De staafmier staat bekend als zeldzaam, maar dat hangt samen met haar verborgen levenswijze. In deze bijdrage word eerst enkele opmerkelijke vindplaatsen van de staafmier uit het stedelijk gebied beschreven. De beschreven vondsten duiden erop dat de staafmier goed kan voorkomen in niet-natuurlijke situaties en mogelijk algemener is in het zuiden van Nederland dan nu wordt aangenomen. Daarnaast wordt informatie gegeven over haar voorkomen en ecologie op basis van collectiemateriaal en de literatuur. Ook wordt beschikbare informatie over de bruidsvluchten van deze soort mier gebundeld. Het uitvliegen van het nest blijkt plaats te vinden in de namiddag in de periode juli tot eind septembe

Boer, P.

Noordijk, J.

Raemakers, I.P.

Wijnhoven, H.

Dutch

Wageningen Yield 

78 entomologische berichten
 68(3) 2008
Inleiding
De staafmier Ponera coarctata (Latreille) (figuur 1) behoort tot  
de Ponerinae, de subfamilie van de oermieren, die beschouwd 
wordt als primitief. Anders dan bij veel mierensoorten kunnen 
de larven van Ponerinae zelfstandig eten en zonder hulp uit  
hun cocon kruipen en hebben de wijfjes een angel. De ongeveer 
3 mm lange mieren zijn gemakkelijk te herkennen aan hun 
staafvormige lijf. Tussen het eerste en het tweede achterlijf- 
segment bevindt zich een insnoering. Uit dezelfde subfamilie 
zijn in Nederland ook de onder broeiend plantenmateriaal  
levende compostmier Hypoponera punctatissima (Roger) en de in 
gebouwen levende tropische staafmier H. schauinslandi (Emery) 
bekend (Boer et al. 2006). Het genus Ponera onderscheidt zich 
door een karakteristieke ventrale lob aan de schub (petiolus) 
met een haakvormige structuur en een rond gaatje (moeilijk  
te zien in figuur 1). De ogen van de werksters zijn sterk 
gereduceerd.
De staafmier komt voornamelijk voor in de gebieden rond 
het zuidwestelijke deel van de Middellandse Zee en heeft  
noordelijke vindplaatsen tot in Midden-Nederland en Zuid- 
Engeland. De noordgrens van het verspreidingsgebied in Neder-
land bevindt zich ongeveer op de lijn Amsterdam - Hengelo  
(Van Loon 2004). Boven die lijn is – zeker in Noord-Holland –  
intensief, maar tevergeefs, naar de staafmier gezocht. De eerste 
keer dat van P. coarctata in Nederland melding wordt gemaakt  
is door Wasmann (1889) die de soort in 1880 bij Exaeten bij Roer-
mond vond (collectie Natuurmuseum Maastricht).
Een kolonie van de staafmier bestaat gewoonlijk uit maxi-
maal enkele tientallen werksters met één koningin, hoewel  
polygynie – meerdere eileggende wijfjes in een nest – kan  
optreden. De werksters foerageren in een stelsel van nauwe 
gangen op allerlei kleine ongewervelden. In een verbreding van 
dit gangenstelsel bevindt zich een ruimte waar zich, vaak tijde-
lijk, het broed bevindt en die je het nest zou kunnen noemen. 
Vanwege de ondergrondse levenswijze en het geringe aantal 
werksters per kolonie, is de kans om staafmieren tegen te ko-
men klein. Daarom is er vrij weinig bekend over het voorkomen 
en de ecologie. Wij vonden deze soort recent op een aantal plek-
ken in het stedelijk gebied; deze vindplekken worden hier eerst 
besproken. Om een beter beeld te krijgen van verspreiding,  
habitatvoorkeur en bruidsvluchtgedrag in Nederland, hebben 
we het EIS-bestand geanalyseerd en enkele oude gepubliceerde 
waarnemingen – die nog niet verwerkt waren in het EIS-bestand 
– opgespoord. Daarnaast zijn met name de afgelopen vier jaar 
door de tweede auteur duizenden potvalvangsten en enkele 
tientallen raamval- en lichtvalvangsten verspreid over Neder-
land geanalyseerd. Ook hebben we het collectiemateriaal van 
het Zoölogisch Museum Amsterdam en het Nationaal Natuur-
historisch Museum Leiden kritisch onderzocht.
