In opdracht van het ministerie van LNV en PO Kokkels is een onderzoek uitgevoerd naar rendement en effecten van het verzaaien van kokkels (Cerastoderma edule) in de Westerschelde (Produs deelproject 4a (REKWES)). De monitoring van de schelpdierbestanden is uitgevoerd door Wageningen IMARES te Yerseke (voorheen RIVO-CSO), de samenstelling van de bodem en benthos door het NIOO-CEMO. Het doel van het onderzoek is na te gaan of op deze manier een hogere productie kan worden bereikt dan bij natuurlijke ontwikkeling, en welke effecten dit heeft op het sediment en het bodemleven

Kesteloo-Hendrikse, J.J.

Smaal, A.C.

Wageningen Yield 

 
 
 
 
Wageningen IMARES 
Institute for Marine Resources & Ecosystem Studies 
  
Vestiging IJmuiden Vestiging Yerseke Vestiging Den Helder 
Postbus 57 
1780 AB Den Helder  
Tel.: 022 363 88 00 
Fax: 022 363 06 87 
Vestiging Texel 
Postbus 68  Postbus 77 Postbus 167 
1790 AD Den Burg Texel 1970 AB  IJmuiden 4400 AB  Yerseke 
Tel.: 0255  564646 Tel.: 0113 672300 Tel.: 0222 369700 
Fax: 0255  564644 Fax: 0113 573477 Fax: 0222 319235 
    
   
Internet: www.wageningenimares.wur.nl 
E-mail: imares@wur.nl 
 
Rapport 
Nummer: C007/07 
 
 
Rendement en effecten van verzaaien kokkels in de 
Westerschelde (REKWES) 
 
 
 
A. C. Smaal & J. J. Kesteloo 
 
 
 
Opdrachtgever: Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit 
 Postbus 20401 
 2500 EK Den Haag 
  
 P. O. Kokkels 
 p/a Ir. J. D. Holstein 
 Coxstraat 41 
 4421 DC Kapelle 
 
Project nummer:  439.25000.04 
 
 
 
Contract nummer:   
 
 
 
 
De Directie van Wageningen IMARES is niet aansprakelijk voor gevolgschade, alsmede voor schade welke voortvloeit uit 
toepassingen van de resultaten van werkzaamheden of andere gegevens verkregen van Wageningen IMARES; 
opdrachtgever vrijwaart Wageningen IMARES van aanspraken van derden in verband met deze toepassing. 
 
 
 
 
 
Wageningen IMARES is een 
samenwerkingsverband tussen 
Wageningen UR en TNO. Wij zijn 
geregistreerd in het 
Handelsregister Amsterdam nr. 
34135929 BTW nr. NL 
811383696B04 
 
 
 
Aantal exemplaren: 10 
Aantal pagina's: 13 
Aantal tabellen: 3 
Aantal figuren: 2 
Aantal bijlagen: 0 
Dit rapport is vervaardigd op verzoek van de opdrachtgever hierboven aangegeven en is zijn eigendom. Niets van dit 
rapport mag weergegeven en/of gepubliceerd worden, gefotokopieerd of op enige andere manier zonder schriftelijke 
toestemming van de opdrachtgever. 
   
 
 
 
 
pagina 2 van 13 Rapport C007/07 
 
 
 
 
Inhoudsopgave 
Inhoudsopgave ........................................................................................................................ 2 
Summary ................................................................................................................................ 3 
Samenvatting .......................................................................................................................... 4 
1 Inleiding ........................................................................................................................... 5 
2 Materiaal en Methode....................................................................................................... 5 
2.1 Vooronderzoek .....................................................................................................5 
2.2 Uitvoering inventarisatie schelpdierbestanden .........................................................7 
2.3 Uitvoering bodem en bodemdieronderzoek .............................................................8 
3 Resultaten........................................................................................................................ 8 
4 Diskussie en Conclusies ................................................................................................. 10 
5 Literatuur ....................................................................................................................... 12 
 
 
 
 
 
Rapport C007/07 pagina 3 van 13 
 
 
 
 
Summary 
We transplanted cockles from areas with low growth potential to high growth potential areas in 
the Western Scheldt in 2005. Purpose of this study was to identify potential for increased 
cockle production, the impact of the fishery on cockles, other benthic species and sediment.  
Wageningen IMARES (formerly RIVO) and NIOO-CEME conducted this study under a contract 
from the Ministry of LNV and the cockle producer organization (PO Kokkels).  
 
