Ruijs, M.N.A.

Dutch

NARCIS 

Terugblik op innovaties op tomatenbedrijven; periode 1995-2005

Name not available

Wageningen Yield 

Terugblik op innovaties op tomaten-
bedrijven; periode 1995-2005
systeem
innovatie
Onderzoeksprogramma Systeeminnovaties beschermde teelten
Brochure_Ruijs_Tomaten.pmd 5/24/2006, 10:35 AM1
1. Inleiding >  3
2. Innovaties >  4
3. Performance tomatenbedrijven >  5
4. Verbruik en emissies van milieu- > 7
belastende processen
5. Discussie > 8
6. Conclusies > 9
7. Toekomstverwachtingen 2010 > 10
Literatuur > 11
2 <> 3
Terugblik op innovaties op tomatenbedrijven; periode 1995-
2005 is een rapport van het onderzoeksprogramma
Systeeminnovaties plantaardige productiesystemen.
Wageningen UR voert deze projecten uit in opdracht van het
Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit.
Actuele informatie en achtergronden van het
systeeminnovatieonderzoek zijn te vinden op www.syscope.nl
Projectnummer: 22.40389.000
LEI
Adres Burgemeester Patijnlaan 19, Den Haag
Postbus 29703, 2502 LS Den Haag
Tel. 070 - 335 83 30
Fax 070 - 361 56 24
E-mail informatie.lei@wur.nl
Internet www.lei.wur.nl
Colofon Inhoud
Samenstelling Marc N.A. Ruijs
Vormgeving Tina de Kleijn, Wageningen UR
Druk Propress, Wageningen
© 2006 Wageningen, LEI
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens-
bestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze,
hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of
enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van LEI.
LEI  is niet aansprakelijk voor eventuele schadelijke gevolgen die
kunnen ontstaan bij gebruik van gegevens uit deze uitgave.
Brochure_Ruijs_Tomaten.pmd 5/24/2006, 10:35 AM2
1. Inleiding
In het kader van het project ‘ Emissie-arme kas 2010’ worden
ontwerpen van bedrijfsconcepten ontwikkeld voor het jaar 2010-
2015. Hierbij worden twee cases onderscheiden: het bedrijfstype
tomaat en het bedrijfstype chrysant. Elke case heeft haar
karakteristieke emissies, die onderwerp van studie zijn in het
project. In dat licht zal ook een ambitieniveau worden vastgesteld
over de mate waarin die emissies in 2010 kunnen worden
gereduceerd. Om een uitdagende, maar ook realistische ambitie
neer te zetten wordt hierna een terugblik gedaan over de periode
1995-2005. De volgende vragen zullen daarbij worden
beantwoord:
• welke innovaties hebben in die periode plaatsgevonden;
• wat was de performance of prestaties op tomatenbedrijven;
• wat was het verbruik en/of emissie van milieubelastende
processen;
• welke discussiepunten zijn er;
• welke conclusies kunnen ten aanzien van de in gang gezette
innovaties worden getrokken en
• welke verwachtingen kunnen worden gedaan voor de periode
2005-2010.
Brochure_Ruijs_Tomaten.pmd 5/24/2006, 10:35 AM3
2. Innovaties
In de periode 1995-2005 hebben zich de volgende ontwikkelingen
of innovaties voorgedaan, die relevant zijn voor de case tomaat.
Hierbij is niet gestreefd naar volledigheid, maar het geeft aardig
weer op welke terreinen die innovaties zoal hebben plaats-
gevonden:
• rassen: gericht op marktsegmenten, zoals pruimtomaat,
smaaktomaat, etc.;
• afzet via afzet- en telersverenigingen;
• energievoorziening: ketel (WOK, VOS), CO2-levering via OCAP;
• warmtebuffer en CO2-dosering;
• ondergrondse regenwateropslag, waterkelders;
• productiesysteem: hangende goten, WPS, continu
teeltsysteem, etc.;
• teeltconcepten: mede o.i.v. afzeteisen en regelstrategieën
(o.i.v.  energieprijzen);