Enkele opvallende vindplaatsen
Wageningen – Botanische tuin De Dreijen
In 2007 werd de staafmier aangetroffen in een botanische  
tuin op het ‘Dreijen’-terrein van de Wageningen Universiteit.  
De soort is hier erg algemeen en wij vonden nesten onder  
grote keien, maar ook veel in een rozenperkje met een schrale  
ondergroei op een zandige tot grindrijke ondergrond. De nesten 
bevonden zich tussen een moslaag en het onderliggende zand 
en grind. Wij hadden de indruk dat in dit perkje de nesten  
De staafmier Ponera 
coarctata in Nederland  
(Hymenoptera: Formicidae)
Jinze Noordijk
Peter Boer
Hay Wijnhoven
Jap Smits
Ivo Raemakers
TREFWOORDEN
bruidsvlucht, ecologie, stedelijk gebied, verspreiding
Entomologische Berichten 68 (3): 78-82
De staafmier staat bekend als zeldzaam, maar dit hangt samen met  
haar verborgen levenswijze. In deze bijdrage beschrijven wij eerst enkele 
opmerkelijke vindplekken van de staafmier uit het stedelijk gebied. De 
beschreven vondsten duiden erop dat de staafmier goed kan voorkomen 
in niet-natuurlijke situaties en mogelijk algemener is in het zuiden van 
Nederland dan nu wordt aangenomen. Daarnaast geven we informatie over 
haar voorkomen en ecologie op basis van collectiemateriaal en de literatuur. 
Ook bundelen we beschikbare informatie over de bruidsvluchten van de 
staafmier. Het uitvliegen van het nest blijkt plaats te vinden in de namiddag 
in de periode juli tot eind september.
79 entomologische berichten
 68(3) 2008
voornamelijk in regenwormgangen waren gevestigd. Daarnaast 
werden twee kolonies aangetroffen in een op het westen geëx-
poneerd muurtje. Deze muur had gaten, waar muurleeuwenbek 
uit groeide (figuur 2). De kolonies bevonden zich tussen de wor-
tels van deze planten. Vondsten van enkele geslachtsdieren op 
twee plekken vlak buiten Wageningen doen vermoeden dat de 
staafmier algemeen is in en rondom deze stad.
Nijmegen – Begraafplaats Daalseweg
Op de ruim 3 ha grote ‘Begraafplaats Daalseweg’ in Nijmegen  
is P. coarctata vanaf 1998 vrijwel jaarlijks gevonden. Dit huidige 
rijksmonument is in 1884 aangelegd aan de rand van de stad, 
maar wordt sinds de jaren 1930 door stedelijke bebouwing  
omringd. Bij het beheer en onderhoud wordt tegenwoordig  
rekening gehouden met bijzondere natuurwaarden, vooral met 
planten. De ondergrond bestaat uit grindhoudend kalkrijk zand. 
Onze ervaring is dat gericht zoeken, onder in de zon liggende 
fragmenten van grafzerken (figuur 3), brokken cement en der- 
gelijke, altijd leidt tot een of meer vondsten van nesten. Dit im-
pliceert dat de staafmier hier al lange tijd algemeen voorkomt. 
Op deze locatie leken de nesten zich vaak in de nesten van de 
wegmier Lasius niger (Linnaeus) te bevinden. Waarnemingen uit 
1930 en 1931 uit Nijmegen zijn mogelijk ook afkomstig uit het 
stedelijk gebied (bestand van EIS-Nederland).
