Het onderzoekprogramma Netwerken in de Veehouderij ging in 2004 van start zonder concrete einddoelen. Het programma moest echter wel aan van alles bijdragen: aan ‘kennis op de plank’ toepasbaar maken, aan robuuste veehouders, aan het stimuleren van nieuwe kennisarrangementen en zelfs aan systeeminnovaties. En dat door netwerken van veehouders en andere actoren te begeleiden. Het programma begon in feite als een groot experiment

Zaalmink, B.W.

Dutch

Name not available

Netwerken leren van leergeschiedenissen

NARCIS 

Wageningen Yield 

Bij de start van Netwerken in de Veehouderij (NidV) vond de opdracht-
gever, het ministerie van LNV, dat de meeste aandacht uit moest
gaan naar de concrete inhoudelijke output van het onderzoeks-
programma. Maar vanwege het experimentele karakter van NidV (zie
kader) ontstond al snel het inzicht dat ook de leerervaringen moesten
worden geëxpliciteerd en gedeeld. De monitoring en evaluatie in NidV
kreeg zodoende een dubbel perspectief: leren en verantwoorden (zie
De waarde van monitoring en evaluatie, p. 3). Bovendien was binnen
het project sprake van verschillende niveaus, met ieder verschillende
vragen. Zo wilden begeleiders reflecteren op en leren over de
effectiviteit van hun interventiestrategieën (kunnen we dingen beter
doen?) en was de projectleiding geïnteresseerd in het volgen van de
netwerk-ontwikkelingen en in het toetsen van het instrument
netwerken zelf. Daarnaast moest op programmaniveau
verantwoording worden afgelegd aan LNV over de behaalde
resultaten. Deze veelheid aan doelstellingen maakte het wel lastig om
goed te monitoren en te evalueren. Immers, waarop ligt de focus?
Gaandeweg het project werd die scherper (zie figuur 1).
Netwerken leren van
leergeschiedenissen
Het onderzoekprogramma Netwerken in de Veehouderij ging in 2004 van start zonder concrete
einddoelen. Het programma moest echter wel aan van alles bijdragen: aan ‘kennis op de plank’
toepasbaar maken, aan robuuste veehouders, aan het stimuleren van nieuwe kennisarrangementen
en zelfs aan systeeminnovaties. En dat door netwerken van veehouders en andere actoren te
begeleiden. Het programma begon in feite als een groot experiment.
>> De eerste ronde netwerken
Voor de netwerkbegeleiders van de eerste zestig netwerken was het
een zoektocht welke taken zij op zich mochten en konden nemen.
Was het een kwestie van duidelijk de regie voeren over netwerken of
toch meer een afwachtende rol innemen? En wat was vooral nodig bij
de netwerken: kennisinput, procesinbreng of werken aan de randvoor-
waarden om de netwerkdoelen te realiseren? Netwerken en netwerk-
begeleiders dachten daar vaak heel verschillend over. Deze verschi-
len kwamen uitgebreid aan de orde bij gezamenlijke regisseurs-
bijeenkomsten, die ondersteund werden met methodische en
conceptuele inbreng vanuit het actieonderzoekteam. Dit team was in
het project aangesteld om de netwerkbegeleiders te ondersteunen bij
het uitvoeren en ontwikkelen van hun rol en taak om de monitoring en
evaluatie te verzorgen.
Het actieonderzoekteam startte de eerste vorm van gecoördineerde
monitoring. Door in enkele netwerken mee te kijken met het werk in
de netwerken, maar ook door de netwerkbegeleiders met
vragenlijsten te benaderen met vragen als: waar ben je zelf mee
bezig, waar is het netwerk vooral mee bezig? Het idee was dat dit
Figuur 1. Stroomschema van input tot outcome van netwerken in de veehouderij. De gestippelde lijnen geven de focus aan van de monitoring en evaluatie
Input
Doelstelling LNV + Programma 
Netwerken Veehouderij
Begeleiding van netwerken 2 Versterking netwerken
3 Vernieuwing van 