• gewasbescherming: geintegreerd, minder schadelijke
middelen, technieken;
• (semi) gesloten kasconcepten: benutten zonne-energie;
• scherminstallaties: varianten op schermdoeken en
lichtemissiereductie doeken;
• groeilicht: intensiteit, mobiel;
• kasconstructie: grotere spant/vak/poot/glasmaten, profielen,
etc.;
• kasdekmaterialen: hogere lichttransmissie, hogere
isolatiewaarde, etc.;
• wk-installatie: benutten warmte en CO2 en verkoop elektra;
• mechanisering en automatisering: intern transport, verwerke,
beeldverwerking, bladplukken (nog experimenteel);
• procesautomatisering: klimaatbeheersing (weersvoorspelling,
TI, etc.), meststofdosering, handelingen- en arbeidsregistratie;
• certificering: ISO, HACCP, EurepGAP, etc.;
• sensoren: plantsensoren, ionselectieve sensoren, etc.;
• schaalvergroting: hoofd- en nevenvestigingen (in binnen- of
buitenland);
• managementstructuur: meerhoofdige leiding, gelaagde
arbeidsorganisatie;
• financieringsconstructies: lease-back (Rabobank), leasen, etc.;
• etc., etc..
4 <> 5
Brochure_Ruijs_Tomaten.pmd 5/24/2006, 10:35 AM4
3. Performance tomatenbedrijven
Met de performance wordt de productieprestatie (fysiek en in
waarde) aangegeven over de periode 1995-2005. Hieronder
worden enkele kengetallen weergegeven:
• structuur bedrijven;
• productie, productprijs, opbrengsten en nettobedrijfsresultaat;
• arbeidskosten, arbeidsinzet en arbeidsproductiviteit.
De gemiddelde grootte van het gespecialiseerde tomatenbedrijf (in
netto glas) is in 9 jaar tijd verdubbeld; een stijging van 9% per jaar.
De kassen zijn in circa 5 jaar een halve meter hoger geworden en
deze ontwikkeling is nog niet gestopt. De warmtebuffers zijn in
bijna 10 jaar verdubbeld van 60 naar 120 m3/ha.
De fysieke productie is in de periode 1995-2000 stabiel gebleven
voor de gespecialiseerde tomatenbedrijven. Voor het gemiddelde
glastuinbouwbedrijf met tomaat is de productie is in die periode
zelfs gedaald. De stabilisatie respectievelijk daling houdt verband
met de productsegmentering (door veredeling) als naijling van de
‘Wasserbombe’ affaire (kastomaat zonder smaak), waarmee de
kastomaat eind jaren tachtig bekend kwam te staan
(www.duitslandweb.nl).  Na 2000 is de fysieke productie weer
toegenomen door teeltoptimalisatie en intensivering (CO2-dosering
en inminder mate groeilicht). De fysieke productie op
gespecialiseerde tomatenbedrijven is tussen 1995 en 2004 met
0,85% per jaar toegenomen.
De productprijs laat sterke schommelingen zien met een diepte-
punt in 2004. Ditzelfde beeld vertoont de ontwikkeling van de
opbrengsten.
Het netto bedrijfsresultaat is gedurende de periode 1995-2004
alleen in 1995, 2001 en 2004 negatief geweest met als diepte-
punt 2004. De vervangingswaarde van het gespecialiseerde
tomatenbedrijf is in periode toegenomen van bijna 84 tot 106 euro
per m2, dit is een stijging van 2,7% per jaar. De moderniteit  was in
de beschouwde periode ruim op peil (40% is de ondergrens) en ligt
in 2000 en daarna onder de 40%.
De arbeidskosten zijn in de periode 1995-2000 gestegen, maar
zijn sinds 2000 licht gedaald. Ditzelfde geldt voor de areidskosten
in procenten van de totale kosten.
De arbeidsinzet is tot 2000 toegenomen, maar laat na 2000 een
daling zien. Per ha is de arbeidsinzet daarentegen sterk gedaald
(met 8,5% per jaar tussen 1995 en 2004). De arbeids-
productiviteit laat daardoor in de periode 1995-2004 een enorme