Eindhoven – stadstuinen
Van 1992 tot heden bevinden zich diverse staafmiernestjes in 
een tuin in Eindhoven. Deze tuin is zo’n 35 m2 groot en bestaat 
uit een met oude klinkertjes bestraat middengedeelte dat is 
omringd door een strook tuin (figuur 4). Deze strook tuin – in to-
taal ruim 5 m2 – bestaat uit zandgrond vermengd met tuinaarde 
waarin vaste planten afgewisseld worden met stenen en stuk-
ken boomschors. De oorspronkelijke bodem bestaat uit een 
haarpodzol. Ponera coarctata is in deze tuin te vinden onder ste-
nen en schors. Tijdens kleine werkzaamheden zijn er dieper in 
de bodem, tot ongeveer 10-15 cm diepte, ook nesten gevonden. 
De nesten liggen bijna allemaal in de nabijheid of zelfs in de 
nesten van L. niger. Ook in de tuinen rondom deze vindplek kon-
den verscheidene kolonies van de staafmier gevonden worden, 
vrijwel allemaal onder stenen.
0,5 mm
1. Werkster van Ponera coarctata. Foto April 
Nobile, www.antweb.org
1. Worker of Ponera coarctata.
2. Een van de vindplaatsen van Ponera  
coarctata in de Botanische tuin ‘De Dreijen’ 
in Wageningen. In de gaatjes van de muur 
bevinden zich kolonies tussen de wortels 
van muurleeuwenbek. Foto Jinze Noordijk.
2. One of the locations where Ponera  
coarctata was found in the botanical garden 
‘De Dreijen’ in Wageningen. In the holes in 
the wall the colonies are located between  
the roots of Cymbalaria muralis.
80 entomologische berichten
 68(3) 2008
Gronsveld – stadstuin
Sinds 2002 worden jaarlijks staafmiernesten waargenomen  
in een tuin in Gronsveld (Zuid-Limburg) (figuur 5). De nesten  
bevinden zich onder stenen en tegels, in en onder bloempotten 
met tuinplanten maar ook in de volle grond. Herhaaldelijk is 
vastgesteld dat nesten slechts gedurende enkele weken op de-
zelfde plek bleven. Dit doet vermoeden dat kolonies behoorlijk 
mobiel zijn. Een enkele keer zijn kolonies direct bij wegmier- 
nesten aangetroffen. Tijdens spitwerkzaamheden in maart en 
april zijn herhaaldelijk staafmieren in de bodem aangetroffen 
tot op meer dan 20 cm diepte. Mogelijk gaat het hierbij om  
overwinteringslocaties maar aangezien spitwerk vrijwel tot  
het voorjaar beperkt blijft, valt niet uit te sluiten dat de soort 
jaarrond op deze diepte voorkomt.
Voorkomen en nestplaatsen
Vaak werd aangenomen dat P. coarctata in Nederland een steno-
tope mier is van natuurlijke situaties, zoals droge heideterrei-
nen en droge, schrale graslanden (Van Loon & Mabelis 1996,  
Mabelis 2002, Van Loon 2004). In andere landen bestonden er al 
meldingen van nesten uit het stedelijke gebied, bijvoorbeeld 
Seifert (2007) voor Duitsland en Kutter (1977) voor Zwitserland. 
Van alle door ons geanalyseerde waarnemingen waarvan iets 
bekend was over de leefomgeving, kwamen de meeste uit het 
Limburgse mergelland, maar vrijwel zonder enige aanduiding 
over de terreinsoort. Slechts van veertien locaties is die wel  
bekend: vijf van tuinen, parken of begraafplaatsen, drie van 
kalkgraslanden, tweemaal van heide, eenmaal van een spoor- 
talud, eenmaal van een voormalig spooremplacement en een-
maal van de duinen. Een opvallende vindplaats is een nest op 
een dam in een jachthaven in Huizen (NH) (schift. meded.  