 kennisarrangementen
1 Strategische verruiming 
 agrariërs
Throughput Output Outcome
12 < Syscope 17 > 13
veel informatie zou opleveren over het functioneren van de netwerken
en de aanpak van de netwerkbegeleiders. In veel gevallen ervoeren
de netwerkbegeleiders de werkwijze echter als een vorm van
bemoeizucht of wantrouwen. Ze waren toch zeker zelf verantwoorde-
lijk voor het functioneren van het netwerk? Daar had behalve de
programmaleiding toch niemand iets mee te maken?
Uiteindelijk gaven de gezamenlijke regisseursbijeenkomsten, en niet
zozeer de monitoring door het actieonderzoekteam, veel inzicht.
Onder meer in de manier van begeleiden door de netwerk-
begeleiders, in de verschillen in inzicht over de doelen van het project
en de prioriteiten daarbinnen, in de noodzakelijke criteria voor
deelname aan netwerken en in hoe het programma de netwerken en
hun begeleiders beter kan ondersteunen. Uit de bijeenkomsten kwam
heel duidelijk naar voren dat een aantal netwerkbegeleiders moeite
had met de veranderende rol van onderzoeker naar die van
procesbegeleider (Zaalmink et al., 2005).
>> De tweede ronde
De netwerkbegeleiders van de tweede ronde netwerken in 2006
werden ook geworven op een taak als actieonderzoeker. Dat hield in
dat ze niet alleen netwerken zouden begeleiden maar tegelijk ook
zouden reflecteren op het functioneren van de netwerken en steeds
gericht zouden zoeken naar verbeteringen in de werkwijze. Daarmee
werd een basis gelegd voor monitoring en evaluatie ‘on the job’.
Iedere netwerkbegeleider ging aan de slag met minimaal twee
netwerken om meer, sneller en bredere ervaring op te doen.
Begeleiders van buiten Wageningen UR werden aangetrokken om
andere begeleidersexpertise in te brengen en om de werkwijze ook
buiten Wageningen UR te verankeren.
De netwerkbegeleiders kregen gerichte ondersteuning van het actie-
onderzoekteam met een aantal nieuwe instrumenten om meer inzicht
te krijgen in netwerkprocessen en om interventiestrategieën te
ontwikkelen die het netwerk vooruit kunnen helpen. De instrumenten
waren: netwerkanalyse, veranderdriehoek, innovatiespiraal en
coherentiecirkel (zie figuur 2; Zaalmink et al., 2007). Ook konden de
netwerkbegeleiders op intervisiebijeenkomsten vragen kwijt en
ervaringen delen. Dit was de eerste vorm van interactieve monitoring
en evaluatie, waarbij de relevante informatie uit intervisiebijeen-
komsten op programmaniveau werd gedeeld.
Daarnaast werd de effectmonitor ontwikkeld om de effecten van de
netwerken zichtbaar te maken op het ontstaan van nieuwe kennis-
arrangementen, op de strategische ruimte van ondernemers en op
de bijdrage aan duurzame landbouw. Met strategische ruimte wordt
gedoeld op de kansen en mogelijkheden die de ondernemer ziet voor
bedrijfsontwikkeling (ruimte om te handelen).
>> Learning History als M&E-methode
Het zoeken was naar een M&E-methode die alle relevante niveaus
(begeleider, netwerk en programma) aan kan en snel bruikbare
resultaten zou opleveren. Die werd gevonden in de Learning History
(zie kader en figuur 3). Deze methode bood, in aangepaste vorm,
netwerken de gelegenheid zichtbaar te maken wat er tot dan toe
was gedaan en geleerd. Begeleiders konden er de interventie-
strategieën mee beschrijven en evalueren. Op programmaniveau
waren zowel de leerdoelen voor het werken met netwerken alsook
de resultaten zichtbaar te maken. De instrumenten die voor de net-
werkbegeleiders ontwikkeld waren, konden geïntegreerd worden
met deze M&E-aanpak (zie figuur 2). De instrumenten verrijkten de
Netwerken in de Veehouderij
