Sinds kort heeft Nederland zijn eerste hoogleraar schelpdier. Professor Aad Smaal, verbonden aan IMARES en de Wageningen Universiteit, houdt zich al een aantal decennia intensief bezig met schelpdierenonderzoek en nu dus ook met onderwijs. ‘Vroeger werd de kennis van vader op zoon doorgegeven. Dat voldoet niet meer. Ik streef naar een complete kolom van schelpdierenonderwijs, op alle niveau

Smaal, A.C.

Dutch

NARCIS 

Interview met prof. Aad Smaal, de nieuwe Hoogleraar Duurzame schelpdiercultuur

Name not available

Wageningen Yield 

 25 ❘ AquAcultuur
2008 - nr. 3
capita selecta
‘Prof. Smaal: “Schelpdieren zijn motor in de voedselkringloop”
Interview met Prof. Aad Smaal, 
de nieuwe Hoogleraar
Duurzame schelpdiercultuur
Door Lieneke Schuitemaker. 
(Redactie: Dit interview is overgenomen uit VisMagazine, april 2008. Met dank aan Reed Business, de redactie van 
VisMagazine en speciaal Mw L. Schuitemaker) 
sinds kort heeft Nederland zijn eerste hoogleraar schelpdieren. professor Aad smaal, 
verbonden aan imAREs en de wageningen Universiteit, houdt zich al een aantal decennia 
intensief bezig met schelpdierenonderzoek en nu dus ook met onderwijs. ‘vroeger werd 
de kennis van vader op zoon doorgegeven, maar dat voldoet niet meer. ik streef naar een 
complete kolom van schelpdieronderwijs, op alle niveaus.’
Profiel
Aad Smaal (56) is begin van dit jaar be-
noemd tot bijzonder hoogleraar Duurzame 
schelpdiercultuur. Deze nieuwe leerstoel 
valt onder de leerstoelgroep Aquacultuur 
en visserij van de Wageningen Universiteit. 
De leerstoel is mede mogelijk gemaakt door 
de Coöperatieve producentenorganisaties 
voor de Nederlandse mosselcultuur. 
Smaal studeerde biologie aan de Vrije 
Universiteit en aquatische ecologie. Hij 
promoveerde in 1997 in Groningen. Daarna 
werkte hij bij Rijkswaterstaat, waar hij de 
effecten van de Deltawerken op de schelp-
diercultuur in de Oosterschelde onderzocht. 
Momenteel is hij senior onderzoeker en 
lid van het wetenschapsteam van Wage-
ningen IMARES, instituut voor marien 
Professor Aad Smaal. Foto: Reed Business / 
Michel Zoeter
AquAcultuur ❘ 26
2008 - nr. 3
ecologisch onderzoek. Daarnaast is hij lid 
van het Mariculture Commitee van ICES 
(Internationale raad voor Zee-onderzoek) 
en van de wetenschappelijke raad voor het 
programma duurzame landbouw-visserij 
van het Franse INRA. (Nationaal Instituut 
voor Landbouwkundig Onderzoek). Smaal 
is getrouwd en heeft drie kinderen. 
Waarom is de leerstoel ingesteld?
‘De leerstoel is ingesteld door de Wage-
ningen Universiteit op verzoek van de 
schelpdiersector. Omdat er vrijwel geen 
onderwijs was, op geen enkel niveau, 
terwijl er wel innovaties gaande zijn in de 
sector, waar specifieke kennis voor nodig 
is. Vroeger werd die kennis van vader op 
zoon doorgegeven, maar dat voldoet niet 
meer. Het is de bedoeling dat er een hele 
onderwijskolom ontstaat, op verschillende 
niveaus. Daarom werken we ook samen 
met Hogeschool Zeeland en is er overleg 
met ROC Zeeland(mbo), zodat mensen 
op verschillende niveaus kennis kunnen 
vergaren over het onderwerp schelpdieren. 
We denken daarbij ook aan de visserij-
scholen.