stijging zien (2,7 maal verbeterd)), m.a.w. een sterke efficiëntie-
verbetering.
Structuur bedrijven.
1995 2000 2003 2004
Aantal bedrijven 936 668 543 479
Oppervlakte (ha) 1220 1134 1257 1352
Oppervlakte per bedrijf met glas  (ha) 1,3 1,7 2,3 2,8
Oppervlakte gespecialiseerd glas per bedrijf 1) (m2) 14.380 29.400 27.700 31.600
Poothoogte kas (m) 3 4 4.5 4.5
Kassen 0-5 jaar (%) 23 48 47 37
Kassen 6-10 jaar (%) 26 33 22 32
Kassen 11-15 jaar (%) 20 10 24 21
Kassen > 15 jaar (%) 30 9 7 10
Inhoud warmteopslag (m3/ha) 61 108 104 120
Bron: L&T-cijfers, 1996, 2001, 2005, BIN-LEI 1999, 2003 en 2004.
1) Cijfers accountskantoren, 1996, 2001, 2004 en 2005
Brochure_Ruijs_Tomaten.pmd 5/24/2006, 10:35 AM5
6 <> 7
Arbeidskosten, arbeidsinzet en arbeidsproductiviteit.
1995 2000 2003 2004
Arbeidskosten (euro/m2) 11,3 14,5 14,3 14,1
Arbeid in % van kosten 33 35 32 33
Arbeidsinzet (VAK/bedrijf) 1) 12,8 13,4 13,2 12,5
VAK/ha 8,9 4,6 4,8 4,0
Arbeidsproductiviteit 1 2) 56,6 110,6 120,4 137,3
Arbeidsproductiviteit 2 2) 32,2 104,2 105,5 81,9
Bron: Cijfers accountskantoren, 1996, 2001 en 2005, BIN-LEI 1999, 2003 en 2004.
1) VAK: volwaardige arbeidskracht; bedrijf: gemiddelde bedrijfsgrootte 14.380 m2 (1995), 29.400 m2 (2000), 27.700 m2 (2003) en
31.600 m2 (2004).
2)  Arbeidsproductiviteit 1: fysieke productie in 1000 kg per VAK ; arbeidsproductiviteit 2: productiewaarde in 1000 euro per VAK.
Productie en financieel-economische kengetallen.
1995 2000 2003 2004
Productie (kg/m2) 50,4 50,4 53,3 54,3
Productie (kg/m2)  1) 49,3 45,9 47,3 .
Productprijs (euro/kg) 0,57 0,94 0,86 0,56
Opbrengsten  (euro/m2) 28,7 47,5 47,3 32,4
Netto bedrijfsresultaat (€/m2) -5,8 5,6 4,7 -8,9
Vervangingswaarde (euro/m2) 83,5 105 103 106
Moderniteit 2) 47 33 36 35
Bron: Cijfers accountskantoren, 2005, BIN-LEI 1999, 2003 en 2004.
1) Bron: L&T-cijfers, 1996, 2001 en 2005.
2) Moderniteit: boekwaarde in % van vervangingswaarde.
Brochure_Ruijs_Tomaten.pmd 5/24/2006, 10:35 AM6
4. Verbruik en emissies van milieubelastende
processen
Het verbruik en de emissies van milieubelastende stoffen betreffen:
• aardgas en CO2;
• gewasbeschermingsmiddelen;
• nutriënten.
In sommige gevallen is het verbruik ook uitgedrukt in monetaire
eenheden.
In de periode 1995-2005 is het gasverbruik en de CO2-emissie met
bijna 20% afgenomen, dit is 2,2% per jaar). De energiekosten
namen tot 2000 toe om daarna weer af te nemen. De
energiekosten zijn op dit moment weer aanzienlijk hoger. Het
aandeel van energie in de totale kosten bedraagt minimaal 20%.
De hoeveelheid chemische gewasbeschermingsmiddelen (kg
werkzame stof/ha) is in de afgelopen 10 jaar nauwelijks
afgenomen. Wel is de samenstelling van het middelenpakket
veranderd. Het verbruik was in 2000 wel lager, maar is daarna
weer gestegen.  De kosten voor biologische en chemische
middelen zijn per m2 eveneens nauwelijks veranderd.
Verbruik en emissie van energie, gewasbeschermingsmiddelen en nutriënten.
1995 2000 2003 2004
Aardgas (m3/m2) 60,1 55,1 50,0 49,1
CO2 (kg/m
2) 107,0 98,1 89,0 87,4
Aardgas (€/m2) 6,2 9,8 8,7 7,8
Elektra (€/m2) 0,5 0,6 0,6 0,6
Energie in % van kosten 20 23 21 20
Werkzame stof (kg/ha) 1) 9,7 8,3 . 9,8
Biol gewasb (€/m2) 0,2 0,2 0,2 0,2
Chem gewasb (€/m2) 0,1 0,2 0,2 0,2
Zuivere nutriënten N 1835 1058 . 1730
resp. P (kg/ha)  1) 385 292 . 375
Nutriënten (€/m2) 0,9 0,8 0,9 0,9
Bron: Cijfers accountskantoren, 1996, 2001 en 2005, BIN-LEI 1999, 2003 en 2004.