210 tons of cockles of yearclasses 2004 and older that had not reached a marketable size 
were fished during the period from October 3 to October 19, 2005. These cockles were 
reseeded to a tital and a subtidal location in the western part of the Western Scheldt. 
 
Four weeks after fishing no extra mortality on the remaining cockles at the fishing sites was 
found. In the tidal location all transplanted cockle survived, in the subtidal location only half of 
the cockles remained. 
 
The total cockle stock in the Western Scheldt was reduced dramatically during the winter 
2005/2006. The cause of this massive mortality is unknown, but can not be contributed to the 
transplantation of the cockles. As a result of the high mortality the report is restricted to the 
first phase of the observations. 
 
 
 
 
 
 
pagina 4 van 13 Rapport C007/07 
 
 
 
 
Samenvatting 
In opdracht van het ministerie van LNV en PO Kokkels is een onderzoek uitgevoerd naar 
rendement en effecten van het verzaaien van kokkels (Cerastoderma edule) in de Westerschelde 
(Produs deelproject 4a (REKWES)). 
De monitoring van de schelpdierbestanden is uitgevoerd door Wageningen IMARES te Yerseke 
(voorheen RIVO-CSO), de samenstelling van de bodem en benthos door het NIOO-CEMO. 
Het doel van het onderzoek is na te gaan of op deze manier een hogere productie kan worden 
bereikt dan bij natuurlijke ontwikkeling, en welke effecten dit heeft op het sediment en het 
bodemleven. 
 
In de periode van 3 oktober t/m 19  oktober 2005 zijn door het kokkelvaartuig YE172 kokkels, 
van jaarklasse 2004 en ouder, overgebracht naar locaties met betere groeicondities. Tot het 
verzaaien is besloten toen tijdens de visserij in het najaar van 2005 bleek dat deze kokkels de 
visbare maat niet hadden bereikt. In totaal is 210 ton kokkels verzaaid naar 2 locaties in het 
westelijk deel van de Westerschelde. 1 zaailocatie in het litoraal en 1 in het sublitoraal van de 
Westerschelde. 
 
Bij de bemonstering ca. 4 weken na het verzaaien bleek het opvissen van de kokkels op de 
vislocaties geen extra sterfte onder de achtergebleven kokkels veroorzaakt te hebben. Op de 
zaailocatie in het litoraal waren alle verzaaide kokkels nog aanwezig, in het sublitoraal was de 
helft verdwenen. 
 
Bij de bemonstering in mei 2006 zijn, zowel op de vis- als de zaailocaties geen kokkelbestanden 
van enige betekenis meer aangetroffen. Ook tijdens de jaarlijkse voorjaarsinventarisatie van de 
kokkelbestanden op de Westerschelde is gebleken dat er in de winter 2005/2006 veel sterfte 
onder kokkels is opgetreden. De oorzaak hiervan is niet bekend. Door dit feit is de proef 
voortijdig beëindigd bij gebrek aan onderzoeksmateriaal. 
 