Het onderzoekprogramma Netwerken in de Veehouderij, gefinancierd door LNV, is in 2004 opgezet met het doel een netwerkenaanpak te
ontwikkelen die een impuls geeft aan een meer duurzame veehouderij. Belangrijke kernwoorden bij dit programma zijn vraagsturing vanuit
de agrarische ondernemerspraktijk, de wil om samen te leren en het leggen van verbindingen.
Via een openbare tender konden gezamenlijke ondernemersinitiatieven worden aangemeld, die vervolgens werden getoetst op het belang
voor de sector en maatschappij, vernieuwing en drive bij de indieners. Op de eerste tender in 2004 kwamen 165 ideeën, waarvan er 60
zijn ondersteund. Bij de tweede tender waren de criteria veel scherper. Daardoor kwamen er weliswaar minder aanmeldingen, maar ze
hadden wel een hoger duurzaamheidgehalte. De derde en laatste tender tenslotte leverde eveneens 60 te ondersteunen netwerken. In
totaal zijn gedurende de vier jaar looptijd van het programma zo’n 120 verschillende netwerken ondersteund, waarvan een aantal één jaar
lang en een aantal meerdere jaren.
De ondersteuning bestond uit procesmatige begeleiding door een netwerkbegeleider, die waar nodig kennis kon betrekken vanuit
Wageningen UR of andere kennisinstellingen. Verder was er een communicatieteam voor vooral de externe communicatie. Een actieonder-
zoekteam zorgde voor de methodiek van monitoring en evaluatie en ondersteuning van de begeleiders.
Tijdlijnmethode
Voortgangsgesprek met het netwerk
Wat zijn belangrijke momenten geweest? Wat leren we hieruit voor het vervolg?
Leergeschiedenis
Zelfevaluatie
Hoe ziet de film van het netwerk eruit? Wat zijn de belangrijkste scènes?
Hoe kunnen we begrijpen wat er gebeurd is? Welke lessen zijn hieruit te trekken?
Netwerkanalyse
Samenstelling van het netwerk
Wie zijn betrokken? Hoe maken we verbinding met betrokkenen? Welke posities nemen
actoren in? Missen we belangrijke spelers? Is dit een netwerk om op te bouwen?
Innovatiespiraal
Ontwikkeling van de inhoud
Hoe ver is het idee ontwikkeld? Wat wordt de volgende stap? Welk soort kennis is
daarbij nodig? Welke actoren moeten daarvoor in beweging komen?
Veranderdriehoek
Sturen op energie
Waar komt de energie voor verandering vandaan? In welke volgorde kunnen we actoren
het bese benaderen? Wanneer kunnen we daarvoor de volgende stap zetten?
Coherentiecirkel
Sturen op verbinding
Hoe gezond is de interactie? Welke verbindingslijn vormt de beperkende factor?
Welke interventie is op dit moment effectief om de interactie te verbeteren?
14 < Syscope 17 > 15
Figuur 2. Netwerkinstrumenten
Figuur 3. Elementen van de Learning History
mogelijkheden tot reflectie op de netwerkprocessen. Zowel de
netwerkbegeleiders als de netwerkdeelnemers waren erg
enthousiast over het gelijktijdig met elkaar delen van en leren over
netwerkprocessen en het delen van het verhaal dat geschikt is voor
externe communicatie.
In 2007 zijn 29 learning histories uit de tweede netwerkronde
geanalyseerd (Wielinga et al., 2007). De ontwikkeling van de
begeleider van de netwerken van projectregisseur via netwerk-
begeleider naar de nieuwe rol van vrije actor kwam daaruit naar
voren. Van de netwerkbegeleider die als een soort van projectleider
de netwerkactiviteiten plant, het budget bewaakt en rapporteert over
de voortgang. En nog veel werkend vanuit en met het lineaire
kennisoverdrachtmodel. Via de netwerkbegeleider die procesmatig
bezig is en zich veel minder met de inhoud bemoeit. Die kennisco-
creatie in het netwerk stimuleert en bewust aanstuurt op vergroting
van de strategische ruimte van de deelnemers. Naar de vrije actor
die veel meer spiegelt en reflecteert en vooral stimuleert op basis
