De landschapsecologie is inmiddels een gevestigde wetenschap. Toch gaan de biodiversiteit en de kwaliteit van het landschap in Nederland en Vlaanderen nog steeds achteruit. Kunnen we rnet ons vakgebied dan niet meer positieve invloed hebben op landschapsveranderingen? En als we menen van wel hoe dan? Op die vragen gaat dit artikel i

Beekman, F.

Blust, G., de

Dijk, J., van

Kempenaar, J.

Opdam, P.F.M.

Pedroli, B.

Schouten, M.G.C.

Turnhout, E.

Vinke, G.B.

Zouwen, M.W., van der

Dutch

Wageningen Yield 

 187
Gezocht: andere methoden en nieuwe 
partners
Landschapsecologie en WLO
G E E R T  D E  B L U S T, 
J E R R Y  V A N  D I J K , 
F R A N S  B E E K M A N , 
A N N E T  K E M P E N A A R , 
P A U L  O P D A M ,  B A S 
P E D R O L I ,  M A T T H I J S 
S C H O U T E N ,  E S T H E R 
T U R N H O U T,  G E E R T 
V I N K E ,  M A R I Ë L L E  V A N 
D E R  Z O U W E N
Drs. G. De Blust Instituut 
voor natuur- en bosonderzoek. 
Kliniekstraat 25  
1070 Brussel, België
geert.deblust@inbo.be
Dr. J. van Dijk Copernicus 
Instituut voor Duurzame 
Ontwikkeling Universiteit 
Utrecht
Dr. F. Beekman Den Haag
Ir. J. Kempenaar  Alterra 
Wageningen UR
Prof. Dr. P.F.M. Opdam Alterra 
Wageningen UR
Dr. G.B.M. Pedroli Alterra 
Wageningen UR
Prof. Dr. M.G.C. Schouten 
Staatsbosbeheer, Driebergen
Dr. E. Turnhout Leerstoelgroep 
bos- en natuurbeleid 
Wageningen UR
G.B. Vinke GBV Producties, 
Zoetermeer
Dr. M.W. van der Zouwen 
Leerstoelgroep bos- en natuur-
beleid Wageningen UR 
De landschapsecologie is inmiddels een gevestigde wetenschap. Toch gaan de biodiversiteit en de kwaliteit van 
het landschap in Nederland en Vlaanderen nog steeds achteruit. Kunnen we met ons vakgebied dan niet meer 
positieve impact hebben op landschapsveranderingen? En als we menen van wel, hoe dan? Op die vragen gaat 
dit artikel in.
Landschap is maakbaar. Daarover bestaat geen discussie. 
In onze streken is er haast geen enkele plek die niet door 
mensen gemaakt is. Maar is dat maken van het landschap 
ook stuurbaar? Dit is veel minder duidelijk en evident. De 
ervaringen van de laatste decennia hebben het geloof in de 
stuurbaarheid aan het wankelen gebracht. Hoewel we erg 
veel landschapsvormende factoren kennen en hun wer-
king begrijpen, betekent dat nog niet dat we die factoren 
ook gemakkelijk en succesvol kunnen manipuleren en zo 
het landschap kunnen vormen dat we als maatschappij 
wensen. Integendeel, veel van de initiële doelstellingen, 
mooi weergegeven in ruimtelijke plannen en geflankeerd 
door politiek beleid en technische instrumenten, worden 
uiteindelijk niet gerealiseerd of worden verdrongen door 
andere doelstellingen en ontwikkelingen. Een kleine wij-
ziging in de wereldolieprijzen kan leiden tot een drasti-
sche ommekeer in de teelt van biomassa voor energie, 
met ingrijpende consequenties voor concrete landschap-
pen in grote delen van Europa. Lokale en mondiale trans-
formatieprocessen lopen door elkaar heen, beïnvloeden 
elkaar en sturen de landschapsontwikkeling en de land-
schapsinhoud. 
Vijfentwintig jaar landschapsecologie
De landschapsecologie is groot geworden en breed ont-
wikkeld met een verscheidenheid aan deeldisciplines. 
Voor de praktijk van ruimtelijke planning, inrichting 
en beheer, zijn er sterk aansprekende concepten en me-
thoden ontwikkeld die enthousiast door beleidmakers 
zijn opgepikt. Het idee van de ecologische netwerken 
(met de Ecologische Hoofdstructuur als prototype) heeft 
een ruime weerklank gekregen en is, op verschillende 
schaalniveaus, een leidraad voor ruimtelijke planning in 
het buitengebied geworden (Jongman & Pungetti, 2004; 
Opdam et al., 2006). De ecohydrologie heeft verstrek-
kende inzichten opgeleverd die de omgang met water in 
relatie tot natuur wezenlijk veranderd hebben. ‘Ruimte 
voor water’ is een sleutelbegrip geworden voor meer dan 
het waterbeleid alleen. Maar hoe is het wat dat betreft 