 
 
 
 
Rapport C007/07 pagina 5 van 13 
 
 
 
 
1 Inleiding 
 
In het kader van Produs deelproject 4a (REKWES) is een onderzoek uitgevoerd naar rendement 
en effecten van het verzaaien van kokkels in de Westerschelde, in opdracht van LNV en PO 
Kokkels. 
Het onderzoek is uitgevoerd door Wageningen IMARES te Yerseke (voorheen RIVO-CSO) en 
NIOO-CEMO.  
Het experiment hield in dat kokkels, van jaarklasse 2004 en ouder, die bij de visserij in het 
najaar van 2005 niet de visbare maat bereikt hadden, werden overgebracht naar locaties met 
betere groeicondities, en dat effecten en effectiviteit zouden worden gemonitored op beviste en 
controle vakken. Het doel van het onderzoek is dus na te gaan of op deze manier een hogere 
productie kan worden verkregen dan bij natuurlijke ontwikkeling, en welke effecten op bodem en 
bodemleven dit met zich meebrengt.  
Om het rendement te bepalen zijn groei en overleving van kokkels gemonitored op de 
vislocaties en 1 controlevak op de Molenplaat en op de 2 zaailocaties en controlevakken op de 
Lage Springer en in het sublitoraal bij Hoofdplaat. In samenwerking met het NIOO zijn de 
effecten van verzaaien op de samenstelling van het sediment en de bodemdieren onderzocht. 
Aangezien is gebleken dat er in de winter 2005/2006 veel sterfte onder de kokkels in de 
Westerschelde is opgetreden is de proef vroegtijdig beëindigd wegens gebrek aan 
onderzoeksmateriaal. De sterfte is niet alleen op de vis- en verzaailokaties opgetreden maar in 
de gehele Westerschelde (Kesteloo et al, 2006) 
 
2 Materiaal en Methode 
 
2.1 Vooronderzoek 
 
Bij vooronderzoek heeft de bemanning van het kokkelvaartuig YE172 de vis- en verzaailocaties 
in de Westerschelde uitgezet (tabel 1; figuur 1). In week 39 2005 is een T0-meting uitgevoerd. 
Door  Wageningen IMARES is op de locaties een inventarisatie gemaakt van de aanwezige 
schelpdierbestanden. Door het NIOO is één vis- en één verzaailocatie + referentiegebieden 
bemonsterd voor het bepalen van de sedimentsamenstelling  (korrelgrootte) en het benthos 
(>1mm). 
 
 
 
 
 
 
 
 
pagina 6 van 13 Rapport C007/07 
 
 
 
 
 
 
 
Tabel 1:  De vis- en verzaailocaties in de Westerschelde 
 
vislocatie opp ha bemonsterd 
hoedekenskerke 27,3 RIVO 
hoedekenskerke-zuid 17,6 RIVO 
molenplaat 10,5 RIVO/NIOO 
molenplaat ref 7,4 RIVO/NIOO 
suikerplaat 25 RIVO 
      
zaailocatie     
hoofdplaat 7,7 RIVO 
hoofdplaat ref 4 RIVO 
lage springer 6,9 RIVO/NIOO 
lage springer ref 6,9 RIVO/NIOO 
 
 
Figuur 1:  De vis- en verzaailocaties in de Westerschelde: 1 = molenplaat, 2 = 
hoedekenskerke, 3 = suikerplaat, 4 = hoofdplaat, 5 = lage springer 
 
Door het kokkelvaartuig YE172 zijn na de T0-meting de kokkels, jaarklasse 2004 en ouder, 
aanwezig op de vislocaties opgevist en overgebracht naar de zaailocaties. Hierbij zijn de 
volgende gegevens verzameld (tabel 2): 
 
- De hoeveelheid opgeviste kokkels per locatie 
- Het busstukstal van de opgeviste kokkels 
- De watertemperatuur 
- De tijd van vissen en verzaaien 
 
Er is gevist met een spijlbreedte van 13 mm en op dezelfde dag gevist en verzaaid. 
 
 
 
 
 
Rapport C007/07 pagina 7 van 13 
 
 
 
 
Tabel 2:  Vis en uitzaailokaties, en hoeveelheden opgeviste lokaties, volgens opgave sector. 
 
vislocatie datum opgevist verzaaid naar stukstal watert 
tijd 
gevist 
tijd 
gezaai
d 
    
kilo*1000
      °C min min 
Hoedekenskerke 3-10-2005 35 Hoofdplaat  150-155 16,8 150 60 
Hoedekenskerke 4-10-2005 25 Hoofdplaat  150-155 16,8 180 nb  
Hoedekenskerke 5-10-2005 25 Hoofdplaat  150-175 16 180 nb  
Molenplaat 10-10-2005 10 
Lage 
Springer  110-168   180 nb  
Suikerplaat 10-10-2005 15 
Lage 
Springer  175-190   120 nb  
Molenplaat 11-10-2005 8 
Lage 
Springer  110-168   180 nb  
Suikerplaat 11-10-2005 12 
Lage 
Springer  175-190 15,9 120 nb  
Hoedekenskerke-zuid 17-10-2005 25 
Lage 
Springer  120-150   90  nb 
Hoedekenskerke-zuid 18-10-2005 25 
Lage 
Springer  120-150   90 nb  
Hoedekenskerke-zuid 19-10-2005 30 Hoofdplaat  120-150   105 nb  
 
Ca. 4 weken na het verzaaien is in week 45 2005 de T1-meting uitgevoerd. Vervolgens is in 
week 18 2006 de T2-meting uitgevoerd.  
 
2.2 Uitvoering inventarisatie schelpdierbestanden 
 
De bemonstering van de locaties is tijdens laag water te voet uitgevoerd met een steekbuis met 
een diameter van 10.8 cm. Voor de monsterpunten is op de locaties een grid uitgezet. De 
raaien lopen van noord naar zuid en liggen onderling op een afstand van 0.1 geografische 
minuut (115.2 meter). De monsterpunten op de raai liggen 0.05 geografische minuut (92.6 
meter) uit elkaar. Per monsterstation is een monster genomen van 12 steekbuizen (ca. 0.1 m2). 
De zaailocatie bij Hoofdplaat ligt in het sublitoraal en is tijdens de T0-meting bemonsterd met 
een Van Veen bodemhapper met een oppervlakte van 0.055 m2. Per monsterpunt zijn 2 happen 
genomen.   
 
Tijdens de T1-meting is de locatie bij Hoofdplaat deels met de Van Veenhapper en deels met het 
kokkelschuifje bemonsterd (per monsterpunt 3 schuifjes= ca. 0.1 m2).  
 
Per monsterpunt zijn de monsters samengevoegd en gezeefd over een zeef van 2*2 mm. De in 
het monster aanwezige kokkels, zijn aan de hand van de groeiringen op de schelp, op leeftijd 
gebracht. Per jaarklasse zijn de kokkels geteld en gewogen.   
Kapotte dieren werden alleen geteld, de bijbehorende gewichten werden berekend op basis van 
het gemiddelde gewicht van de schelpdieren van dezelfde soort en klasse in het monster. 
 
 
pagina 8 van 13 Rapport C007/07 
 
 
 
 
 
Vervolgens werd van een mengmonster per locatie het vleesgewicht bepaald van kokkels >0 
jaar. De 0-jarige kokkels en het restant van de >0 jaar zijn in de diepvries bewaard voor 
eventuele lengtemeting. 
 
 
2.3 Uitvoering bodem en bodemdieronderzoek           
 
Op T0 is voor onderzoek naar de samenstelling van het sediment en het benthos de vislocatie 
en het referentiegebied op de Molenplaat en de verzaailocatie+referentiegebied op de Lage 
Springer bemonsterd. De vier gebieden zijn bij laag water lopend bemonsterd. Per gebied zijn 
20 monsterpunten random uitgezet. De monsterpunten zijn bezocht met behulp van GPS-
apparatuur. Voor het benthos zijn per monsterpunt zijn drie bodemmonsters genomen met een 
steekbuis met een diameter van 8 cm. Deze zijn gespoeld over een zeef met een maaswijdte 
van 1x1 millimeter en verder als één monster behandeld. Voor het sediment zijn drie 
bodemmonsters genomen met een steekbuis met een diameter van 1.5 cm, ook deze monsters 
zijn verder als één behandeld. 
De monsters zijn vervoerd naar het laboratorium van het NIOO-CEMO. De benthosmonsters zijn 
geconserveerd met formaline. De sedimentmonsters zijn in de diepvries bewaard. Nadat op T2 
was gebleken dat er na de winter 2005/2006 geen kokkelbestanden van betekenis meer 
aanwezig waren zijn de benthos- en sedimentmonsters niet verder geanalyseerd. 
 
3 Resultaten 
 
De gevonden kokkelbestanden , jaarklasse 2004 en ouder, op T0, T1 en T2 staan vermeld in 
tabel 3. Ook geeft de tabel het verschil in bestand tussen de 2 bemonsteringen en de door de 
bemanning van de YE172 genoteerde opgeviste en verzaaide hoeveelheid per locatie. 
 
Uitgaande van de hoeveelheid kokkelbiomassa die tijdens de bemonstering op T1 is 
aangetroffen is de sterfte in het gebied bij Hoedekenskerke 46% van na de bevissing 
overgebleven kokkels (tabel 3). In het gebied Hoedekenskerke-zuid bedraagt de sterfte 0% en 
op de Molenplaat 20%. De sterfte van kokkels in het niet beviste referentiegebied op de 
Molenplaat is 16%.  
 
Op de verzaailocatie Lage Springer bleek op T1 de verzaaide kokkelbiomassa nog aanwezig. 
Op de sublitorale verzaailocatie bij Hoofdplaat was de helft van de verzaaide kokkels 
verdwenen. 
 
 
Rapport C007/07 pagina 9 van 13 
 
 
 
 
 
Bij de bemonstering op T2 in mei 2006 zijn er zowel op de vislocaties als de verzaailocaties 
geen kokkelbestanden van betekenis meer aangetroffen. Op T2 is de sublitorale locatie bij 
Hoofdplaat niet bemonsterd. Slepen met het kokkelvaartuig YE 172 liet zien dat er geen levende 
kokkels meer aanwezig waren. 
 
Tabel 3: Hoeveelheid kokkels aangetroffen tijdens de bemonstering op T0 (sept 2005), T1 
(november 2005) en T2 (mei 2006) (cursief: sublitoraal); tevens is de hoeveelheid 
opgevist en uitgezaaid materiaal aangegeven en het resterende bestand op T1.  
        toename visserij toename- sterfte 
      van tussen visserij %   
  T0  T1  T2 T0-T1 T0-T1 T0-T1 T0-T1 
vislocatie   kg*1000 kg*1000 kg*1000 kg*1000 kg*1000  kg*1000 
451 110 44 -341 27 -314 74 suikerplaat 
185 53 7 -131 85 -46 47 hoedekenskerke 
hoedekenskerke-
zuid 165 87 6 -78 80 2 0 
38 16 1 -22 18 -4 20 molenplaat 
26 22 1 -4   -4 15 molenplaat ref 
865 288 58 -577 210 -367 31 totaal 
        
zaailocatie         uitgezaaid     
32 147 5 115 95 20 -21 lage springer 
12 14 4 2   2 -19 lage springer ref 
12 71   59 115 -56 51 hoofdplaat 
4 2   -2   -2 49 hoofdplaat ref 
     
         
0
100
200
300
400
500
lage springer
lage springer ref
hoofdplaat
hoofdplaat ref
suikerplaat
hoedekenskerke
hoedekenskerke-
zuid
m
olenplaat
m
olenplaat ref
ve
rs
ge
w
ic
ht
 k
ilo
*1
00
0 
T0
T1
T2
verzaai bevist
 
Figuur 2:  Het kokkelbestand op de vis- en verzaailocaties bij de bemonstering op T0, T1 
en T2. 
 
 
pagina 10 van 13 Rapport C007/07 
 
 
 
 
4 Diskussie en Conclusies 
 
Het onderzoek is onderbroken door afsterven van het grootste deel van het kokkelbestand in de 
winter 2005/2006. Uit de jaarlijkse inventarisatie door Wageningen IMARES blijkt dat er voorjaar 
2006 2.8 miljoen kg versgewicht kokkels zijn aangetroffen in de Westerschelde tegen 13.7 
miljoen kilo versgewicht in 2005 en 6.4 miljoen kilo versgewicht gemiddeld over de periode 
1995 – 2005. Ook bij de bemonstering op T2 in mei 2006 blijkt dat de kokkels de winter niet 
hebben overleefd, zowel op de vis- als op de verzaailocaties.  
 
Bij een bestand lager dan 4 miljoen kg versgewicht in september is kokkelvisserij op de 
Westerschelde niet toegestaan, en er is in 2006 inderdaad geen visserij geweest. Het had 
daarom geen zin het onderzoek voort te zetten inclusief de T4 na de visserij najaar 2006. Om 
die reden is besloten de analyse van bodemdieren en sediment, die was gepland in 2006 niet 
uit te voeren. Daarvan zijn dus geen resultaten bekend. 
 
Wel zijn er gegevens over de hoeveelheid kokkels op de vis- en verzaailocaties op de meet 
tijdstippen. Daaruit lijkt dat bij de bemonstering op T1, uitgevoerd ongeveer 4 weken na 
verzaaien, op de verzaai locatie Lage Springer meer kokkels werden teruggevonden dan de 
hoeveelheid uitgezaaid + de oorspronkelijke hoeveelheid. Dit verschil kan toegeschreven 
worden aan onnauwkeurigheid bij zowel het vaststellen van de uitgezaaide hoeveelheid als de 
bestandsopname. Verder blijkt dat op verzaailocatie Hoofdplaat er slechts ca 50% van de 
verzaaide kokkelbiomassa wordt aangetroffen. Dit wordt toegeschreven aan het verdwijnen van 
uitgezaaide kokkels die op deze sublitorale locatie blijkbaar gemakkelijk verloren gaan. 
Opgemerkt wordt dat de meetnauwkeurigheid met de Van Veen happer ook beperkt is waardoor 
er ruis in de bestandschatting kan optreden. Dit verklaart echter niet de lage waarde voor het 
bestand op deze locatie. Sterfte op de referentielocatie bij Hoofdplaat is moeilijk te bepalen, op 
T0 zijn daar maar enkele kokkels aangetroffen. 
  
Wat het meeste opvalt in tabel 3 is de hoge sterfte van kokkels op de vislocatie Suikerplaat. Bij 
de bemonstering op T0 zijn in dit gebied al dode kokkels aangetroffen. Nadat er door de 
bemanning van het kokkelvaartuig tijdens het opvissen sterfte van kokkels is geconstateerd is 
deze locatie niet verder bevist. De reden voor de hoge kokkelsterfte is niet bekend.  
Op de vislocaties, met uitzondering van de Suikerplaat, is de overleving van de achtergebleven 
kokkels gemiddeld bijna 80 %, zowel op de beviste als op de referentie locatie.  
 
Uit het onderzoek worden de volgende conclusies getrokken: 
 
 
 
Rapport C007/07 pagina 11 van 13 
 
 
 
 
1. Opvissen van kokkels op de vislocaties heeft geen extra sterfte tot gevolg op deze locaties 
2. Bij het uitzaaien is extra sterfte opgetreden op de sublitorale locatie en niet op de litorale 
locaties 
3. Door onbekende oorzaak is er in de Westerschelde in de winter 2005/2006 een dusdanige 
sterfte van kokkels opgetreden dat het onderzoek niet kon worden afgerond  
 
 
 
pagina 12 van 13 Rapport C007/07 
 
 
 
 
5 Literatuur 
 
- Kesteloo, J.J., M.R. van Stralen en J. Steenbergen. Het kokkelbestand in de 
Nederlandse kustwateren in 2006. Wageningen IMARES rapport C054/06. 
 
 
 
 
Rapport C007/07 pagina 13 van 13 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Handtekening: __________________________ 
 
Datum: 30 januari 2007 
 
 
 


Rendement en effecten van verzaaien kokkels in de Westerschelde (REKWES)

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

Name not available

NARCIS