De schelpdiersector is gevestigd in Zeeland, 
dus het onderwijs richt zich op die regio. Op 
academisch niveau willen we het Europees 
verbreden. Er is een master aquacultuur in 
Wageningen, samen met universiteiten in 
Trondheim en Gent. Ook in Frankrijk is de 
schelpdierkennis breed aanwezig.’
Waar komt uw interesse voor schelpdieren 
vandaan?
‘Veel biologen werken aan een onderdeeltje. 
Ik houd van het bestuderen van processen 
en systemen. Die interesse kon ik heel goed 
kwijt in mijn onderzoek naar de gevolgen 
van de Deltawerken op de schelpdiercul-
tuur. De waterkering was in 1987 gereed. Wij 
hadden toen met ons team nog vier jaar de 
tijd om de respons van het ecosysteem te 
vergelijken met onze voorspellingen en si-
mulaties. Het was een groot project, er was 
ruimte en geld voor evaluatie. In dit kader 
ben ik me meer en meer gaan richten op 
de schelpdieren. Ook het maatschappelijk 
belang van de schelpdiercultuur speelde 
daarbij een rol. 
Schelpdieren spelen een belangrijke rol in 
het ecosysteem. Ze filteren heel veel water: 
2 liter per mossel per uur. Bij een oester 
is dat nog veel meer: die filteren 10 tot 20 
liter water per uur! Dus de schelpdieren in 
de Oosterschelde kunnen in vijf dagen het 
hele volume van de Oosterschelde filteren. 
Dat is niet voor te stellen. In de praktijk is 
dat ook niet zo, want het hangt af van de 
menging van het water en de plaats waar 
de mosselen zich bevinden. Daarom praten 
we over potentiële filtratie. 
Uit ons onderzoek bleek ook dat de mos-
selbank heel veel opgenomen voedsel weer 
terug brengt in het ecosysteem. Een mossel 
eet fytoplankton, die hebben licht en nutri-
enten nodig; nitraat, fosfaat en silicaat. Je 
krijgt dus een kringloop, waarin mosselen 
de motor zijn. Mosselen filteren meer dan 
ze op kunnen eten en van wat ze opeten 
verteren ze ook niet alles. Met als gevolg 
actief slib, waarin door bacteriële activiteit 
de organische bestanddelen afgebroken 
worden. Daar komen de opgeloste nutri-
enten uit vrij en dat is weer mest voor hun 
eigen voedsel, het fytoplankton. Vergelijk 
het met koeien in de wei: die zorgen ook 
voor bemesting. In het water wordt dat 
goed gemengd en krijg je een hogere ef-
ficiency van het systeem.’
Wat denkt u verder met deze kennis te 
kunnen doen?
‘Ook in de aquacultuur is behoefte aan deze 
kennis. Daar wordt van geïntegreerde sy-
stemen gebruik gemaakt. In de aquacultuur 
heb je extensieve en intensieve systemen. 
Een intensief systeem is bijvoorbeeld het 
recirculatiesysteem, waarbij het afvalwater 
van kweekvis wordt gezuiverd en herge-
 27 ❘ AquAcultuur
2008 - nr. 3
bruikt. Tegenwoordig wordt steeds meer 
nagedacht over hergebruik van reststoffen. 
Dan moet je natuurlijk wel weten hoe dat 
werkt. 
Door het onderzoek in de Oosterschelde 
hebben we geleerd dat schelpdieren een 
heel belangrijke rol speelden in het geheel. 
Ook na de afronding van de kering heeft de 
Oosterschelde zijn productiviteit behouden 
en dat schrijven we toe aan de schelpdie-
ren en hun capaciteit tot teruglevering 
van voedingsstoffen. In feite hebben we 
daarop voortgeborduurd. Dezelfde ken-
nis gebruiken we nu in de geïntegreerde 