M. Berg). De nestjes werden gevonden onder dennenschors  
(Oudemans 1900), onder stukjes hout, onder mos, in de volle 
grond, onder of in holtes van stenen of in een stenige bodem, 
onder een vogeldrinkbak en in een gemetselde plantenbak. 
Meer in het zuiden van Europa komt de soort ook in bossen 
voor, bijvoorbeeld in Hongarije (Csósz & Seifert 2003) en in 
Frankrijk (Bernard 1968). In Vlaanderen werd de staafmier voor-
al aangetroffen in antropogene gebieden en verder in rotsige  
gebieden en kalkgraslanden, struwelen en stuif- en rivierduinen 
(Dekoninck et al. 2003). In het algemeen zijn auteurs het er over 
eens dat het een thermofiele soort is, dat wil zeggen dat ze op 
plaatsen leven waar de omgevingstemperatuur relatief hoog is 
(Seifert 2007). Ook onze waarnemingen bevestigen dit. Stenen 
kunnen warmte goed vasthouden en geleidelijk afgeven. Het is 
4. Een van de tuinen in Eindhoven waar 
Ponera coarctata algemeen voorkomt onder 
stenen en stukjes schors. Foto Jap Smits.
4. One of the gardens in Eindhoven where 
Ponera coarctata is common under stones and 
pieces of bark.
3. Een van de vindplaatsen van Ponera 
coarctata op begraafplaats ‘Daalseweg’ in 
Nijmegen. Onder de kleine steen voor 
de zerk bevindt zich een nest. Foto Hay 
Wijnhoven.
3. One of the locations where Ponera coarctata 
was found in the cemetery ‘Daalseweg’ in 
Nijmegen. A nest is located under the brick  
in front of the tombstone.
81 entomologische berichten
 68(3) 2008
daarom niet verwonderlijk dat de staafmier in het meest noor-
delijke gedeelte van haar verspreidingsgebied vaak een nest  
onder stenen heeft. Hoewel thermofiel, lijkt de soort niet uitge-
sproken xerofiel oftewel droogteminnend. In Gronsveld worden 
nesten niet alleen op droge plekken maar ook in vochtige  
bodem aangetroffen. Hetzelfde geldt voor nesten in de Juliana-
groeve bij Bemelen (Zuid-Limburg), waar nesten zich in vochtige 
lemige bodem bevonden.
Symbiose
Donisthorpe (1927) en Stitz (1939) was het al opgevallen dat 
staafmieren vaak in de buurt en soms zelfs in nesten van andere 
mierensoorten worden aangetroffen. In ieder geval kunnen 
staafmieren zich uitstekend weren met hun lange angel, waar-
van de steek voor een mier dodelijk is (Seifert 2007). Donisthorpe 
(1927) introduceerde staafmieren in mierennesten: bij de moe-
rassteekmier Myrmica scabrinodis Nylander werden alle staaf-
mierwerksters binnen een paar dagen gedood, maar bij grauw-
zwarte renmieren Formica fusca Linnaeus leefden ze langer dan 
twee maanden en werden de staafmierwerksters nooit aan- 
gevallen. In Nijmegen, Eindhoven en Gronsveld werden diverse 
malen staafmiernestjes in of direct naast nesten van wegmie- 
ren L. niger gevonden. De staafmieren liepen gewoon door de 
gangen van de L. niger-nesten. De wegmieren leken de staafmie-
ren te negeren. Van Boven (1944) vond een staafmiernestje in 
een opgerold blad eveneens in een nest van L. niger. Wasmann 
(geciteerd door Donisthorpe 1927) vermeldt dat de staafmier in 
Limburg niet zeldzaam is in de buurt van nesten van de behaarde 
bosmier Formica rufa (Linnaeus) en de bloedrode roofmier F. san-
guinea (Latreille). In Engeland werden ze ook gevonden in nesten 
van de glanzende houtmier Lasius fuliginosus (Latreille), de gele  
weidemier L. flavus (Fabricius) en bij F. fusca (Donisthorpe 1927).
