De landbouw levert tal van ' ecosysteemdiensten' . Sommige, zoals natuurlijke onderdrukking van ziekten, komen direct aan de landbouw ten goede, andere zoals vastlegging van koolstof zijn voor de samenleving als geheel van belang. In het stimuleringsprogramma Biodiversiteit (SPB) is de algemene hypothese dat biodiversiteit en ecosysteemdiensten met elkaar geassocieerd zijn, onderzoch

Brussaard, L.

Dutch

Wageningen Yield 

 143
Biodiversiteit in de landbouw
L I J B E R T  B R U S S A A R D
Prof. Dr. L. Brussaard Sectie 
Bodemkwaliteit, Wageningen 
Universiteit, Postbus 47, 6700 
AA  Wageningen
lijbert.brussaard@wur.nl
Foto Aat Barendregt 
www.geo.uu.nl/pictures/baren­
dregt. 
Biodiversiteit
Landbouw
Ecosysteemdiensten
Agrarische land-
schappen
De landbouw levert  tal van ‘ecosysteemdiensten’. Sommige, zoals natuurlijke onderdrukking van ziekten, komen 
direct aan de landbouw ten goede, andere zoals vastlegging van koolstof, zijn voor de samenleving als geheel van 
belang. Algemeen wordt aangenomen dat een landbouw met een hogere biodiversiteit beter in staat is om deze 
diensten duurzaam te leveren. Maar is dat ook zo?
De landbouw is leverancier van food, feed, fibers and fuel. Bij 
de productie daarvan verlangt de maatschappij vermin-
dering van het bestrijdingsmiddelengebruik en drasti-
sche beperking van nutriëntenverliezen naar het milieu. 
De ecosysteemdiensten die van de landbouw worden 
gevraagd, zijn natuurlijke ziektewering en biologische 
bestrijding van ziekten en plagen, water- en nutriëntenre-
tentie. Deze ‘diensten’ komen rechtstreeks ten goede aan 
de landbouw zelf. Daarnaast zijn er ecosysteemdiensten 
die de landbouw kan leveren en die vooral de samenle-
ving ten goede komen, zoals leverantie van voldoende en 
schoon water voor de productie van drinkwater en, in po-
tentie, het vermogen om koolstof in de bodem op te slaan 
als bijdrage aan de vermindering van de broeikasgassen. 
Daarnaast kunnen landbouwbedrijven habitat bieden aan 
tal van ‘wilde’ soorten planten, vogels, zoogdieren, enzo-
voorts. Algemeen wordt aangenomen dat er een directe 
relatie is tussen biodiversiteit en het leveren van ecosy-
steemdiensten. Maar is dat ook zo en hoe zit dat dan? 
Vroeger en nu
De landbouw van nu is niet te vergelijken met die van vroe-
ger. Of ‘vroeger’ 80 of 60 of 40 jaar geleden is, doet er voor 
een beschouwing op hoofdlijnen niet zoveel toe. 
Neem de bodem, een essentiële en letterlijk basale schakel 
in het gehele bedrijfssysteem, standplaats voor het gewas 
en leverancier van water en nutriënten. Een goede bodem 
houdt water vast bij droogte en voert het af bij overmaat. 
Zware berijding onder ongunstige omstandigheden heeft 
in veel bodems structuurverlies en verdichting veroorzaakt, 
waardoor de beworteling wordt gehinderd en de gevoelig-
heid voor wateroverlast is toegenomen. Aan de bodem wor-
den meststoffen en gewasresten toegevoegd, die vervolgens 
in microbiële- en faunabiomassa worden omgezet en gro-
tendeels afgebroken. De nutriënten die daarbij vrijkomen 
worden niet alle in het gewas opgenomen, maar komen 
deels in het milieu terecht. Vroeger was mest een betrekke-
lijk schaars, en daarom hoog gewaardeerd goed (het ‘brui-
ne goud’), dat zorgvuldig werd toegediend met het oog op 
optimale plantenvoeding. Sinds meststoffen in overmaat 
beschikbaar zijn, zowel kunstmest als dierlijke mest, deels 
geproduceerd uit geïmporteerde voeders, is mest verworden 
tot een ‘bruine golf ’ die het milieu ernstig kan belasten.