aquacultuur. Die kennis speelt een grote 
rol in het project Zeeuwse tong. Dat zit qua 
systeem tussen intensief en extensief in. Als 
je binnendijks schelpdieren wilt kweken, is 
het kweken van algen de beslissende factor. 
Algen worden ook in vijvers gekweekt en 
leveren zo voedsel voor de schelpdieren. 
Dat wordt weer gecombineerd met zagers 
en tong. Die laatste vis dient om de zagers 
uit te dunnen. Een geïntegreerd systeem 
dus. In theorie is het een prachtig plan, in 
de praktijk zullen we nog wel een paar hob-
bels moeten nemen om het commercieel 
haalbaar te maken.’
Is er nog toekomst voor de bodemcultuur-
mossel?
‘Ik denk dat het niet nodig is om te stoppen 
met de huidige manier van schelpdieren 
kweken. De traditionele manier van kweken 
is dicht bij de natuur. Het gaat vanzelf, het 
voer komt vanzelf in de natuur. Je hoeft 
niets toe te voegen. Nadeel is wel dat de 
kweker afhankelijk is van natuurlijke ups en 
downs. Daar kun je ook met nieuwe tech-
nieken wel wat aan doen. Via MZI’s, mos-
selzaadinvanginstallaties en broedhuizen 
kan op den duur het tekort aan mosselzaad 
deels worden opgevangen. Dat gebeurt al 
op kleine schaal bij diverse bedrijven, maar 
het is nog in een experimenteel stadium. 
Een ander probleem van de traditionele cul-
Foto: Reed Business / Michel Zoeter
AquAcultuur ❘ 28
2008 - nr. 3
tuur is dat de kweek zich in natuurgebieden 
afspeelt. Dat roept bezwaren op van na-
tuurorganisaties, met als gevolg juridische 
procedures. Nu ligt er de uitspraak van de 
Raad van State. De vergunning is vernietigd 
en de argumenten daarvoor kunnen ook 
in de toekomst spelen. Het is een juridisch 
probleem. Als gevolg van de Europese 
regelgeving (Natura 2000) moeten vissers 
nu aantonen dat hun activiteiten geen ge-
volgen hebben voor de natuur. Dat kun je 
niet bewijzen. 
In ons onderzoek kijken we naar de effecten 
van mosselzaadvisserij en mosselkweek 
op de soortenrijkdom. Dat effect lijkt tot 
nu toe niet negatief. De Raad van State 
zegt: dat onderzoek is nog niet afgelopen, 
dus we weten niet wat de uitslag zal zijn. 
Omdat niet kan worden uitgesloten dat er 
effecten zullen zijn op de biodiversiteit, 
hanteert de rechter het voorzorgsbeginsel. 
Nu is aan de orde: hoe kan de overheid er 
bij toekomstige vergunningsaanvragen 
zorgen dat men de toets wel kan doorstaan? 
Er zijn drie mogelijkheden: een politieke 
beslissing over welke effecten toelaatbaar 
zijn, het onderzoek versnellen, maar dat is 
lastig, en tenslotte: goede afspraken tussen 
de schelpdiersector en natuurorganisaties. 
Dan moet er een deal gesloten worden.’ 
Waarom is dat al niet eerder gebeurd? 
‘In de gesprekken van overheid, sector 
en natuurorganisaties in 2004 ging het 
vooral over de kokkelvisserij. Toen waren 
de mosselen minder in de picture. Nu is 
daar veel meer beleid op geformuleerd. 
Dat was toen nog niet zo, dus was er nog 
maar beperkt onderzoek naar de gevolgen 
van de mosselkweek en vangst. Maar er 
was geen onderzoek naar banken beneden 
laagwater. Pas sinds 2005 wordt onderzocht 
wat de visserij effecten zijn op zaadbanken 
in de Waddenzee. Er wordt een vergelijking 