1) Bron: jaar 1995: Landbouw, Milieu en Economie, editie 1996, LEI; jaar 2000: Raaphorst et al., 2001; Glastuinbouwbedrijfssystemen in
2010, PPO, 2001; jaar 2004: Milieurapportage UO, 2006 (in voorbereiding).
Het nutriëntenverbruik (kg/ha) is in de periode 1995-2000 sterk
afgenomen, maar is daarna weer fors toegenomen. In 2004 was
het verbruik 5,7% (N) en 2,5% (P) lager dan in 1995. Bij tomaat is
sprake van gesloten teeltsystemen, zodat de emissie (w.o. spui op
riool) op een laag niveau zal liggen  De kosten van meststoffen zijn
in tegenstelling tot het verbruik op hetzelfde niveau gebleven.
Brochure_Ruijs_Tomaten.pmd 5/24/2006, 10:35 AM7
8 <> 9
5. Discussie
De ontwikkelingen op de tomatenbedrijven in de periode 1995-
2005 laten zich niet eenvoudig vangen in kengetallen. Diverse
bronnen zijn geraadpleegd om het beeld van de tomatenbedrijven
in 1995, 2000 en 2004 neer te zetten. De cijfers ontleend aan
Land en Tuinbouwcijfers betreffen alle bedrijven met de tomaten-
teelt, terwijl de cijfers van accountantskantoren hoofdzakelijk
betrekking op gespecialiseerde (lees jaarrond-) tomatenbedrijven.
De laatste groep zal zeer waarschijnlijk beter presteren, zoals ten
aanzien van de productie, dan de doorsnee tomatenbedrijven.
Niettemin is een aardig beeld verkregen op de voor dit project
relevante items.
Kijkend naar de periode 1995-2005 hebben zich vele kleine en
grote innovaties voorgedaan (van opstart tot volledige
verspreiding). Dit heeft geleid tot een productiestijging van 0,85%
per jaar, een daling van de arbeidsinzet per ha van 8,5% per jaar en
een afname van het gasverbruik van 2,2% per jaar. Tegelijkertijd is
de schaalomvang van het tomatenbedrijf met ca. 9% per jaar
toegenomen.
Uit de cijfers blijkt dat de ontwikkelingen niet altijd lineair zijn
verlopen, maar ook sprongen hebben laten zien. Dit laatste hangt
vaak samen met omstandigheden die van buiten het bedrijf komen.
Hierbij kan men denken aan het overheidsbeleid (w.o. milieu en
ruimtelijke ordening), algemene economische ontwikkeling,
ontwikkelingen op de afzetmarkt (prijs en concurrentie),
energieprijsontwikkeling, technologieontwikkeling, etc.
Brochure_Ruijs_Tomaten.pmd 5/24/2006, 10:35 AM8
6. Conclusies
De volgende conclusies ten aanzien van innovaties op de
tomatenbedrijven en de indicatoren die daar verband mee houden
zijn te trekken over de periode 1995-2005:
• vele innovaties (van klein tot groot) hebben zich de afgelopen
10 jaar op tomatenbedrijven voorgedaan (open deur);
• de innovaties komen op verschillende terreinen voor, zoals
afzet, organisatie, teelt, techniek en management;
• het aantal tomatenbedrijven is fors afgenomen, terwijl de
schaalomvang per bedrijf is verdubbeld;
• de fysieke productie is op gespecialiseerde tomatenbedrijven
met 0,85% per jaar toegenomen. De opbrengsten en het netto
bedrijfsresultaat werden sterk bepaald door de productprijs, die
in 2004 een dieptepunt bereikte;
• de vervangingswaarde is jaarlijks toegenomen met 2,7% per
jaar;
• de arbeidsproductiviteit, op basis van de fysieke productie, is
bijna 2,5 maal verbeterd. Het aandeel arbeidskosten is op
hetzelfde niveau gebleven;
• het gasverbruik en daaraan gekoppeld de CO2-emissie is met
2,2% per jaar gedaald, terwijl het aandeel energiekosten gelijk
is gebleven;
• het verbruik van chemische gewasbeschermingsmiddelen is
stabiel gebleven, waarbij het middelenpakket vanuit
milieuoogpunt in positieve zin is gewijzigd. De kosten van