Ook bovengronds ziet het landbouwbedrijf er anders uit 
dan vroeger. Van oudsher hielden een ruime vruchtwis-
seling en uitgekiende gewasopvolging de problemen met 
ziekten en plagen binnen de perken. Specialisatie binnen 
het landbouwbedrijf en versmalling van het bouwplan 
hebben echter de druk van ziekten en plagen doen toe-
nemen. Landschapselementen zoals houtwallen zijn op 
grote schaal verdwenen ten gevolge van hun afgenomen 
waarde als perceelsafscheiding en als bron van geriefhout 
op het boerenbedrijf. 
Tegelijk met deze ontwikkelingen is de biodiversiteit in 
agrarische landschappen drastisch verminderd en het 
vermoeden dat die twee met elkaar te maken hebben, is 
wijd verbreid. 
In het Stimuleringsprogramma Biodiversiteit (SPB) is de 
algemene hypothese dat biodiversiteit en ecosysteem-
diensten met elkaar geassocieerd zijn, onderzocht. Of 
hier sprake is van causale verbanden is tevens onderwerp 
van onderzoek geweest.
Biodiversiteit in de landbouw
Landschap 25(3)144
Conceptueel model 
In de loop van het Stimuleringsprogramma Biodiversi-
teit is een integraal conceptueel model ontwikkeld over 
biodiversiteit en ecosysteemdiensten in de landbouw (fi-
guur 1). In dit model karakteriseren bodemstructuur en 
(agro)biodiversiteit de systeemtoestand die verandert onder 
invloed van de sturende factoren klimaat en management. 
Door het expliciet opnemen van management als sturende 
factor wordt geanticipeerd op de wenselijkheid van een 
handelingsperspectief (de 5 B’s) voor de landgebruiker 
(meestal de agrariër), zodra de resultaten van het onder-
zoek daarvoor aanleiding geven. De veranderingen komen 
tot uiting in de systeemprocessen (kringlopen), die leiden 
tot de systeemrespons, hier weergegeven als efficiënt N- en 
P-gebruik en koolstofopslag. Van de acht genoemde ecosy-
steemdiensten is in het model aangegeven (met zonnetjes), 
Figuur 1 Conceptueel 
model van de samenhang 
tussen biodiversiteit en 
ecosysteemdiensten in 
de landbouw met aangrij­
pingspunten voor manage­
ment van de bodem (naar: 
Brussaard et al., 2007).
waar ze tot uiting komen, tezamen met de managementfac-
toren waardoor ze het meest worden beïnvloed.
In het kader van het SPB-deelprogramma “Biodiversiteit 
in de landbouw” hebben we vooral gekeken naar de eco-
systeemfuncties ziekten- en plaagwering (Bukovinszky, 
2004; Garbeva, 2005) en nutriëntenretentie (Postma-
Blaauw, 2008).