gemaakt van de soortenrijkdom in beviste 
en onbeviste vakken. Voor dat onderzoek 
hebben we zeker nog twee jaar nodig. Op 
dit moment hebben we zestien vakken. We 
hebben veertig vakken nodig. Dat vereist 
meer broedval en mosselzaad. Ook om die 
reden kost het onderzoek nog tijd.’
Denkt u dat visserij nadelig is voor de na-
tuur?
‘We weten nog niet in hoeverre de visserij 
remmend werkt op de soortenrijkdom. In 
brede zin kun je stellen dat schelpdieren, 
wild en gekweekt, een positieve invloed 
hebben in het systeem. Kwekers spelen 
daarin een duidelijke rol. Ze verplaatsen 
het mosselzaad naar de kweekpercelen, ze 
onderhouden de schelpdieren en zorgen zo 
voor een grotere voorraad, ook al worden 
de mosselen uiteindelijk geoogst. Daardoor 
hebben ze invloed op de rol van de schelp-
dieren in de voedselkringloop. En daarmee 
ook op de voedselproductie voor vogels. 
Mosselbanken zijn bovendien een leefge-
bied voor andere zeedieren, zoals visjes en 
zeeanemonen. Schelpdierkweek kan dus 
bijdragen aan natuurbeheer. Hoe dat verder 
te verbeteren is de centrale vraag in mijn 
onderzoek. Wij onderzoeken in welke mate 
kwekers bijdragen aan de biomassa. Welke 
kweektechnieken en welke maatregelen 
gebruikt men? Wat is het rendement van 
de kweek? En hoe draag je bij aan de vo-
gelstand, zonder negatieve milieueffecten. 
Als bijvoorbeeld blijkt dat in een bepaald 
gebied zich heel rijke mosselbanken ontwik-
kelen, dan zou je kunnen afspreken om daar 
geen visserij toe te staan en de zaadwinning 
te compenseren met zaad uit mosselzaadin-
vanginstallaties. (MZI’s). Ik geloof echt dat 
er mogelijkheden te over zijn voor een 
duurzame schelpdierencultuur.’
Hoe dan?
‘Zorgen voor een goede manier van schelp-
diervisserij. Hoe kom je op een goede ma-
nier aan je grondstof? Hoe kun je het zaad 
effectief opkweken? Nu is er nog een kilo 
 29 ❘ AquAcultuur
2008 - nr. 3
mosselzaad nodig voor twee kilo. Je kunt 
de schelpdiervisserij richten op instabiele 
banken die toch de winter niet zullen halen 
en die gebruiken voor je grondstoffen. Hoe 
dat precies ingevuld moet worden daar 
werken we aan. Bij duurzame schelpdiercul-
tuur kun je ook zeggen, we gaan de natuur 
een handje helpen en nieuwe schelpdier-
banken aanleggen. Dat is in de Verenigde 
Staten heel gebruikelijk. We hebben daar 
onlangs nog een internationaal congres 
over gehouden. 
En we zouden de platte oester terug kun-
nen brengen naar de Waddenzee. Want die 
zat daar vroeger. Dat zou een interessante 
proef zijn. Waarom die verdwenen is uit de 
Waddenzee? Dat weten we niet. Mogelijk 
als gevolg van overbevissing, of door de 
Afsluitdijk. De zeegrasvelden zijn ook ver-
dwenen, daarmee zou het verband kunnen 
houden.’ 
Wat vindt u van de eerdere kritiek op de 
kokkelvisserij?
‘De kritiek op de kokkelvisserij was inhoude-
lijk slecht onderbouwd. De daadwerkelijke 
impact van de kokkelvisserij viel enorm 
mee. Die visserij oogstte maar 10 tot 20 
procent van het aanwezige bestand. En 
dat zou met nieuwe technieken nog verder 
beperkt kunnen worden. Wat de doorslag 
gaf was het politieke krachtenveld en niet 
de feitelijke kennis. Er is toen een politieke 
