
gemeenten Rheden en Rozendaal, heb ik 
een streekflora gemaakt en ook een artikel 
over de mossoorten van de Veluwezoom. 
Te zijner tijd hoop ik al mijn gegevens van 
de gemeente Zutphen eveneens te verwerken 
in een streekflora. 
Kasper Reinink 
percentage epifyten 
12 
aantal waarnemingen 
60QO 
Fig. 1. In de periode 1985 tot 2005 
namen op bomen groeiende mossen 
in Zuidoost-Brabant sterk toe. 
De rode lijn geeft het percentage 
epifyten aan van het totaal aantal 
mossenwaarnemingen in een jaar. 
Bron: BLWG Databank IMossen. 
percentage epifyten 
alle waarnemingen van mossen 
^ ^ ^ 
-s°> ~°> -.?) ó)' oï^  oP cv .^ o^ o°' 0°'' 
'V T^  'V 
{Syntrichia \aevip\la), Haarmutsen (Ort/10-
trichum spp.) en Staafjesiepenmos (Zygo-
don conoideus). In een kilometerhok komen 
nu gemiddeld zo'n vier verschillende soor-
ten mossen op bomen voor, terwijl dat 
aantal in 1985 bijna nul was. 
STADSMOSSEN IN ROTTERDAM 
Het stadsmilieu is een verhaal apart. Tussen 
2001 en 2004 zijn 153 kilometerhokken in 
het Rotterdamse stedelijk gebied geïnventa-
riseerd. Daar werden i66 mossoorten aan-
getroffen, ongeveer 30% van het totaal aan 
Nederlandse soorten (de Bruijn, 2005). 
Die soortenrijkdom is te danken aan de 
grote afwisseling aan biotopen die de stad 
biedt (fig. 2). De vrij zeldzame steenbewo-
ners Muurknikmos (Biyum radiculosum) en 
Vioolsterretje {Syntrichia montana) zijn 
beide in de stad een stuk algemener dan 
erbuiten. Voegenmos {Cyroweisia tenuis), 
Steentjesmos [Leptoharhula berica) en 
Klein muursterretje (Tortula marginata) zijn 
zeldzame soorten die allemaal in Rotter-
dam voorkomen. Rotterdamse kleibewo-
ners zijn onder meer Gewoon wintermos 
[Microbryum davallianum) en Gesloten 
kleimos {Tortula protobryoides). Net als in 
Eindhoven is in Rotterdam het herstel van 
op bomen groeiende mossen opmerkelijk. 
In de jaren 1970 kwam er op bomen in de 
Randstad nauwelijks mos voor. Tijdens de 
inventarisatie in Rotterdam werden maar 
liefst acht epifytisch groeiende soorten 
Haarmuts [Ortlnotrichum spp.) gevonden. 
Nog niet zo lang geleden uit grote delen 
van Nederland vrijwel verdwenen soorten 
als Bleek boomvorkje [Metzgeria furcata), 
Helmroestmos (Frullania dilatata) en 
Kroesmossen zijn ook in Rotterdam nu 
(zeer) algemeen. Opvallend is, dat de 
gebouwde omgeving meestal evenveel of 
meer interessante soorten oplevert dan het 
standaardgroen in de parken en plantsoe-
nen: de natuur zelfheeft over de stad 
andere ideeën dan planners en plantsoe-
nendiensten. 
Fig. 2. Mossenrijkdom in Rotterdam: kaart van het stedelijk gebied met bebouwing, groen, water 
en snelwegen. De stippen geven aan welke kilometerhokken onderzocht zijn: bij kleine stippen 
gaat het om 20 tot 40 soorten, grote stippen 40 tot 60 soorten. Grote vierkanten geven aan 
waar 60 tot 75 soorten zijn gevonden. Soortenrijke gebieden zijn steeds plekken waar groen, 
water en bebouwing samen voorkomen. Een gevarieerd gebied leidt tot een hoge biodiversiteit. 
Het Kralingse Bos is de cluster van zwarte vierkanten in het noordoosten van de kaart. 
\ 
'M 
• • • 
• • • • • 
• • • • • 
• • • • • • 
• B • • • « 
9 H H H 9 
• • • • • • . .^ -^  
• • 1 
• • • 
• • • 
j' \ 
234 I De Levende Natuur - jaargang 107 - nummer 6 
Indicatoren voor ecologische continuïteit 
Een andere groep mossen en korstmossen 
heeft veel meer tijd nodig om zich over 
grote afstanden te vestigen of om popula-
ties op te bouwen. Het gaat hierbij vaak om 
langzame groeiers en slechte verspreiders. 