Ziekten- en plaagwering 
In mengteelten blijkt de variatie in structuur en geursamen-
stelling van de gewassen situaties op te leveren die plaag-
insecten (gastheren) tijdelijk doen ontsnappen aan hun na-
tuurlijke vijanden (parasieten), waardoor het voortbestaan 
van parasiet-gastheerinteracties verlengd kan worden. In 
monocultures sterven natuurlijke vijanden lokaal eerder 
uit omdat ze hun prooien sneller vinden en vervolgens uit-
Efficiënt N-en P-gebruik
Management
Duurzame landbouwsystemen
Systeem-
respons
Systeem-
processen
Sturende
factoren
Systeem-
toestand
Efficiënt watergebruik
Koolstofopslag
Klimaat
1
2
3
4
5
6
7 8
De 5 B’s
a. Bewerken (minder en niet-kerend) 
b. Berijden (minder en bij beter weer)  
c. Bemesten (minder en meer organisch)
d. Bestrijden (minder en meer biologisch) 
e. Bouwplan (diverser)
a,b,ed,e               
a,c,e
a,d,e
a,b
Ecosysteemdiensten
1. Ziekten-en plaagwering
2. Waterretentie
3. Nutriëntenretentie
4. Bodemstructuur
5. Zelfreinigend vermogen
6. Omzettingvan organische stof
7. Weerstanden herstel
8. Veranderbaarheid landgebruik
Plant- (gewas) en
bodembiodiversiteit
Bodemstructuur
Koolstof-
en
nutriënt
kringlopen
Water-
kringloop
Biodiversiteit in de landbouw  145
roeien. Komt de gastheer weer terug, dan moet de parasiet 
(bijna) uit het niets komen. Mengteelten bleken dus stabi-
liserend te werken met een beter totaalresultaat in termen 
van plaagbestrijding (Bukovinszky, dit nummer). 
In blijvend grasland, dat een hogere biodiversiteit aan 
planten herbergt dan bouwland, blijkt de microbiële ge-
meenschap in de bodem eveneens meer divers te zijn. 
Deze hogere microbiële diversiteit blijft nog enkele jaren 
bestaan nadat het grasland in bouwland is omgezet en ze 
gaat samen met een sterkere ziekte-onderdrukking. Deze 
onderdrukking is te herleiden tot een grotere productie 
van een antibioticum tegen schimmels (Garbeva, dit num-
mer). Door dit type mechanistische studies vorderen we 
langzaam maar zeker in de richting van het creëren van 
optimale omstandigheden voor natuurlijke ziekten- en 
plaagonderdrukking in agrarische systemen. 
Figuur 2 Bodemvoedsel­
web (bron: R.G.M. de 
Goede).
Nutriëntenretentie
Het onderzoek naar microbiële diversiteit werd in de-
zelfde proefvelden uitgevoerd waar ook de relatie tussen 
biodiversiteit en nutriëntenretentie is onderzocht (Post-
ma-Blaauw, 2008). In deze studie is tevens de biodiversi-
teit van de bodemmeso- en -macrofauna onderwerp van 
studie. Die diversiteit is enorm en om deze tot hanteer-
bare proporties terug te brengen, hebben we de soorten 
gegroepeerd op basis van overeenkomstige evolutionaire 
verwantschap (taxonomische groepen) of overeenkom-
stige functies in de natuur (functionele groepen, zoals 
voedselgroepen zie figuur 2).
We hebben vervolgens niet alleen gekeken naar de rela-
ties tussen soorten en de stikstofkringloop, maar ook naar 
die tussen taxonomische, dan wel functionele groepen en 
de stikstofkringloop. We hebben vastgesteld dat bij aan-
Landschap 25(3)146
wezigheid van slechts enkele soorten (in dit geval aaltjes 
of regenwormen) de aard van de soorten en niet zozeer 
het aantal soorten van belang is voor de interacties met 
bacteriën en de intensiteit en uitkomst van stikstoftrans-
formatieprocessen, zelfs indien de soorten behoren tot 
dezelfde voedselgroep (Postma-Blaauw, 2008). Dit is in 
overeenstemming met bevindingen dat de ecologische 
verschillen tussen de aanwezige soorten veel belangrijker 
zijn voor de stikstofmineralisatie dan het aantal soorten 
als zodanig (Heemsbergen et al., 2004). 