keuze gemaakt, richting gaswinning. Als 
de uitkoopsom van de kokkelsector was 
geïnvesteerd in innovatie, dan was dat veel 
beter geweest voor de economie. Ik vind 
een uitkoopsom een zwaktebod. 
Nu wordt gezegd: de mosselvissers vis-
sen veel meer dan de kokkelvissers, dus 
dat is helemaal schadelijk. Maar door het 
‘Het maatschappelijk belang van de schelp-
dierencultuur is groot’. Foto: Reed Business 
/ Michel Zoeter
AquAcultuur ❘ 30
2008 - nr. 3
verplaatsen van het zaad neemt de mos-
selstand juist toe. Dus dat kun je zo niet 
stellen. De sector houdt zich aan het beleid, 
zoals vastgesteld in de nota Ruimte voor 
zilte oogst. Als je je aan de regels houdt, 
kan je niets verweten worden. Als je ergens 
120 km per uur mag rijden, maar honderd 
is beter voor het milieu, ben je toch ook 
niet schuldig als je 120 rijdt? De overheid 
krijgt nu het verwijt niet helder te zijn in de 
spelregels. De natuurbeleid- en visserijbe-
leidregels kloppen niet met elkaar.’
Uw leerstoel wordt bekostigd door de 
mosselsector. Heeft dat gevolgen voor uw 
beoordeling?
‘Ik ben als hoogleraar aangesteld door de 
universiteit voor een dag per week. Het 
onderzoek wat wij bij IMARES doen wordt 
door de sector en LNV samen gefinancierd. 
Het is sinds jaar en dag gewoon om voor 
marktpartijen onderzoek te doen. En wij 
weten ook al sinds jaar en dag dat het geen 
zin heeft je oren te laten hangen naar de 
opdrachtgever. Dus bij contractonderzoek 
wordt nog beter gelet op onafhankelijkheid. 
Daarom laten wij ook nog een screening 
van het onderzoek plaatsvindt door onaf-
hankelijke deskundigen.’ 
Wat hoopt u tijdens uw aanstelling te 
bereiken?
‘Ik heb een aanstelling voor vijf jaar, die 
nog een keer kan worden verlengd. Wat ik 
graag wil bereiken is het opzetten van een 
onderwijsprogramma op verschillende 
niveaus. Ook hoop ik in die periode een 
aantal AIO (assistent in opleiding) projecten 
tot een goed einde te brengen. Ik wil een 
aantal onderzoeksonderwerpen laten uit-
diepen door AIO’s. De rol van schelpdieren 
in het ecosysteem is daarbij het centrale 
onderwerp. Die rol moet je als uitgangspunt 
nemen om te komen tot verduurzaming 
van de schelpdiercultuur. Het belang van 
schelpdieren is enorm. Volgens recente 
publicaties heeft de menselijke evolutie in 
de prehistorie een swing gekregen via de 
consumptie van schaaldieren. Die waren 
gemakkelijk te vinden en hadden een hoge 
voedingswaarde, wat een positieve invloed 
heeft gehad op de ontwikkeling van de 
hersenen. Schelpdieren dragen ook bij aan 
de culinaire diversiteit. Je ziet veel meer 
soortenrijkdom bij de visboer dan bij de 
slager! Wereldwijd is de schelpdierencul-
tuur een belangrijke bron van essentiële 
vetzuren, die zich bovendien gemakkelijk 
laat ontwikkelen. Allemaal redenen om het 
schelpdieronderzoek te verdiepen.’
Uitzicht over Yerseke vanuit de kamer van prof. Aad Smaal. Foto: Jos Scheerboom.


http://library.wur.nl/WebQuery/wurpubs/fulltext/9843

Interview met prof. Aad Smaal, de nieuwe Hoogleraar Duurzame schelpdiercultuur

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

Name not available

Wageningen Yield