In 2001-2003 nam Augustaziekte epidemische vormen aan. Terugkijkend in de geschiedenis van de tulpenteelt lijkt er een periodiciteit te zijn in de uitbraak van deze ziekte en wel met een interval van circa acht tot tien jaar. In 2002 werd opnieuw onderzoek gestart bij PPO-bloembollen naar deze virusziekte. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van deze en eerdere onderzoeke

Bijman, V.P.

Blom-Barnhoorn, G.J.

Derks, A.F.L.M.

Lemmers, M.E.C.

Pham, K.T.K.

Name not available

Augustaziekte in tulpen: een intrigerende virusziekte

NARCIS 

Wageningen Yield 

Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Plantenziektekundige Vereniging
Gewasbescherming jaargang 37, nummer 6, november 2006 Pagina 261
In de periode 2001-2003 nam
het Augustaziek epidemische
vormen aan. In sommige tul-
penpartijen werd zelfs meer
dan 70% zichtbaar ziek waar-
genomen. Maar net zo plotse-
ling als de virusepidemie op-
kwam, zo snel verdween deze
weer na 2003. Terugkijkend in
de geschiedenis van de tulpen-
teelt lijkt er een periodiciteit te
zijn in de uitbraak van deze
ziekte en wel met een interval
van circa acht tot tien jaar. In
2002 werd er opnieuw onder-
zoek gestart bij PPO-bloembol-
len naar deze virusziekte met
financiering door zowel het
Productschap Tuinbouw (epi-
demiologische deel van de
ziekte) als het Ministerie van
LNV (detectiemethoden). In dit
artikel wordt een overzicht ge-
geven van deze en eerdere on-
derzoeken.
Ziektebeeld en
oorzaak
Augustaziekte werd in tulpen
voor het eerst waargenomen in
1928, waarbij in eerste instan-
tie gedacht werd aan een aan-
tasting door Botrytis tulipae.
Drie jaar later veroorzaakte de
ziekte een volledig misgewas in
de cultivar Augusta. Aan deze
cultivar heeft de ziekte haar
naam te danken.
Op de bladeren komen bij deze
ziekte necrotische strepen en
vlekken voor. Bij een ernstige
aantasting blijven de planten
achter in groei, zijn misvormd
en sterven vroegtijdig af,
waardoor zij geen of vrijwel
geen nieuwe bollen produce-
ren. Dit is het oudst bekende
beeld van Augustaziek, nu
aangeduid met ‘vroeg Augusta’
vanwege symptoomvorming
al kort na opkomst van het ge-
was.
Daarnaast is er een ziekte-
beeld waarbij de planten hun
normale lengte bereiken en de
necrotische vlekken en stre-
pen pas op de bladeren zicht-
baar worden tijdens of na de
bloei. De planten sterven ook
eerder af dan gezonde plan-
ten. Dit gematigder ziekte-
beeld wordt ‘laat Augusta’ ge-
noemd en is naar voren
gekomen nadat de tulpenteelt
zich voor een groot deel ver-
plaatst heeft van zandgronden
naar zware zavelgronden.
Behalve op de bla-
deren kunnen ook
op de bloemen
smalle strepen
zichtbaar worden;
in ernstige gevallen
zijn de bloemen
misvormd. Op de
nieuwgevormde
bollen kunnen gla-
zige of bruine vlek-
ken zichtbaar zijn,
maar dit is zeker
niet bij alle cultivars
het geval.
In de oorlogsjaren werd het Au-
gustaziek in tulpen steeds
meer waargenomen en werd er
voor het eerst intensief onder-
zoek aan gedaan (de Bruyn Ou-
boter en van Slogteren, 1949).
Er werd vastgesteld dat de ziek-
te grondgebonden is, vaak
Augustaziekte in tulpen: 
een intrigerende virusziekte
A.F.L.M. Derks, K.T.K. Pham, M.E.C. Lemmers, G.J. Blom-Barnhoorn, V.P. Bijman en C.C.M.M.
Stijger
PPO-Bloembollen, Postbus 85, 2160 AB  Lisse, Ineke.Stijger@wur.nl
Dit artikel hoort nog bij het themanummer over virussen, Gewasbescherming 37, nummer 5,
september 2006
[A
R
T
I
K
E
L
2006 NUMMER 37_6_v2  24-10-2006  09:15  Pagina 261
       