In het veld hebben we kunnen aantonen, dat soortenrijke 
functionele groepen na omzetting van grasland in akkers 
weliswaar soorten verliezen, maar dat de functionele di-
versiteit gehandhaafd blijft. Dat blijkt anders te liggen 
voor soortenarme functionele groepen. Die bestaan uit 
soorten met omvangrijke populaties die, in combinatie 
met voortplantingskenmerken, gevoelig zijn voor versto-
ring. Dat geldt bijvoorbeeld voor roofmijten en regenwor-
men. Bij regenwormen blijkt de omzetting van gras- in 
akkerland, nog eens extra aangezet door de intensiteit 
van de grondbewerking, zelfs te leiden tot het verdwijnen 
van een hele functionele groep. Bij omzetting van gras-
land naar akkers en weer terug blijken de roofmijten blij-
vend te zijn verminderd in soortenrijkdom, abundantie en 
functionele diversiteit. 
De conclusie is dat niet het aantal soorten per se, maar de 
identiteit van de soorten, hun abundantie, trofische diver-
siteit en diversiteit van voortplantingsstrategieën positief 
zijn geassocieerd met de stikstofmineralisatie en negatief 
met de stikstofuitspoeling in aanwezigheid van een ge-
was (Postma-Blaauw, 2008).
Causaal verband met biodiversiteit
Resteert de vraag of het verband tussen biodiversiteit en 
ziekten-/plaagbestrijding, respectievelijk stikstofminera-
lisatie en -retentie causaal van aard is. Het aantonen van 
relaties tussen biodiversiteit en ecosysteemdiensten is 
principieel moeilijk, omdat beide concepten menselijke 
abstracties van de werkelijkheid zijn. De soorten in de 
vrije natuur zijn niet uit op het bijdragen aan de biodi-
versiteit en al evenmin op het verlenen van ecosysteem-
diensten. Ze zijn uitsluitend bezig hun bijdrage aan het 
nageslacht te maximaliseren. Daarbij, en dat is het goede 
bericht, hebben bepaalde soorten gedurende hun evolutie 
eigenschappen verworven die hen in staat stellen om deel 
te kunnen blijven uitmaken van de biodiversiteit in een 
concrete situatie en die hen een belangrijke functie geven 
bij de voltrekking van ecosysteemprocessen. Door aan te 
tonen dat biodiversiteit zoals hierboven beschreven on-
der de onderzochte omstandigheden is geassocieerd met 
de leverantie van ecosysteemdiensten zijn we zo dicht als 
mogelijk is bij beantwoording van de causaliteitsvraag op 
een ‘ja’ uitgekomen. Dat betekent dat biodiversiteit een 
belangrijke aanjager voor duurzame landbouw kan zijn. 
Foto Hans Dekker 
saxifraga.nl
Drenthe, De Wolden, Anser, 
Achter de Plantage.
Biodiversiteit in de landbouw  147
De toekomst
Voor optimale levering van ecosysteemdiensten is, be-
halve het beheer van de percelen op het landbouwbedrijf, 
de landschapscontext van groot belang. Dat stelt nieuwe 
eisen aan het management van het gehele landschap. 
Meer en meer worden door agrariërs, waterbeheerders en 
landschaps- en natuurbeschermers samen ontwerp- en 
beheersplannen gemaakt voor het groenblauwe netwerk 
in het landschap (Geertsema et al., 2004; 2006; Scheele 
& Van Gurp, 2007; Scheele & Klompe, 2007). Vaak kan 
het beheer dienstbaar zijn aan meerdere doelen tegelijk 
(Tscharntke et al., 2005), maar soms zijn doelen op be-
heersniveau strijdig (Olson & Wäckers, 2007). De uitda-
ging is om het beheer van perceelsranden, houtwallen en 
dergelijke én het beheer van de percelen zelf zodanig op 
elkaar af te stemmen dat een optimaal effect wordt be-
reikt ten aanzien van de ecosysteemdiensten uit figuur 1. 