Deze soorten kunnen worden gebruikt als 
indicatoren voor ecologische continuïteit en 
komen vooral voor in oude bossen, heiden, 
stuifzanden en op kalkarm gesteente. 
BOSRELICTMOSSEN 
Mossen zijn weliswaar sporenplanten maar 
dat betekent niet dat alle mossen zich over-
al snel kunnen vestigen. Veel soorten zijn 
tweehuizig en voor de vorming van sporen-
kapsels dus aangewezen op de onafhanke-
lijke vestiging en uitbreiding van een man-
nelijke en vrouwelijke plant op eenzelfde 
plek. Als vestiging en/of kapselvorming ook 
nog worden bemoeilijkt door specifieke 
eisen ten aanzien van vocht, licht en zuur-
graad, dan kan een probleem ontstaan. Dit 
doet zich bijvoorbeeld voor bij Groot gaffel-
tandmos (Dicranum majus), een tweehuizige 
soort van bosbodems op beschutte plaat-
sen met veel diffuus licht maar zonder 
stapeling van strooisel, dus vroeger vooral 
in sterk begraasde, open bossen, maar 
inmiddels teruggedrongen tot vooral 
noordhellingen in voormalige hakhoutbos-
sen. Kapselvorming is nog maar van één 
plaats op de Veluwe bekend en de eens 
grote populaties in de malenbossen, zoals 
het Speulderbos, lopen snel terug. Het is 
een bosrelictsoort geworden (Bijlsma, 
2002). 
Veel beter gaat het met Knikkend palmpjes-
mos {Isothecium myosuroides), een tweehui-
zige soort van stamvoeten en stammen van 
loofbomen. Het voorkomen van kapselende 
populaties is ook hier beperkt tot bosrelic-
ten, omdat alleen daar oude bomen staan 
waarop zich met kleine kans gedurende een 
lange periode zowel een mannelijke als 
vrouwelijke plant heeft kunnen vestigen 
(foto 1). Het gaat hierbij vaak om voormalig 
eikenhakhout of oud opgaand bos. Aange-
zien het areaal bos in Nederland toeneemt 
en ook de bomen gemiddeld steeds ouder 
worden, breidt Knikkend palmpjesmos zich 
langzaam uit in het jongere bos, maar het 
betreft dan steeds geïsoleerde mannelijke 
of vrouwelijke planten. Dit patroon is op de 
Zuidoost-Veluwe in kaart gebracht (fig. 3). 
RODE LIJSTKORSTMOSSEN OP HUNEBEDDEN 
Hunebedden bieden onderdak aan een 
groot aantal bijzondere soorten korstmos-
sen en een aantal mossen (van Herk et al.. 
bos dennenbos heide 1 heide 2 heide 3 
Fig. 3. Verspreiding van de epifyt Knikkend palmpjesmos {Isothecium myosuroides) op 
de Zuidoost-Veluwezoom, met als ondergrond de kadastrale kaart van 1832 (bos, 
dennenbos, drie tariefklassen heide: 1 goed (meest productief), 2 matig, en 3 slecht 
(minst productief) en huidige km-ruitennet. Sporenkapsels (grote blauwe stippen) 
komen alleen voor in het voormalige eikenhakhout van de zeer oude bossen Asselt 
en Essop. Vrouwelijke (open rondjes) en mannelijke (dichte vierkantjes) planten 
komen ook in het tussenliggende Onzalige bos voor en verspreid in de jongere bossen 
ten oosten van deze boscomplexen. 
1996). In totaal gaat het om 143 soorten 
en gemiddeld 30 soorten per hunebed. De 
BLWG houdt dit sinds 1994 in de gaten 
met het Landelijk Meetnet Korstmossen, 
waarbij de 54 hunebedden elke vijfjaar 
onderzocht worden (o.a. van Herk et al., 
2005). In 2000 en 2005 zijn de hunebed-
den op dezelfde wijze onderzocht. Hierbij 
is ook onderzoek gedaan naar standplaats-
factoren voor het voorkomen van typische 
hunebedsoorten (in dit geval ook alle Rode 
Lijstsoorten op hunebedden). Hieruit 
kwam naar voren dat de meeste soorten 
houden van zonnig graniet in niet al te 
vaak gemaaid grasland op plaatsen waar 
weinig verstoring door recreanten is. 