pleksgewijs optreedt en ver-
oorzaakt wordt door tabaksne-
crosevirus(sen).
Identificatie en
detectie 
Op basis van serologisch on-
derzoek worden er twee typen
van het tabaksnecrosevirus
(TNV) onderscheiden, name-
lijk serotype A en D (Meulewa-
ter et al., 1994). In Nederland
komt in tulpen vrijwel alleen
serotype D voor wanneer er
met de twee typen antisera
wordt getoetst.
Op grond van de manteleiwit-
sequenties zijn de verschillen-
de isolaten uit tulp eerst geka-
rakteriseerd als TNV type D,
maar na vergelijking met re-
cent onderzoek (Cardoso et al,
2005) blijken de nucleotidense-
quenties meer homologie te
hebben met die van het Olive
mild mosaic virus (OMMV; 98%
homologie, figuur 1). Bij de be-
paling van de basenvolgorde
van een ander gen, het RNA-af-
hankelijk RNApolymerasegen,
blijken de onderzochte virusi-
solaten uit tulpen met Augu-
staziek zeer nauw verwant met
OMMV en niet met TNV-D. Dit
geldt voor drie verschillende
virusherkomsten geïsoleerd
over een periode van circa
twintig jaar.
In Japan is in tulpen naast een
TNV-isolaat (TNV-Toyama) ook
Olive latent virus 1 (OLV1) geï-
soleerd. Met moleculaire tech-
nieken zijn er dus tot nu toe
drie necrovirussen geïdentifi-
ceerd in tulpen met Augusta-
ziek.
Het TNV-D-antiserum (ge-
maakt tegen een virusisolaat
uit Augustazieke tulpen) is
goed te gebruiken bij de toet-
sing van tulpenbladeren met
verdachte symptomen, dus
voor identificatie doeleinden.
Met dit antiserum zijn de tul-
penbollen echter niet betrouw-
baar te toetsen, voor een deel
door de ongelijkmatige verde-
ling van het virus over bolbo-
dem en bolrokken. Daarnaast
zijn er cultivars waarin het vi-
rus niet of nauwelijks is aan te
tonen in de bollen van zieke
planten. Behalve dat de serolo-
gische boltoets het deels laat
afweten is het nut van een bol-
toets om partijen te classifice-
ren twijfelachtig omdat het vi-
rus maar voor een beperkt deel
overgaat op de nieuwgevormde
bollen.
Epidemiologie
TNV en OMMV (uit tulp) wor-
den overgebracht in de grond
door alleen de zwermsporen
van de schimmel Olpidium
brassicae. In de wortelzone van
viruszieke planten komen vi-
rusdeeltjes vrij in het grond-
water. Deze deeltjes hechten
zich specifiek aan de buiten-
wand en flagel van de zwerm-
sporen van O. brassicae. Direct
na binnendringing van deze
zwermsporen in de worteltop-
pen van een plant, komt het
virus vrij en kan zich dan ver-
meerderen (Meulewater et al.,
1994). Binnen tien tot veertien
dagen ontstaan bij vatbare tul-
pencultivars necrotische plek-
ken op de wortels. Waarschijn-
lijk door deze necrotisering
van de wortels kan de Olpidi-
um zijn cyclus niet voltooien;
zoösporangia en rustsporen
worden niet aangetroffen in
deze wortels. In tulpen geteeld
in het jaar na dergelijke Augu-
stazieke tulpen is (vrijwel)
nooit Augustaziek gevonden
(van Slogteren en Visscher,
1967).
Bij later onderzoek in Japan
werden echter wel zoösporan-
gia en rustsporen aangetroffen
in wortels van Augustazieke
tulpen en werd virusoverdracht
geconstateerd naar een volg-
teelt van tulpen (Nahata et al.,
1988). Bij menging van pelafval
van tulpen, bestaande uit bol-
huiden, kleine bolletjes en