Bruidsvluchten
Door de recente vondsten kon enige informatie verzameld  
worden over de vliegperiode en de tijd van de dag waarop de 
bruidsvluchten van P. coarctata plaatsvinden. In Eindhoven wer-
den vele uitvliegende mannetjes aangetroffen op 20 september 
1996 en 25 september 1998. In Nijmegen werd een bruidsvlucht 
waargenomen op 24 augustus 1999 met ongeveer vijftig in gras-
stengels klimmende en uitvliegende geslachtsdieren (figuur 6). 
Rondom Wageningen werden enkele geslachtsdieren verzameld 
5. De tuin in Gronsveld waar nesten van 
Ponera coarctata op allerlei plekjes voor- 
komen. Foto Ivo Raemakers. 
5. The garden in Gronsveld where nests of 
Ponera coarctata occur on many places.
6. Gevleugeld Ponera coarctata vrouwtje. Foto 
Tim Faassen. 
6. Winged Ponera coarctata female.
82 entomologische berichten
 68(3) 2008
met behulp van raamvallen die het gehele seizoen operationeel 
waren; de monsters waren afkomstig van 6 september 2006 
(mannetje) en uit de periode 22-26 augustus en 26-30 september 
2007 (wijfjes). In en rondom Gronsveld en Maastricht zijn er 
sinds 2002 vele zichtwaarnemingen gedaan van gevleugelde  
geslachtsdieren – regelmatig in groot aantal – uit de periode van 
augustus tot half september. In potvallen bij de Sint Pietersberg 
werden in 2006 geslachtsdieren aangetroffen in de periode 5-27 
juli (wijfje) en 27 juli–17 augustus (mannetje). Op 15 september 
1989 werd een mannetje gevangen op de Sint Pietersberg  
(collectie Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, Leiden). 
In de periode 11-18 augustus 2000 werd een wijfje aangetroffen 
in Meijendel (collectie J. Huijbregts). Alle waarnemingen zijn dus 
afkomstig uit de periode juli tot eind september. Dit komt min 
of meer overeen met de waarnemingen aan bruidsvluchten  
in Duitsland; daar worden bruidsvluchten waargenomen van  
begin augustus tot eind september, waarvan 85% tussen 30  
augustus en 26 september (Seifert 2007).
We hebben in de literatuur geen gegevens kunnen vinden 
over het tijdstip van de dag waarop de bruidsvluchten plaats-
vinden. In Eindhoven vond tweemaal een bruidsvlucht plaats, 
waarbij de gevleugelde mannetjes tussen 17 en 18 uur uit het 
nest kropen. Ook in Nijmegen en Gronsveld werden rond die 
tijd uitvliegende staafmieren gezien. Dit wijst er dus op dat  
de bruidsvlucht laat in de middag begint, maar het is nog niet  
duidelijk hoe lang zo’n bruidsvlucht vervolgens duurt.
Wijder verspreid?
De voor Nederland vaak veronderstelde binding van P. coarctata 
aan natuurlijke situaties is niet strikt. In Nederland kan de 
staafmier ook heel goed voorkomen in steden en zelfs op plek-
ken waar af en toe verstoring optreedt, zoals perkjes en stads-
tuinen. Warme plekken lijken de enige voorwaarde voor de ves-
tiging van een kolonie. Het loont dus de moeite om elders eens 
rond te kijken in stedelijk groen; mogelijk dat de soort  
op veel meer plekken aangetroffen kan worden.
Dankwoord
Voor het leveren van informatie zijn we André van Loon  
(EIS-Nederland) en Theodoor Heijerman dankbaar.
