Takken, W.

Dutch

NARCIS 

Panamakanaal wereldprimeur in muggenbestrijding

Wageningen Yield 

7676
b i o - w e t e n s c h a p p e n  e n  m a a t s c h a p p i j
Professor Willem Takken is hoogleraar medische en veterinaire 
entomologie bij Wageningen Universiteit
Panamakanaal wereldprimeur 
in muggenbestrijding   door Willem Takken
Het Panamakanaal is de economische ader die de Atlantische 
Oceaan en de Grote Oceaan verbindt. Voor Amerika is die ver-
binding van levensbelang. Hij maakt het mogelijk dat schepen 
via een korte route tussen de oost- en de westkust van Noord-
Amerika kunnen varen. Het had niet veel gescheeld, of de Ame- 
rikanen waren van de Fransen afhankelijk geweest om door dat 
kanaal te mogen varen. Het is eigenlijk aan malaria en gele koorts 
te danken dat de Amerikanen de bouw en – tot 2000 – de zeggen- 
schap over het kanaal in handen kregen. Tegelijk is de geschiede-
nis van het Panamakanaal een mooi staaltje van ‘geïntegreerde 
insectenbestrijding avant la lettre’.
Het verhaal begint in 1880. Onder leiding van de man die eerder 
het Suezkanaal bouwde, de Fransman Ferdinand de Lesseps, werd 
begonnen met de bouw van de vaarweg dwars door Centraal-
Amerika (figuur 1). Maar in 1889 gaven de Fransen er de brui aan. 
Er waren technische problemen en, belangrijker nog, er waren in- 
middels twintigduizend arbeiders overleden aan gele koorts en  
malaria. Beide ziekten waren in de zestiende eeuw met Afrikaan- 
se slaven Zuid-Amerika binnengebracht. Onder de Indianen-
bevolking maakten deze infecties duizenden slachtoffers. In Zuid- 
Amerika wordt gele koorts overgebracht door de steekmug 
Haemagogus janthinomys, een mug die vooral in het tropisch 
regenwoud voorkomt. De belangrijkste zogenoemde vectoren 
voor malaria in Panama zijn de muggen Anopheles darlingi en 
Anopheles albimanus. 
In het dun bevolkte Panama kregen gele koorts en malaria in 
eerste instantie weinig voet aan de grond. Het aantal mensen dat 
parasieten droeg was domweg te klein voor echte epidemieën van 
deze ziekten. De duizenden ingenieurs en arbeiders die voor de  
bouw van het Panamakanaal nodig waren brachten daar verande-
ring in. Mensen woonden ineens dicht op elkaar in bouwketen, 
vaak aan de randen van het oerwoud waar het nieuwe kanaal 
doorheen werd aangelegd. De cyclus aap-mug-mens voor gele 
koorts, en de cyclus mens-mug-mens voor malaria werd ineens 
kort. Muggen hoefden alleen maar in de keten te wachten op 
nieuwe slachtoffers om te infecteren. 
Dagelijks werden nieuwe zieken gerapporteerd. Veel mensen 
overleden al binnen een maand na aankomst in Panama aan de 
gevolgen van gele koorts of malaria. Het werd een regelrechte 
humanitaire ramp. De Fransen kregen ook nog eens te maken met 
almaar oplopende bouwkosten. Daarom trokken ze in 1889 de 
stekker eruit. Het project werd verkocht aan de gretige Verenigde 
Staten. 
figuur 1 De bouw van het Panamakanaal
77
w i l l e m  t a k k e n
Natuur als Bondgenoot    4 | 2008 
p a n a m a k a n a a l  w e r e l d p r i m e u r  i n  m u g g e n b e s t r i j d i n g
Muggenbestrijding trekt de bouw vlot
Het project werd door de Amerikanen weer vlotgetrokken na 
nieuwe ontdekkingen over de rol van steekmuggen bij de over-
dracht van malaria en gele koorts, in respectievelijk 1898 en 
1900. Niet de behandeling van zieke mensen maar de bestrijding 
van muggen kwam centraal te staan (figuur 2). De Amerikanen 
zagen nu een nieuwe mogelijkheid om het kanaal af te bouwen 
zonder het leven van de ingenieurs en arbeiders in gevaar te 
brengen. Als de bestrijding van de vectoren van gele koorts en  
malaria effectief uitgevoerd kon worden, zouden mensen ver-
schoond blijven van deze infectieziekten. 
De Amerikaanse legerarts William C. Gorgas werd in 1904 aan- 
gesteld om deze klus te klaren. Een paar jaar daarvoor had hij in  
de Cubaanse hoofdstad Havana laten zien hoe je door hygiëne-
maatregelen rond broedplaatsen van muggen gele koorts kon uit- 
roeien. Ook in Panama ging Gorgas met militaire precisie aan 
het werk. Hij zette een breed pakket aan maatregelen in om de 
gele koortsmug te bestrijden: drainage, muggengaas voor ramen 
en deuren, huis-aan-huis behandeling met gassen van zwavel 
of pyrethrum, afgewerkte olie in wateropslagplaatsen, goten en 
poelen om muggen te verdelgen... Binnen één jaar kon hij de 
kanaalzone vrij verklaren van gele koorts!
Voor malaria was bestrijding veel lastiger, want de broedplaatsen 
van malariamuggen komen tot ver in het regenwoud voor. 
Mensen die aan de rand van het bos woonden werden dan ook 
nog regelmatig gebeten. Tussen woonhuizen en het bos werd 
daarom een brede rand van 200 meter kaal gemaakt. Poelen en 
plassen werden drooggelegd, roofvissen werden uitgezet om de 
muggenlarven op te vreten en stilstaande watertjes werden bedekt 
met een laagje olie om de muggen te laten stikken, of de insecten 
werden vergiftigd met een mengsel van carbolzuur, resine en soda. 
Biologische bestrijding werd gecombineerd met aanpassingen aan 
het leefgebied van de muggen en met mechanische bestrijding. 
Tussen 1906 en 1909 nam het aantal malariadoden onder de 
bevolking met 84 procent af, van 1621 per honderdduizend tot  
258 per honderdduizend inwoners. Het aantal ziekenhuisopnames 
onder werknemers met malaria nam af van 9,6 procent tot 1,6 
procent. Door deze unieke aanpak van de ziekteoverbrengers 
waren voortaan noch gele koorts, noch malaria een serieuze 
bedreiging voor de gezondheid van mensen in de kanaalzone. 
Het Panamakanaal werd uiteindelijk geopend in 1914. Door het  
uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd het kanaal aanvanke-
lijk weinig gebruikt. Vanaf 1919 werd het een druk bevaren water- 
weg. Gele koorts is een regelmatig terugkerende ziekte in Panama,  
omdat deze ziekte endemisch is in andere delen van Midden- en  
Zuid-Amerika. Ook malaria is nooit helemaal verdwenen. Maar 
het aantal slachtoffers door deze ziekten blijft beperkt door effec-
tieve vaccinatie tegen gele koorts en door maatregelen tegen 
malariamuggen. 
De bouw van het Panamakanaal gaat niet alleen de geschiedenis 
in als een technisch hoogstandje. Het is tegelijk de grootste door 
de mens gecreëerde tragedie van een infectieziekte. Eentje die 
voorkomen had kunnen worden als in 1880 bekend was geweest 
hoe gele koorts en malaria door insecten worden overgedragen. 
Helaas was die kennis pas jaren later beschikbaar.
figuur 2 Insectenbestrijding rond het Panamakanaal


Panamakanaal wereldprimeur in muggenbestrijding

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

Wageningen Yield

Name not available