wortelresten, door gestoomde
grond bleek ook in Nederland
wel degelijk virusoverdracht
van tulp naar tulp mogelijk
vooral in het geval van zware
zavelgrond. De verschillen tus-
sen het eerdere en latere on-
derzoek zit in de grondsoort
waarop de tulpen werden ge-
teeld en in het ziektebeeld
(vroeg vs. laat Augusta). O.
brassicae komt in alle grond-
Pagina 262 Gewasbescherming jaargang 37, nummer 6, november 2006
Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Plantenziektekundige Vereniging
[A
R
T
I
K
E
L
cpTNV-Augusta1
CpTNV-Augusta2
CpOMMV
CpTNV-D_Hungary
CpTNV-D_UK
CpTNV-A_China
CpTNV-A_Belgium
CpTNV_Toyama
CpTNV_Nebreska
CpOLV-1_Tulip
CpOLV-1_Olive
Figuur 1 Phylogenetische analyse van Augusta TNV in vergelijking met andere necrovirussen
2006 NUMMER 37_6_v2  24-10-2006  09:15  Pagina 262
soorten voor tot op dertig cen-
timeter diepte, maar in zand-
gronden minder frequent dan
in zware zavelgronden.
In veel gevallen is een andere
waardplant of combinatie van
waardplanten (voor virus en
vector) die tot een aantasting
in tulpenpartijen leidt. Van zo-
wel TNV als O. brassicae zijn
veel waardplanten bekend. Di-
verse planten zijn waardplant
voor zowel virus als vector. In
het onderzoek in de oorlogsja-
ren kwamen vooral aardappel,
boon en spinazie als risicovolle
voorteelten naar voren (De
Bruyn Ouboter en Van Slogte-
ren, 1949).
Tegenwoordig komt Augusta-
ziek vooral voor bij tulpen, die
jaar na jaar geteeld worden op
vers gescheurd grasland. In de
wortels van de meeste gras-
soorten is geen O. brassicae
waargenomen, wel in de wor-
tels van kweek en straatgras en
onkruiden in het grasland, zo-
als herderstasje, melkdistel,
muur, klaver en kamille. Door
het scheuren van het grasland
komen er waarschijnlijk veel
zwermsporen tegelijk vrij,
waardoor in een nat najaar bij
temperaturen rond 10°C (opti-
maal voor vrijkomen van en
verspreiding van zwermspo-
ren) na het planten van de bol-
len een flinke virusverspreiding
mogelijk is. De eerste resulta-
ten met een voor O. brassicae
ontwikkelde PCR-toetsmetho-
de in grond wijzen op dat mas-
saal vrijkomen van zwermspo-
ren bij het scheuren van
grasland.
Het optreden van Augustaziek
in andere gebieden kan te ma-
ken hebben met partijen waar-
in het virus latent aanwezig is
in combinatie met andere
voorteelten. Als risicovolle
voorteelten (naast de eerder
genoemde) zijn onder andere
te vermelden gerst, peen, chi-
nese kool en sla.
Vanwege het periodieke karak-
ter van de ziekte is nagegaan of
er een relatie is tussen jaren
waarin het Augustaziek epide-
mische vormen aanneemt en
de meteorologische gegevens
van de maanden september tot
en met november (het plant-
seizoen) van de daaraan voor-
afgaande jaren. Er kon echter
met de gemiddelde weergege-
vens (temperatuur en neerslag)
van het betreffende gebied
geen directe relatie worden ge-
legd.
Om de heftigheid van de epi-
demie in de jaren rond 2000 te
kunnen verklaren, is nagegaan
welke grote veranderingen in
de tulpenteelt de jaren daar-
voor hadden plaats gevonden.
De meest opvallende verande-
ring was in de broeierij, name-
lijk de overschakeling op wa-
terbroei in plaats van teelt op
potgrond. Daarbij komt dat de
afgebroeide bollen vaak weer
gebruikt worden als plantgoed
en dan via waterbroei besmet
kunnen zijn. Er was alle aanlei-
ding toe om dit te onderzoeken
omdat bij de teelt van freesia
en sla in recirculatiesystemen
een explosieve virusversprei-
ding kan plaats vinden bij be-
smetting van het recirculatie-
water met Olpidium. In
meerjarig onderzoek met
zwaar besmette, Augustazieke
partijen uit waterbroei en na-
teelt als plantgoed op Olpidi-
um-vrije zandgrond werd geen
Augustaziek geconstateerd. In
de controle met broei op pot-
grond werd wel in beperkte
mate Augustaziek waargeno-
men. 
Symptoomexpressie
TNV en andere necrovirussen
infecteren planten onder-
gronds. In veel gewassen,
waaronder veel onkruiden,
blijft het virus tot de wortels
beperkt en worden er in het
bovengrondse gewas geen
symptomen gevormd. De tulp,
maar bijv. ook boon, vormen
daarop een uitzondering met
(heftige) ziektebeelden boven-
Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Plantenziektekundige Vereniging
Gewasbescherming jaargang 37, nummer 6, november 2006 Pagina 263
[A
R
T
I
K
E
L
Behandeling Cultivar Vroeg planten Laat planten Grondsoort Pelafval Percentage
(1-10-02) (11-11-02) zieke planten
1 Angelique + zware grond - 92
2 Angelique + zandgrond - 12
3 Inzell + zware grond - 88
4 Inzell + zandgrond - 21
5 Angelique + zware grond - 3
6 Angelique + zandgrond - 0
7 Inzell + zware grond - 2
8 Inzell + zandgrond - 0
9 controle Angelique + zware grond - 0
gestoomd
10 controle Inzell + zware grond - 11
gestoomd
Tabel 1  Percentage planten met Augustaziek aantasting; cultivar Angelique en Inzell
2006 NUMMER 37_6_v2  24-10-2006  09:15  Pagina 263
gronds (Meulewater et al.,
1994). Toch komt het ook in
tulpen frequent voor dat het
virus beperkt blijft tot wortels
en bol (Van Slogteren en Vis-
scher, 1967; Nahata et al.,
1988). De latente bolinfecties
kunnen in een volgend jaar,
wanneer de omstandigheden
voor expressie gunstiger zijn,
voor problemen zorgen in een
oorspronkelijk gezond ogende
partij.
Vroeg planten, begin oktober,
leidt bij vatbare cultivars tot
het ‘vroeg Augusta’. Bij laat
planten, in november, komt dit
beeld vrijwel niet voor, en ont-
wikkelt zich vooral na milde
winters met weinig vorst het
‘laat Augusta’ op de zware za-
velgronden, maar (vrijwel) niet
op zandgronden. Bij droog
weer in mei blijft symptoom-
vorming vaak achterwege (As-
jes, 1994). Het vroeg of laat
planten geeft geen verschil in
symptoomvorming te zien bij
secundair ziek materiaal.
Bij doorteelt van Augustazieke
partijen op zandgrond neemt
het ziektepercentage aanmer-
kelijk af en bij teelt op zware
zavelgrond juist toe. Deze toe-
name wordt voor een deel ver-
oorzaakt door virusversprei-
ding, want bij doorteelt op
gestoomde zavelgrond (waar-
door Olpidium wordt gedood)
vindt er ook een afname in
ziektepercentage plaats, hoe-
wel niet zo sterk als op zand-
grond (tabel 1). De afname van
zichtbaar Augusta in een partij
bij doorteelt is ook sterk culti-
varafhankelijk
Symptomen worden in tulpen
meer waargenomen op gron-
den of plekken met een slechte
structuur en waarop regenwa-
ter langer blijft staan. Zulke
plekken ontstaan bijv. door het
aantrappen van een plek door
koeien (voormalig grasland) of
het keren met een tractor. 
Tussen cultivars zijn er ver-
schillen in vatbaarheid. Vatbare
cultivars behoren o.a. tot de
Triumph-tulpen en Darwinhy-
briden en weinig vatbare zijn te
vinden bij bijv. vroege en Men-
del-tulpen. Tijdens de epide-
mie rond het jaar 2000 waren
cultivarverschillen minder
goed zichtbaar door de heftig-
heid van de epidemie. Sommi-
ge, als weinig vatbaar bekend
staande cultivars, zoals cv. In-
zell, bleken toen ook tot de vat-
bare cultivars gerekend te
moeten worden. Misschien
heeft deze verschuiving te ma-
ken met de opgebouwde infec-
tiedruk, omdat uit Japans on-
derzoek blijkt dat hogere
virusconcentraties in tulpen-
wortels tot meer en heftiger
ziektebeelden leiden (Nahata
et al., 1988).
Bestrijding en
beheersing
Een van de belangrijkste me-
thoden om Augustaziek in tul-
pen te beheersen is door de
tulpen, vooral vatbare culti-
vars, laat (in november) te
planten (Van Slogteren and
Visscher, 1967). Bij de teelt op
zware zavelgronden geeft deze
methode de nodige proble-
men. Na perioden met veel re-
genval zijn deze gronden onbe-
gaanbaar voor de
plantmachines; daarom heb-
ben telers de neiging vroeg te
planten als de herfstbuien nog
niet zijn begonnen. Ook het
feit dat veel plantwerk wordt
uitbesteed aan loonwerkers
maakt het vroeg planten moei-
lijk inpasbaar.
Het gebruik van schoon plant-
goed (zonder wortelresten) en
het verwijderen van zichtbare
zieke planten in een zo vroeg
mogelijk stadium zijn op zich
effectieve beheersmaatregelen.
Het verwijderen van zieke
planten is echter op de zware
zavelgronden, zeker bij de teelt
van tulpen in netten, praktisch
niet toepasbaar.
De keuze voor minder vatbare
cultivars is op zich ook een
mogelijkheid. Onderzoek naar
het verhogen van de weerstand
van tulpen tegen Augustaziek
door dompeling in en bespui-
ting met harpin (is een eiwit,
dat mogelijk resistentie in tulp
induceert) hebben geen posi-
tief resultaat opgeleverd.
Het onderzoek naar grondont-
smetting met diverse chemi-
sche middelen en toepassing
van kalkstikstofbemesting
heeft deels tegenstrijdige resul-
taten opgeleverd en verder
weinig effectieve bestrijdings-
mogelijkheden vooral op zware
zavelgronden (Asjes and Blom-
Barnhoorn, 1996). Onkruidbe-
strijding zou misschien effec-
tiever kunnen zijn, omdat daar
veel waardplanten van het vi-
rus en/of de vector tussen zit-
ten.
Recent is geëxperimenteerd
met het hakselen en onderspit-
ten van bepaalde tussengewas-
sen. Sarepta-mosterd leek in
eerste instantie een gunstig ef-
fect te hebben, maar mogelijk
is gele mosterd beter omdat
hierbij in de wortels minder
Olpidium werd vastgesteld.
Daarnaast zijn er ook minder
planten met symptomen van
Augustaziek in de behandelin-
gen met gele mosterd waarge-
nomen. Aan de andere kant
kunnen bepaalde voorgewas-
sen beter vermeden worden
omdat deze een waardplant
zijn voor zowel virus als vector,
bijv. aardappel, boon, gerst en
gescheurd grasland. Dat laatste
is in bepaalde gebieden in
Noord-Holland juist een stan-
daard teeltmethode.