Summary
Ponera coarctata in The Netherlands (Hymenoptera: Formicidae)
Due to secluded nesting and worker activity, Ponera coarctata is often assumed to be rare in 
The Netherlands. It is also frequently considered a stenotopic species of natural situations, 
like heathlands and nutrient-poor grasslands. In this contribution, we describe four records 
for P. coarctata in urban areas, where it was found in gardens, a park and a cemetery. When  
inventoried carefully in areas like these in the southern part of The Netherlands, it is not  
unlikely that this ant species turns out to be more wide-spread. In addition, we assembled  
all data on nuptial flight events. Winged sexuals of P. coarctata were found in July, August  
and September. Departure from the nest was observed in the late afternoon.
Jinze Noordijk
Wageningen Universiteit
Leerstoelgroep Natuurbeheer en Plantenecologie
Postbus 47
6700 AA Wageningen
Jinze.Noordijk@wur.nl
Peter Boer 
Gemene bos 12
1861 HG Bergen (NH)
Hay Wijnhoven
Groesbeeksedwarsweg 300
6521 DW Nijmegen
Jap Smits
Wilgenroosstraat 39
5644 CE Eindhoven
Ivo Raemakers
Van Caldenborghstraat 26
6247 CG Gronsveld
Literatuur
Bernard F 1968. Les fourmis (Hymenoptera 
Formicidae) d’Europe occidentale et sep-
tentrionale. Masson et Cie, Paris.
Boer P, Blommaart J, Huijbregts H, Nunen F van 
& Vorst O 2006. De compostmier Hypopon-
era punctatissima in het vrije veld. Entomo- 
logische Berichten 66: 56-57.
Boven JKA van 1944. Voorloopige mededeeling 
over de mierenfauna van de Belgische 
Maasvallei. Natuurhistorisch maandblad 
33: 67-71.
Csósz S & Seifert B 2003. Ponera testacea Emery, 
1895 Stat.N. - A sister species of P. coarctata 
(Latereille, 1802) (Hymenoptera, Formici-
dae). Acta Zoologica Scientiarum Hungari-
cae 49: 201-214.
Dekoninck W, Vankerkhoven F & Maelfait J-P 
2003. Verspreidingsatlas en voorlopige  
Rode Lijst van de mieren van Vlaanderen. 
Rapport van het Instituut voor Natuur- 
behoud IN.R.2003.7.
Donisthorpe HSJK 1927. British Ants. Second 
edition. Routledge, London
Kutter H 1977. Hymenoptera: Formicidae.  
Insecta Helvetica 6. Schweizerische Ento-
mologische Gesellschaft, Zürich.
Loon AJ van 2004. Formicidae - mieren. In:  
De wespen en mieren van Nederland (Hy-
menoptera: Aculeata). Nederlandse Fauna 
6 (M Reemer, AJ van Loon, TMJ Peeters red): 
227-263. NHM, KNNV Uitgeverij, EIS-
Nederland.
Loon AJ van & Mabelis AA 1996. Flora en fauna 
2030, Fase III. Deelrapport mieren. Mede- 
delingen EIS-Nederland 83, Leiden.
Mabelis AA 2002. Bruikbaarheid van mieren 
voor de monitoring van natuurgebieden. 
Alterra-rapport 571, Wageningen.
Oudemans JTH 1900 De Nederlandsche in- 
secten. Thieme, Zutphen.
Seifert B 2007. Die Ameisen Mittel- und  
Nordeuropas. Lutra, Görlitz.
Stitz H 1939 Hautflügler oder Hymenoptera I: 
Ameisen oder Formicidae. Die Tierwelt 
Deutschlands 37. Gustav Fischer Verlag, 
Jena.
Wasmann E 1889 Ein kleiner Beitrag zur  
Niederländischen Ameisenfauna. Tijd-
schrift voor Entomologie 32: 19.
Ontvangen: 10 januari 2008
Geaccepteerd: 6 maart 2008


De staafmier Ponera coarctata in Nederland (Hymenoptera: Formicidae)

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

Name not available