gesteld met het onderzoek dat op een of andere manier 
de specifieke kenmerken van landschap en milieu wilde 
typeren, de kwaliteit vatten, zodat ze een grondslag voor 
de ruimtelijke planning konden worden? De landschap-
secologische kartering Nederland, de ecodistricten, de 
traditionele landschappen en dergelijke, het is zoeken 
naar de doorwerking ervan. Wetenschappelijke kennis 
accumuleerde, het landschapsecologische jargon vond 
zijn weg in de beleidstukken, aan hogescholen en univer-
siteiten wordt landschapsecologie gedoceerd, maar toch 
gaan de biodiversiteit en de kwaliteit van het landschap in 
Nederland en Vlaanderen nog steeds achteruit, om over 
de rest van Europa maar niet te spreken. Hoe kunnen we 
met ons vakgebied en al onze kennis landschapsverande-
ringen positief beïnvloeden? Die vraag proberen we in dit 
artikel te beantwoorden. De rol van verbeterde technische 
middelen of van deeldisciplines die meer aandacht ver-
Forum
Nieuwe partners en methoden
Landschap 25(4)188
dienen, wordt niet besproken; wel het belang van de visie 
op het begrip landschap en van de doorwerking daarvan 
in kennisopbouw en beleidonderbouwing. 
Opgaven voor de toekomst
Pedroli (dit nummer) wees al op de subjectiviteit in de de-
finitie van landschap volgens de Europese Landschaps-
conventie:  an area, as perceived by people, whose character is the 
result of the action and interaction of natural and/or human factors. 
Centraal element is de perceptie van het landschap. Voor de 
landschapsecologie en de WLO, heeft dit belangrijke conse-
quenties. Willen we de totaliteit van het landschap vatten, 
dan zullen de economische, sociaal-culturele en esthetische 
aspecten van het landschap eveneens, en in samenhang met 
het ecologische en het fysische, bestudeerd moeten worden. 
Deze opgave ligt in de ontwikkelingslijn van het vakgebied. 
Nieuwe kennis en inzichten werden verkregen door de in-
tegratie van de deelwetenschappen (geografie en ecologie) 
en probleemgericht onderzoek leidde tot toepassingen in 
alle facetten van het ruimtelijk, natuur- , milieu- en ont-
wikkelingsbeleid. Multidisciplinair onderzoek belichtte in 
impact- en scenariostudies problemen vanuit verschillende 
wetenschappelijke invalshoeken , overwegend natuurweten-
schappelijke met uitstapjes naar de sociale en economische 
wetenschappen. In de meeste gevallen bleven de afzonder-
lijke disciplines naast elkaar werken, op een uitzondering 
als de ecohydrologie na. Integratie tot interdisciplinair of 
zelfs transdisciplinair onderzoek bleef uit. 
Ondertussen constateren we dat de landschapsecologie 
maar moeizaam greep krijgt op complexe ruimtelijke 
problemen en dat we weinig afdoende antwoorden en 
richtlijnen produceren of in elk geval dat er maar wei-
nig echt succesvol toegepast worden. Nochtans worden 
multifunctionaliteit en integratie van functies als nood-
zakelijke strategie gezien om tot een duurzame ruimte-
lijke ontwikkeling te komen (Brandt & Vejre, 2003). En 
dus moet ons vakgebied en de werkgemeenschap veel 
meer inzetten op interdisciplinair en transdisciplinair 
onderzoek en kennisopbouw. Interdisciplinariteit staat 
voor projecten waarbij verschillende academische disci-
plines op zo’n manier samenwerken dat ze gedwongen 
zijn hun traditionele onderzoekgrenzen te overschrijden 
om een gezamenlijk doel te bereiken. Transdisciplinari-
teit verwijst naar projecten die academisch onderzoek van 
verschillende disciplines combineren met kennisopbouw 
door participatie van betrokkenen (Tress et al., 2003). Het 
op elkaar betrekken dus van kennis over de verschillende 
lagen van het landschap door samenwerking van de ac-
toren die er actief zijn. Logisch, maar waarom is het nog 
niet gebeurd? En wie moet die verbindingen maken? 
Erkennen verschillen sleutel voor inte­
gratie
Een interdisciplinaire aanpak en integratie van kennis 
maken pas kans van slagen wanneer iedereen van een ge-
deeld begrippenkader uitgaat. Met landschap kan hier al 
een probleem opduiken. Het begrip mag dan gedefinieerd 
zijn, de betekenis en inhoud die individuen eraan geven, 
kunnen echter sterk verschillen. Dit is te begrijpen als men 
het begrip ontrafelt volgens twee assen (figuur 1). De eer-
ste as geeft de individuele betekenis weer, met aan de ene 
kant de opvatting van het landschap als fysisch systeem, 
objectief meetbaar en generaliseerbaar, en aan de andere 
kant de opvatting van het landschap als de individuele, 
subjectieve en daardoor niet generaliseerbare beleving. 
Dwars op deze as staat een tweede die de maatschappelij-
ke betekenis van landschap weergeeft. Aan de ene kant van 
deze as staat landschap als decor voor al ons handelen en 
collectief geheugen, aan de andere kant het landschap als 
een verzameling functies en diensten waar we met zijn al-
len, op allerhande wijzen, gebruik van maken. Als onder-
zoeker, beleidsmaker of betrokken burger nemen we op 
  189
die assen een positie in die niet vastligt maar wisselt naar 
gelang onze rol. Concrete landschappen zijn dus multi-in-
terpretabel en veranderingen van landschappen zullen dan 
ook op een verschillende manier ondervonden en gewaar-
deerd worden. In een samenwerkingsverband, bij inter- en 
transdisciplinaire projecten, is het dan zaak de positie van 
de betrokkenen te expliciteren en hanteerbaar te maken. 
Het erkennen dat men verschillende posities kan innemen 
en het streven om aan die verschillende betekenissen recht 
te doen, betekent dat de landschaps-ecologie actief bezig 
moet zijn met alle lagen die betekenis geven aan het land-
schap en de integratie daarvan mogelijk moet maken. Als 
op deze geïntegreerde manier over het landschap gecom-
municeerd wordt, kan het niet meer het laatste onderdeel 
van het beleid zijn, dat pas aandacht krijgt wanneer de 
ruimtelijke aanspraken van de afzonderlijke sectoren ge-
regeld zijn. Integendeel, landschap kan het kader en doel 
worden van elk beleid. Waar een ecotoop in de landschaps-
ecologie wel eens gedefinieerd wordt als de ruimtelijke 
weergave van een ecosysteem, is het landschap op te vat-
ten als de visualisatie van het geheel aan maatschappelijke 
processen in een bepaald gebied. 
Integratie blijkt niet alleen moeilijk door het ontbreken 
van een gemeenschappelijk begrippen- en analysekader, 
maar ook door willen behouden van de autonomie en het 
verdedigen van de eigen discipline. Door een volledige in-
tegratie zouden de logica en de methode van de discipline 
verzwakken, terwijl ze bij een onafhankelijke dooront-
wikkeling sterker en geloofwaardiger worden. Dat is ook 
nodig, zo wordt gesteld, omdat de ervaring is dat bij ge-
integreerd onderzoek soms specifieke aspecten (bijvoor-
beeld sociaalwetenschappelijke) er ‘wel even bij gedaan 
worden’ door de andere disciplines, assimilatie dus in 
plaats van integratie. Niet zelden leidt dit in de ogen van 
de genegeerde discipline tot minderwaardige resultaten. 
Een onafhankelijke toets blijft dus nodig. 
Een nieuwe rol voor de WLO?
Deze barrières helpen doorbreken zou een nieuwe opdracht 
van de WLO kunnen zijn. Door een platform te bieden waar 
de methoden en voorwaarden voor inter- en transdiscipli-
nair onderzoek besproken en getoetst worden, kan de WLO 
als katalysator voor integratie en duurzaamheidgericht on-
derzoek optreden. Deze rol is de WLO op het lijf geschreven, 
omdat zij tenslotte een Werkgemeenschap is van professio-
nals die vanuit de praktijk van onderzoek en toepassing van 
onderzoeksresultaten in beleidsvorming en -implementatie 
beschikken over een grote dosis ervaring op het gebied van 
inter- en transdisciplinair werken. Bovendien beschikt de 
Achtergrond van handelen
Het ware landschap Het individuele landschap
Subjectief
Niet generaliseerbaar
Het mentale systeem
Onderwerp van handelen
De
co
r
Co
lle
ct
ie
f g
eh
eu
ge
n
H
ul
pb
ro
nn
en
 
M
ul
ti
fu
nc
ti
on
al
it
ei
t
Ec
os
ys
te
em
di
en
st
en
Objectief
Meetbaar
Het fysisch systeem
Figuur 1 Landschap, 
multi-interpreteerbaar.
Nieuwe partners en methoden
Landschap 25(4)190
WLO als één van de weinige beroepsverenigingen over een 
eigen wetenschappelijk forum in de vorm van het tijdschrift 
LANDSCHAP waarin een dergelijke discussie gevoerd en 
gecommuniceerd kan worden.
Om als katalysator voor de integratie van verschillende 
vormen van kennis over alle betekenislagen van het land-
schap te kunnen dienen, denken we dat de WLO op een 
nieuwe manier zal moeten gaan werken, dicht op de huid 
van de actualiteit en met meerdere partners (tabel 1). De 
maatschappelijke relevantie en de medewerking van alle 
betrokkenen bij het landschap zullen pas gegarandeerd 
zijn als die werkwijze aansluit bij het debat dat gevoerd 
wordt, bij de keuzen die gemaakt moeten worden, bij de 
ruimtelijke ontwikkelingen die bezig zijn. Er moet dan 
ook worden gestreefd naar een sterke en daadkrachtige 
WLO, die met beide benen in het maatschappelijke de-
bat over landschap en ruimtelijke ontwikkelingen staat 
en een niet te missen gesprekspartner op dat terrein is. 
Methoden om kennisintegratie mogelijk te maken en 
ontwerpende methoden kunnen geanalyseerd en uitge-
probeerd worden tijdens intervisie en klankbordgroepen 
die naar aanleiding van lopende en nieuw te starten pro-
jecten opgezet worden. Studiegebieden zouden Nationale 
landschappen (in Nederland) of regionale landschappen 
(Vlaanderen) kunnen zijn. Daarbij wordt, meer dan tot 
nu toe het geval was, samengewerkt met de diverse dis-
ciplines en met de instituties die onderzoek en kennis 
bundelen en organiseren (onder andere SWOME, soci-
aalwetenschappelijk onderzoek voor milieu en energie, 
landschapsarchitecten, NWO, RMNO, raad voor ruimte-
lijk milieu- en natuuronderzoek). De agenda mee bepalen 
en ervoor zorgen dat landschap het uitgangspunt en niet 
het sluitstuk van beleid wordt, betekent dat de WLO van-
uit en door die integratie snel moet reageren op actuele 
onderwerpen, door discussiedagen te organiseren, in de 
pers te komen, gerichte boodschappen uit te zenden en 
Foto Harry van Oosterhout, 
bvbeeld.nl. 
Werkzaamheden in de uiterwaar-
den van de Nederrijn in het kader 
van de rivierverruiming.
  191Nieuwe partners en methoden
belanghebbenden aan te spreken. Die belanghebbenden 
kunnen andere professionals zijn zoals verenigd in NI-
ROV en Habiforum, instellingen als het Planbureau voor 
de Leefomgeving, de overheid van rijk tot – en misschien 
in toenemende mate – gemeenten, waterschappen en be-
trokken burgers. Een aparte plaats neemt het onderwijs 
in. De WLO zorgde in het verleden al voor hoogleraren 
landschapsecologie en voor een studieboek (Van Dorp et 
al., 1999), maar in hoeverre worden studenten echt ver-
trouwd gemaakt met integrerende methoden voor land-
schapsonderzoek en zijn ze klaar voor inter- en transdis-
ciplinaire projecten? Er kunnen studie- en discussieda-
gen over kennisintegratie in lopend onderzoek en beleid 