Beschaduwing door bomen is momenteel 
de belangrijkste bedreiging voor hunebed-
korstmossen. Eén soort is hierdoor 
onlangs uit Nederland verdwenen: Hune-
aantal soorten per hunnebed 
121 
schaduw half-schaduw zonnig 
Fig. 4. Twee groepen korstmossen op 
hunebedden reageren verschillend op 
zonlicht en schaduw. Typische hune-
bedsoorten (Rode Lijst) groeien op 
open, zonnig graniet. Niet-karakteris-
tieke soorten die ook op bomen 
groeien (epifyten) verschijnen als het 
graniet beschaduwd raakt. Bron: Lan-
delijk Meetnet Korstmossen/NEM. 
De Levende Natuur - november 2006 | 235 
' ^ ' ; : ^ ^ • • ^ • W ' ^ ' , 
Foto 2. Lecidea grisella (links) en L.fuscoatra (Gewone granietkorst), twee sterk 
gelijkende soorten die op bijna alle hunebedden groeien (foto: C.M. van Herk). 
bedschotelkorst (Rinodina confragosa). Een 
vrij grote groep korstmossen heeft geprofi-
teerd van de toegenomen schaduw, name-
lijk soorten die vooral op bomen groeien 
(fig. 4). Deze groep heeft meer vocht en 
voedingsstoffen nodig dan op kaal graniet 
beschikbaar is, en kunnen daarom de 
'brandnetels' onder de steenbewonende 
korstmossen worden genoemd. Door extra 
schaduw en bladval kunnen ze nu wel 
overleven. Het zijn snelle groeiers, maar is 
er nog geen sprake van concurrentie met 
de aan graniet gebonden soorten (zoals de 
soorten in foto 2), omdat die persistent 
zijn en perioden met slechte omstandighe-
den kunnen doorstaan. 
^ '^'"' , BEHEER 
Staro 
Bos- en natuurbeheer 
Watermolen 29 • 5421 LJ Gemert 
T (0492) 450 161 • F (0492) 450 162 
info@starobeheer.nl • www.starobeheer.nl 
Bel ons voor een vrijblijvend 
Itennismakingsgesprek. 
Mossendatabank en vrijwilligers 
Bij alle hiervoor genoemde voorbeelden 
van monitoring met mossen en korstmos-
sen gaat het om gegevens die in de data-
bank van de BLWC zijn opgeslagen. Met 
die databank kan nog veel meer worden 
gedaan. Zo wordt momenteel gewerkt aan 
een verspreidingsatlas van mossen. Voor 
het eerst komen dan verspreidingskaarten 
beschikbaar die zijn gemaakt op basis van 
gegevens die door vrijwilligers in het veld 
zijn verzameld, zo'n 750.000 waarnemin-
gen van ruim 350 waarnemers sinds 1800. 
De BLWG heeft een groep van 15 specialis-
ten bereid gevonden om vondsten van 
zeldzame soorten te controleren. Zij dra-
gen op die manier bij aan de kwaliteit van 
de gegevens. 
Literatuur 
Bijlsma, R.J., 2002. Bosrelicten op de Veluwe. 
Een historisch-ecologische beschrijving. 
Alterra-rapport 647, Wageningen. 
Bruijn,). de, 2005. Muursterretjes en andere 
Steentjesmossen. De bryoflora van het Rotter-
damse stedelijk gebied. Buxbaumiella 72: 2 - 32. 
Herk, C.M. van, A. Aptroot & P.P.G. van den 
Boom, 1996. Hunebedden van grote betekenis 
voor lichenen. De Levende Natuur 97 (5): 179 -
184. 
Herk, C.M. van, L.B. Sparrius & A. Aptroot, 
2005. Hotspots van de korstmossen op de 
Rode Lijst vragen om een betere bescherming. 
De Levende Natuur 106 (1): 18 - 23. 
Melick, H.M.H, van, 2004. De epifyten 
(mossen) van een Brabants populierenbos en 
de uitbreiding van enkele soorten in Zuidoost-
Brabant. Buxbaumiella 66: 13 - 25. 
Drs. L.B. Sparrius 
Bryologische en Lichenologische Werkgroep 
Vrijheidslaan 27 
2806 KE Gouda 
e-mail: sparrius@blwg.nl 
Dr.ir. R.j. Bijlsma 
Alterra-Wageningen UR 
Postbus 47 
6700 AA Wageningen 
e-mail: rienkjan.bijlsma@wur.nl 
J. de Bruijn 
Nieuwe Binnenweg 123e 
3014 CJ Rotterdam 
e-mail: hdebruijn.dsm@tiscali.nl 
Drs. C.M. van Herk 
Coudvink 47 
3766 WK Soest 
e-mail: lonsoest@wxs.nl 
236 I De Levende Natuur - jaargang 107 - nummer 6 


Mossen en korstmossen zeggen waar het op staat

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield