Verhoogde concentraties van verontreinigingen in een bodem zijn niet direct afleesbaar in het veld. Zo zien de uiterwaarden van de Waal er landschappelijk prima uit, maar toch worden hier steenuilen gevonden met verhoogde concentraties PCB's en cadmium. Het vaststellen van risico's van verontreinigingen in natuurgebieden blijkt ingewikkeld te zijn door allerlei variaties in tijd, ruimte en ecologische structure

Brink, N.W., van den

Name not available

Verontreinigingen en beheer van natuurgebieden, van probleem tot oplossing

Brink, van den, N.W.

NARCIS 

Wageningen Yield 

6Verontreinigingen en beheer van 
natuurgebieden, van probleem tot oplossing  
Verontreinigingen zijn overal, zelfs in Antarctische pinguïns, dus ook 
in de Nederlandse natuur. Maar in tegenstelling tot problemen met de 
nutriëntenhuishouding, zijn verhoogde concentraties van verontreinigingen in een 
bodem meestal niet direct aﬂeesbaar in het veld. e uiterwaarden van de Waal zien er 
landschappelijk prima uit, maar toch worden hier steenuilen gevonden met verhoogde 
concentraties PCB’s en cadmium. En in een prachtige mergelgroeve nabij Maastricht is 
een oehoe aangetroffen met extreem hoge PCB-concentraties. 
— Nico van den Brink, Alterra
foto’s  Hans van den Bos | Oehoe
7 augustus-september 2007
elfs de Volgermeer, een voormalige stortplaats, zag 
er rond 1998 landschappelijk mooi uit, terwijl spits-
muizen en kikkers tekenen vertoonden van verhoogde 
PCB-concentraties. Omdat de verontreinigingen niet zicht-
baar zijn in het veld, is er bij beheerders weinig aandacht 
voor. In dit artikel zal ik ingaan op enkele recente voorbeel-
den van risico’s die verontreinigingen met zich meebrengen 
in natuurgebieden. Daarnaast geef ik aan hoe inrichting en 
beheer dit probleem kunnen versterken, of juist gebruikt kun-
nen worden om met het probleem om te gaan.
Zijn verontreinigingen in natuurgebieden eigenlijk een pro-
bleem? Of dieren en planten er last van hebben is niet eenvou-
dig vast te stellen. Allereerst zijn de gehaltes van de verontrei-
nigingen meestal laag, maar ook lage gehaltes kunnen effec-
ten hebben. Dieren zijn daarbij over het algemeen gevoeliger 
dan planten. Omdat dieren bewegen, staan ze ruimtelijk aan 
verschillende gehaltes in de bodem bloot. Er is daarmee geen 
eenduidige bodemconcentratie waaraan mogelijke effecten 
in het veld te koppelen zijn. Daarnaast worden veel verontrei-
nigingen via het voedsel opgenomen, zodat de opname ervan 
afhankelijk is van de voorkeuren van het dier, het type voed-
sel en de beschikbaarheid daarvan. Dit alles betekent dat de 
blootstelling erg variabel is in tijd en ruimte, en daardoor niet 
eenvoudig vast te stellen. Hierbij vergeleken zijn bijvoorbeeld 
relaties tussen pH en het vóórkomen van planten zeer direct, 
en relatief eenvoudig vast te stellen.
Verontreinigingen zijn dus niet zichtbaar in het veld. Dit heeft 
ervoor gezorgd dat bij inrichting en beheer van natuurgebie-
den in Nederland deze problematiek weinig aandacht heeft. 
De aanpak van verdroging, verzuring, en vermesting heeft 
een veel groter draagvlak, mede doordat de relaties tussen 
probleem en effect directer te leggen zijn. De vraag is of dit 
terecht is, of dat de problematiek van verontreinigingen in 
natuurgebieden niet meer aandacht zou moeten hebben. 
Vogels en zoogdieren
In het algemeen lijken de problemen met verontreinigingen 
minder dan enkele decennia terug. Het is inderdaad zo dat 
er geen vogels meer uit de lucht vallen zoals in de jaren zes-
tig is beschreven voor visdieven in de Waddenzee, of dat er 
nog eieren van haviken breken door eischaalverdunning als 
gevolg van blootstelling aan DDT zoals in de jaren zestig en 
zeventig. Ook is het niet meer zo dat heideplagsel bijna als 
chemisch afval beschouwd moet worden, wat het geval was in 
de jaren zeventig en tachtig. De concentraties van verontreini-
gingen lijken dus inderdaad minder geworden te zijn, maar er 
zijn momenteel wel veel meer verschillende stoffen die in het 
milieu vrijkomen. De effecten ervan zijn over het algemeen 
subtieler, en daarmee minder duidelijk aanwijsbaar. Er zijn 
echter ook recent nog voorbeelden van verontreinigingen in 
dieren waarvan verwacht kan worden dat deze daar effecten 
van moeten ondervinden. In Limburg zijn bij oehoes hoge 
concentraties PCB’s vastgesteld bij dieren die dood gevon-
den werden onder verdachte omstandigheden. Eén was in 
een plas verdronken, wat niet normaal is, en de andere kon 
met de hand gevangen worden en werd verzwakt in een asiel 
opgenomen alwaar hij de dag later overleed. De doodsoor-
zaak kon in beide gevallen niet sluitend worden vastgesteld, 
maar de mogelijkheid van effecten van de PCB’s kon zeker 
niet worden uitgesloten. De hoge concentraties PCB’s in de 
oehoes waren ongeveer even hoog als in aalscholvers in de 
jaren tachtig, waarvan was komen vast te staan dat er effecten 
op de voortplanting optraden. Waar de oehoes de PCB’s heb-
ben opgedaan is momenteel nog de vraag. Het lijkt erop dat 
de concentraties in het Limburgse leefgebied van die oehoes 
onverwacht hoog zijn, waarmee mogelijk ook andere soorten 
er last van hebben. 
Een ander voorbeeld betreft cadmium in dassen uit de 
Maasuiterwaarden. Rond 1990 bleek dat de concentraties van 
cadmium in nieren van dassen negatief waren gecorreleerd 
met groei van lokale families. Enkele jaren geleden is het 
onderzoek herhaald, en bleken de concentraties in de dassen 
signiﬁcant lager. De bodemconcentraties van cadmium waren 
echter niet lager, net als in wormen, een belangrijke voedsel-
bron voor dassen. De verlaagde concentraties in de dassen 
waren waarschijnlijk het gevolg van een andere voedselbron, 
namelijk maïs. Maïs neemt cadmium veel minder goed op 
dan wormen, en als een das meer maïs eet en minder wormen 
zullen de concentraties in de das over het algemeen terug-
lopen. Zo kan het gebeuren dat wanneer de uiterwaarden 
natuurlijker worden ingericht, met minder maïs, de bloot-
stelling van de dassen aan cadmium weer toeneemt. Deze 
voorbeelden laten zien dat verontreinigingen risico’s met zich 
mee kunnen brengen voor fauna. Er zijn meer voorbeelden 
bekend waarbij verandering van fysiologische processen zijn 
opgetreden, in bijvoorbeeld spitsmuizen en steenuilen na 
blootstelling aan PCB’s in de Biesbosch en uiterwaarden van 
de Waal. 
Het overgrote deel van de natuurgebieden in Nederland wordt 
actief beheerd. De toegepaste maatregelen zullen naast het 
directe gewenste effect mogelijk ook nog andere effecten 
hebben, zoals blijkt uit het voorbeeld van de dassen. Maar 
een andere inrichting kan ook leiden tot veranderingen in 
blootstelling als soorten daardoor anders in de ruimte gaan 
foerageren, mogelijk in minder of juist meer verontreinigde 
delen van hun leefgebied. Een derde manier waarop beheer 
effect kan hebben op de risico’s van verontreinigingen is als 
de eigenschappen van de bodem veranderen. Zo gaat na ex-
tensivering van landbouwpraktijken meestal de pH omlaag. 
Hierdoor kan de beschikbaarheid van verontreinigingen voor 
(bodem)dieren toenemen. Zo laten wormen een hoger cad-
miumgehalte zien in bodem met een lagere pH. Momenteel 
onderzoekt Alterra wat de effecten hiervan zijn op hogere 
organismen als dassen en spitsmuizen.
Z
8Probleem of oplossing?
In het voorgaande is getoond dat verontreinigingen overal 
kunnen voorkomen, en dat beheer en inrichting de risico’s 
van deze verontreinigingen voor de dieren kunnen verande-
ren. Of verontreiniging een probleem is, is afhankelijk van 
de concentraties en beschikbaarheid, en het soort dier of 
voedselketen. Verontreinigingen worden namelijk niet even 
efﬁciënt door organismen opgenomen uit de bodem, zoals 
we al zagen bij de dassen. Herbivore grazers zullen minder 
vaak blootstaan aan hoge concentraties van cadmium omdat 
gras cadmium relatief slecht opneemt uit de bodem. Maar 
sommige grazers die grond opnemen als bijvraat, krijgen wel 
weer cadmium binnen. Wormen zijn wel goed in het accumu-
leren van cadmium, dus dieren die wormen eten zullen eerder 
hoge cadmiumconcentraties laten zien. 
Of verontreinigingen in natuurgebieden een probleem zijn, 
moet daarom per gebied speciﬁek worden vastgesteld, in sa-
menhang met de natuurdoelstellingen voor het gebied. Voor 
een dergelijke analyse zijn verschillende methodieken voor-
handen. Om de kwetsbaarheid van een bepaald natuurdoel-
type te analyseren heeft Alterra een zogenaamde kwetsbaar-
heidanalyse ontwikkeld, terwijl op basis van veldgegevens en 
modelberekeningen de risico’s voor hogere organismen te 
bepalen zijn. Bij de analyse van risico’s van verontreinigin-
gen in een gebied kan de beheerder een getrapte benadering 
toepassen. Eerst kan op basis van redelijk eenvoudig te ver-
zamelen gegevens (bijvoorbeeld bodemconcentraties van 
de verontreinigingen) een eerste inschatting van de risico’s 
gemaakt worden. Dit zal een conservatieve schatting zijn met 
mogelijk een overschatting van de risico’s, maar het kan rela-
tief snel en goedkoop worden uitgevoerd. Wanneer op basis 
hiervan risico’s aannemelijk zijn, is het mogelijk een meer ge-
biedspeciﬁeke aanpak toe te passen. Hiervoor is meer infor-
matie nodig, met speciﬁekere methodieken, bijvoorbeeld op 
basis van concentraties of effectmetingen in de dieren zelf, of 
in de prooiorganismen. Dit is duurder, maar geeft een reëlere 
schatting van de risico’s doordat speciﬁekere informatie is 
tMaïs neemt cadmium veel minder goed op dan wor-
men, en als een das meer maïs eet en minder wormen 
zullen de concentraties in de das over het algemeen 
teruglopen. Zo kan het gebeuren dat wanneer de ui-
terwaarden natuurlijker worden ingericht, met minder 
maïs, de blootstelling van de dassen aan cadmium weer 
toeneemt.
9 augustus-september 2007
gebruikt. Een voorbeeld van dit laatste is de Triadeaanpak, 
waarin chemische, toxicologische en ecologische gegevens 
verzameld worden.
Het analyseren van het probleem is nog niet het oplossen 
ervan, en het saneren van de verontreinigingen is duur. Soms 
is saneren erger dan de kwaal, doordat je hierdoor een groot 
deel van het ecosysteem vernielt. Momenteel voert Alterra en-
kele projecten uit waarbij met name de oplossingsrichtingen 
centraal staan. Hierbij wordt uitgegaan van diezelfde factoren 
die het vaststellen van de risico’s zo moeilijk maakt, waar-
onder de ruimtelijk en temporele variabiliteit, en verschil-
len tussen voedselketens. In het BERISP-project (Breaking 
Ecotoxicological Restraints in Spatial Planning) ontwikkelen 
we bijvoorbeeld een methodiek om verschillende varianten 
van inrichtingsplannen door te rekenen voor wat betreft 
de risico’s van verontreinigingen voor natuurdoelsoorten. 
Hiermee kun je varianten vinden die minder risico’s met zich 
meebrengen. Dit is soms heel simpel: het verruigen van een 
grasland is voldoende om bijvoorbeeld steenuilen in dat deel 
niet meer op wormen te laten foerageren, maar op herbivore 
muizen. 
Een andere aanpak kan zijn om het beheer zodanig uit te voe-
ren dat verontreinigingen niet of slechts beperkt beschikbaar 
komen. Dit kan bijvoorbeeld door te sturen op pH, waterhuis-
houding, organisch materiaal of andere fysisch/chemisch 
eigenschappen van de bodem. Dit wordt momenteel onder-
zocht in een BO-project. Op de langere termijn kunnen de 
verontreinigingen dan soms worden afgebroken (sommige 
organische verontreinigingen), of langzaam verdwijnen (bij-
voorbeeld door uitloging). Ook gaan stoffen zich op een lan-
gere termijn anders binden aan bodemdeeltjes, meestal beter. 
Oude verontreinigingen kunnen brengen daarmee soms min-
der risico’s met zich mee. 
Kortom
Het vaststellen van risico’s van verontreinigingen in natuur-
gebieden blijkt ingewikkeld te zijn door allerlei variaties in 
tijd, ruimte, en ecologische structuren. Maar deze variaties 
kunnen ook als uitgangspunt dienen voor een oplossing van 
het probleem. Hierbij zijn keuzes mogelijk in de inrichting, 
het beheer, of de doelstellingen die gehaald moeten worden 
in een gebied. Deze aspecten kunnen niet los van elkaar ge-
zien worden. Maar bij het vóórkomen van verontreinigingen 
kun je risico’s ervan voorkómen door een betere afstemming 
van doelstelling, inrichting en beheer van het gebied. Dit kan 
soms al tegen geringe kosten, hoewel niet altijd. Maar het 
beeld dat het oplossen van verontreinigingproblemen in een 
natuurgebied altijd veel (sanering)geld moeten kosten is aan 
verandering toe.◆
Meer lezen:
Kwetsbaarheidsanalyse: Alterra-rapport 906
Risico’s hogere organismen: Alterra rapport 1369
PCB’s in oehoes: Alterra rapport 1317 
Verontreinigingen in spitsmuizen: Alterra rapport 654 (Alterra-rappor-
ten zijn te downloaden via www.alterra.wur.nl, knop ‘Publicaties’)
Triadeaanpak: SKB-rapport SV-027
BERISP-project: www.berisp.org
BO-project: http://www.kennisonline.wur.nl/BO/BO-02/004/002/be-
schrijving.htm
verontreinigingen en beheer van natuurgebieden, van probleem tot oplossing


Verontreinigingen en beheer van natuurgebieden, van probleem tot oplossing

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

NARCIS

Wageningen Yield