Dat vergt óók een gericht bodembeheer. Uit onderzoek 
blijkt dat de mate waarin perceelsranden een bron- of 
overlevingsgebied kunnen vormen voor het bodemleven 
in de percelen afhankelijk is van het randenbeheer (Lager-
löf et al., 2002, Smith et al., 2008). Over de noodzakelijke 
veranderingen in het bodembeheer van perceelsranden is 
echter nog weinig bekend. 
Uit de gewenste handelingsperspectieven (zie de 5 B’s in 
figuur 1) vloeit de noodzaak voort om op bedrijfs- en land-
schapsniveau mogelijke strategieën en maatregelen ter 
vergroting van de biodiversiteit en de duurzame levering 
van ecosysteemdiensten te verkennen en kennislacunes 
op te sporen. Deze uitdagingen plaatsen het biodiversi-
teitsonderzoek van de toekomst in een nieuw maatschap-
pelijk perspectief (Perrings et al., 2006).
Literatuur
Brussaard L., P.C. de Ruiter, & G.G. Brown, 2007. Soil biodiversity for 
agricultural sustainability. Agriculture, Ecosystems and Environment 
121: 233­244.
Bukovinszky, T., 2004. Tailoring complexity; multitrophic interac­
tions in simple and diversified habitats. PhD Thesis. Wageningen. 
Wageningen University.
Garbeva, P., 2005. The significance of microbial diversity in agricul­
tural soil for suppressiveness of plant diseases and nutrient retention. 
PhD thesis. Leiden. Leiden University.
Geertsema, W., E. Steingröver, W. van Wingerden & J. Rovers, 2004. 
Groenblauwe dooradering in de Hoeksche Waard. Wageningen. Alterra 
rapport 1042.
Geertsema, W., E. Steingröver, W. van Wingerden, J. Spijker & J. 
Dirksen, 2006. Kwaliteitsimpuls groenblauwe dooradering voor plaag­
onderdrukking in de Hoeksche Waard. Wageningen. Alterra rapport 
1334.
Heemsbergen, D.A., M.P. Berg, M. Loreau, J.R. van Hal, J.H. Faber & 
H.A. Verhoef, 2004. Biodiversity effects on soil processes explained by 
interspecific functional dissimilarity. Science 306: 1019­1020.
Lagerlöf, J., B. Goffre & C. Vincent, 2002. The importance of field 
boundaries for earthworms (Lumbricidae) in the Swedish agricultural 
landscape. Agriculture,  Ecosystems and Environment 89: 91­103.
Olson, D.M. & F.L. Wäckers, 2007. Management of field margins to 
maximize multiple ecological services. Journal of Applied Ecology 44: 
13–21.
Perrings, C., L. Jackson, K. Bawa, L. Brussaard, S. Brush, T. Gavin, 
R. Papa, U. Pascual & P. de Ruiter, 2006. Biodiversity in agricultural 
landscapes: saving natural capital without losing interest. Conservation 
Biology 20: 263­264.
Postma-Blaauw, M.B., 2008. Soil biodiversity and nitrogen cycling 
under agricultural (de­) intensification. PhD Thesis. Wageningen. 
Wageningen University.
Scheele, H. & H. van Gurp , 2007. Rapportage FAB 2006. Tilburg. LTO 
Projecten.
Scheele, H. & A. Klompe, 2007. Landbouw en Landschap, Behoud 
door Vernieuwing ­ Verslag van het project GIS met GPS. Stichting De 
Hoeksche Waard op de Kaart. Oud­Beijerland. 
Smith J., S. Potts &  P. Eggleton, 2008. Evaluating the efficiency of 
sampling methods in assessing soil macrofauna communities in arable 
systems. European Journal of Soil Biology 44: 271­276.
Tscharntke, T.,  A.M. Klein, A. Kruess, I. Steffan-Dewenter & C. 
Thies, 2005. Landscape perspectives on agricultural intensification 
and biodiversity – ecosystem service management. Ecology Letters 8: 
857–874.


Biodiversiteit in de landbouw

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

NARCIS

Name not available