biologische en chemische middelen zijn door de jaren heen
nauwelijks gewijzigd en zijn beperkt van omvang (aandeel in de
totale kosten van ca. 4%);
• het verbruik van nutriënten is in de eerste helft van de
beschouwde periode sterk gedaald en in de tweede helft weer
fors gestegen. Het kostenaandeel is gelijk gebleven.
Brochure_Ruijs_Tomaten.pmd 5/24/2006, 10:36 AM9
10 <> 11
7. Toekomstverwachtingen 2010
Kijkend naar het jaar 2010 zullen op het gespecialiseerde tomaten-
bedrijf door introductie en toepassing van innovaties de volgende
ontwikkelingen te verwachten zijn op het terrein van bedrijfs-
structuur, productie, verbruik en emissie van mileubelastende
stoffen. De trends uit de periode 1995-2004 zijn hierbij
doorgetrokken naar 2010:
• de fysieke productie neemt met gemiddeld ca. 5% toe tot 57
kg/m2 door voortgaande intensivering van de tomatenteelt
(teeltconditionering, w.o. groeilicht, CO2-dosering en RV en
rassenkeuze);
• de schaalvergroting zet door en resulteert in een gemiddelde
bedrijfsgrootte van ca. 53.500 m2;
• de vervangingswaarde van het bedrijf neemt met 17% toe tot
een bedrag van ca. 125 euro/m2;
• de arbeidsproductiviteit neemt met ca. 80 % toe. Per ha daalt
de arbeidsinzet tot onder de 3 VAK/ha;
• het gasverbruik en de CO2-emissie zal met ca. 13% afnemen.
Het gemiddeld gasverbruik bedraagt dan ca. 43,5 m3/m2 en de
CO2-emissie ruim 77 kg/m
2;
• het chemische middelenverbruik zal met 15% kunnen dalen. De
middelenemissie en de milieu-impact zullen verder teruglopen;
• de inzet van biologische middelen zal verder toenemen;
• het nutriëntenverbruik zal proprotioneel toenemen met de
toename van de fysieke productie (ca. 5%). De emissie neemt
echter niet toe door gecontroleerde afvoer via het rioolstelsel.
In onderstaande tabel is dit nog eens weergegeven.
De hierboven verwachte trends zullen in het kader van het project
‘Emissie-arme kas 2010’ worden gebruikt als ondergrens bij het
bepalen van de ambities voor de te bereiken emissiereducties in
2010.  Er mag worden verwacht dat de voorlopende tomaten-
bedrijven gemiddeld beter presteren dan het gemiddelde
tomatenbedrijf.
De genoemde ambities zullen in samenspraak met voorlopende
telers worden opgesteld.
Structuur, productie, arbeid en verbruik en emissie op tomatenbedrijven 2004-2010.
2004 2010
Oppervlakte gespecialiseerd glas per bedrijf  (m2) 31.600 53.500
Productie (kg/m2) 54,3 57
Vervangingswaarde (euro/m2) 106 125
Arbeidsproductiviteit 137,3 250
VAK/ha 4 3
Aardgas (m3/m2) 49,1 43,5
CO2 (kg/m
2) 87,4 77,4
Werkzame stof (kg/ha) 9,8 8,3
Zuivere nutriënten N resp. P (kg/ha) 1730 1820
375 395
N.B.: 2010 inschatting.
Brochure_Ruijs_Tomaten.pmd 5/24/2006, 10:36 AM10
Anonymus. Land en Tuinbouwcijfers over 1995, 2000 en 2004. LEI en CBS, Den Haag en Voorberg, 1996, 2001 en 2005.
Anonymus. Bedrijfsvergelijkingsoverzichten van tomatenbedrijven in 1995, 2000, 2003 en 2004. Vertrouwelijke overzichten.
Accountantskantoren, 1996, 2001, 2004 en 2005.
Bakker, R. Effect van kasconstructie op het toekomstig energieverbruik in de glastuinbouw. Rapport 1.99.06. LEI, Den Haag, 1999.
www.cbs.nl/statline
www.duitslandweb.nl/ Economische betrekkingen
Literatuur
Brochure_Ruijs_Tomaten.pmd 5/24/2006, 10:36 AM11
systeem
innovatie
Brochure_Ruijs_Tomaten.pmd 5/24/2006, 10:36 AM12


Terugblik op innovaties op tomatenbedrijven; periode 1995-2005

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

Name not available

Wageningen Yield