worden opgezet en de werkgemeenschap kan reageren 
op actuele ontwikkelingen, maar het meest belangrijk is 
dat het onderwijs ook effectief in deze richting evolueert. 
Waarom dus niet de studieprogramma’s op dit aspect 
doorlichten en stimuleren dat meewerken in effectieve 
inter- en transdisciplinaire projecten een onderdeel van 
de opleiding wordt?
Conclusies
De landschapsecologie en de Werkgemeenschap voor 
Landschapsecologisch Onderzoek staan voor een keer-
punt. Onderzoek en kennis over duurzaamheid (‘sustain-
ability science’) vragen om andere methoden en expertise 
dan de klassieke, eerder eng analytische en gecomparti-
menteerde, aanpak die in het grootste deel van het land-
schapsecologisch onderzoek tot nu toe gevolgd werd. De 
snelheid, diepgang en complexiteit van de landschaps-
ontwikkeling, van de causale relaties die er toe leiden, 
van de betrokkenen die ermee te maken hebben en van 
de schaal waarop ze gebeurt, maken dat integrerende on-
derzoekmethoden dringend ontwikkeld moeten worden. 
“Waar je vroeger vocht voor je vakgebied, vecht je nu voor 
interdisciplinariteit” was de kernachtige verwoording 
waarmee iemand tijdens de workshop de opdracht voor 
een vernieuwde WLO schetste. Misschien moet een nieu-
we WLO ook een nieuwe naam krijgen: Werkgemeen-
schap voor Landschapsonderzoek. De uitnodiging naar 
andere disciplines en kennisdomeinen wordt daardoor 
veel duidelijker. 
Literatuur
Brandt J. & H. Vejre (eds.), 2003. Multifunctional Landscapes. Volume 
I – Theory, Values and History. Southampton. Wit Press.
Dorp, D. van, K.J. Canters & J.T.R. Kalkhoven 1999. Landschapsecologie: 
natuur en landschap in een veranderende samenleving. Amsterdam. 
Boom.
Jongman R. & G. Pungetti (eds.), 2004. Ecological Networks and 
Greenways. Concept, Design, Implementation. Cambridge. Cambridge 
University Press.
Opdam P., E. Steingröver & S. van Rooij. 2006. Ecological networks: 
A spatial concept for Multi-actor planning of sustainable landscapes. 
Landscape and Urban Planning, 75: 322-332.
Tress B., G. Tress & A. van der Valk (2003). Interdisciplinarity and 
transdisciplinarity in landscape studies – the Wageningen DELTA 
approach. In: B. Tress, G. Tress, A van der Valk & G. Fry (eds.). 
Interdisciplinary and Transdisciplinay Landscape Studies: Potential and 
Limitations. DELTA series 2, Wageningen, 8-15.
Tabel 1 de nieuwe WLO: 
opdrachten en partners
 Kennis integratie Landschap in de samenleving
Hoe? Intervisie / klankbord Reageren / debat / snel in de media 
 Zelf leren Discussiedagen over een actueel onderwerp
 Studiegebieden (studiegebieden)
 Ontwerpend onderzoek
 Onderwijs 
Met wie / voor wie? Landschapsarchitecten Nirov / Habiforum
 SWOME Natuur & Milieu
 RMNO Overheden / gemeenten
 NWO Projectontwikkelaars
 … “Apeldoorn”    
  Media
  … 
Door wie? De jonge creatieven De geoefende netwerkers


Gezocht: andere methoden en nieuwe partners: landschapsecologie en WLO

Name not available

Gezocht: andere methoden en nieuwe partners: landschapsecologie en WLO

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

Name not available