Een bestrijding met behulp van
een Pseudomonas bacterie
Pagina 264 Gewasbescherming jaargang 37, nummer 6, november 2006
Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Plantenziektekundige Vereniging
[A
R
T
I
K
E
L
2006 NUMMER 37_6_v2  24-10-2006  09:15  Pagina 264
biedt in principe een mogelijk-
heid om Augustaziek in tulpen
te bestrijden. De biosurfactant,
die deze bacterie produceert,
pakt de Olpidium zwermspo-
ren aan. De toevoeging van de-
ze bacterie aan het standaard
ontsmettingsbad voor tulpen-
bollen leverde betere resulta-
ten op dan de toepassing van
deze bacterie alleen. In hoever-
re deze bacterie op commer-
ciële schaal is te produceren, is
bepalend voor latere toepas-
sing in de praktijk.
Drainage van gronden is in Ja-
pan een mogelijkheid gebleken
om virusverspreiding te beper-
ken (Nahata et al., 1988). Het
telen van een partij op zand-
grond, vaak vrij van Olpidium,
is een mogelijkheid om een
partij op te knappen. Het uitrij-
den van pelafval en grond over
akkers dient vermeden te wor-
den, tenzij dit eerst wordt ge-
composteerd.
Augustaziek in tulpen blijft een
intrigerende virusziekte door
het wisselvallige karakter van
de ziekte qua moment van ver-
schijnen en mate en moment
van symptoomexpressie. Er
zijn ondanks vele vorderingen
in het onderzoek nog diverse
zaken de moeite van het on-
derzoek waard om telers een
handvat te geven bij het be-
heersen van deze ziekte.
Literatuur
Asjes, C.J., 1994. Augustaziek in tulpen. Min-
der kans bij teelt op zand. Bloembollen-
cultuur 105: 40-42
Asjes, C.J. and Blom-Barnhoorn, G.J., 1996.
Control of Augusta disease caused by to-
bacco necrosis virus in tulip affected by
culture conditions and soil disinfesta-
tion. In: Proceedings 3rd symposium of
International working group on plant
viruses with fungal vectors. Eds.: J.I.
Sherwood and C.M. Rush, Dundee,
Scotland: 125-128
Cardoso, J.M.S., Félix, M.R., Oliveira, S. and
Clara, M.I.E., 2005. The complete geno-
me of a new necrovirus isolated from
Olea europaea L. Arch. Virol. 150: 815-
823
De Bruyn Ouboter, M.P. en van Slogteren, E.,
1949. Het Augusta-ziek der tulpen, een
virus-ziekte van het tabaks-necrosetype.
Tijdschrift over plantenziekten 55: 262-
267
Meulewater, F., Danthinne, X. and van Em-
melo, J., 1994. Necroviruses. In: Encyclo-
pedia of Virology, vol.2 (Eds. R.C. Wester
and A. Granoff), San Diego, Academic
Press
Nahata, K., Kusaba, T. and Mukobata, H.,
1988. Studies on the ecology and control
of tulip virus diseases. Bull. Toyama Ag-
ric.Res.Ctr., no. 2: 1-132
Van Slogteren, D.H.M. and Visscher, H.R.,
1967. Transmission of a tobacco necro-
sis virus, causing ‘Augusta disease’ to the
roots of tulip by zoospores of the fungus
Olpidium brassicae (Wor.) Dang. Me-
ded. Rijksfaculteit Lanbouwweten-
schappen Gent 32: 927-938
Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Plantenziektekundige Vereniging
Gewasbescherming jaargang 37, nummer 6, november 2006 Pagina 265
[A
R
T
I
K
E
L
2006 NUMMER 37_6_v2  24-10-2006  09:15  Pagina 265


Augustaziekte in tulpen: een intrigerende virusziekte

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

NARCIS

Wageningen Yield