van energie en verbinding. En die voortdurend het netwerk mee laat
leren. De netwerkbegeleiders zien dat collega-onderzoekers hun
veranderende onderzoekerrol langzamerhand gaan waarderen.
Kortom, niet alleen in de agrarische ondernemerspraktijk zien we
veranderingen in aanpak, maar ook bij de ondernemende
onderzoeker die de rol van vrije actor oppakt. De learning histories
lieten ook zien tot welke output de netwerkactiviteiten hadden geleid
(effectmonitor). Ondernemers waren bewuster geworden van hun
omgeving en konden gemakkelijker zelf verbindingen met andere
partijen leggen. Ze gingen deze aanpak ook bij andere uitdagingen
toepassen. En er waren nieuwe samenwerkingsverbanden ontstaan
tussen ondernemers, andere ketenpartijen en het onderwijs.
Meer informatie: Wim Zaalmink, t 0320 293530, e wim.zaalmink@wur.nl
>> Wat hebben we geleerd van Learning History?
De methode Learning History heeft zich in NidV bewezen als een
geschikt instrument voor de monitoring en evaluatie in lerende
omgevingen, zowel voor netwerkdeelnemers als voor begeleiders. In
een inspirerende werkvorm ontstaat inzicht in hoe de dynamiek van
netwerken verloopt, hoe daarin met verschillende werkvormen
begeleid en gestuurd kan worden en welke veranderingsprocessen
zijn waar te nemen in de praktijk. De netwerkverhalen (learning
histories) zijn een boeiende vorm om zowel de inhoud als het proces
van netwerken en hun resultaten naar derden te communiceren. Het
kan een voorbeeld zijn voor anderen om met een soortgelijke aanpak
aan de slag te gaan en te demonstreren wat daarmee te bereiken is.
Tot slot: door de gekozen organisatiestructuur binnen Netwerken in
de Veehouderij ontstond een hechte samenwerking tussen de diverse
programmaonderdelen. Hierdoor en door de informele overleg-
structuren gebaseerd op de netwerkgedachte, kon voortdurend de
programmaopzet en begeleidingsstructuur worden aangepast en
geoptimaliseerd. De intervisiestructuur bleek een waardevolle vorm
om de netwerkbegeleiders als actieonderzoekers aan te spreken en
de ervaringen met elkaar te delen en samen te leren.
Wim Zaalmink
Learning History
Oorspronkelijk is de methodiek Learning History ontwikkeld voor organisaties in veranderingsprocessen, met het doel medewerkers sterker
bij deze processen te betrekken en iedereen mee te laten leren. In de setting van Netwerken in de Veehouderij is deze methodiek aangepast
en benoemd als netwerkverhaal (figuur 3). De basis is de tijdlijnmethode, een interactieve sessie met netwerkdeelnemers waarin zij aan de
hand van een tijdlijn de markante momenten en gebeurtenissen benoemen. Hieruit wordt het netwerkverhaal opgetekend aangevuld met
reflecties van de netwerkbegeleider en actieonderzoekers, bezien vanuit verschillende brillen zoals de netwerkanalyse, de veranderdriehoek,
de innovatiespiraal en de coherentiecirkel (figuur 2). Tevens wordt ook de effectmonitor toegevoegd: het netwerkresultaat beschreven in
termen van strategische verruiming van ondernemers en netwerken en ontstane kennisarrangementen.
Eelke Wielinga
Onderzoeker Netwerken in de
Veehouderij
zogenoemde kwartjes-momen-
ten waren: momenten waarop
iemand opeens wist wat hem
of het netwerk te doen stond.
Op een groot vel kwam de
tijdlijn te staan vanaf de start
van het netwerk tot dan toe.
Ieder plakte zijn geeltjes op het
juiste tijdstip: positieve ervarin-
gen boven de lijn en negatieve
eronder. Zo ontstonden er
‘wolkjes’ van momenten en
soms was er een ‘eenzaam’
geeltje. Dit hielp bij het zicht-
baar maken van wat goed
ging, wat niet en het maakte
punten bespreekbaar.
Poelarends: ‘Als je uiteindelijk
in beeld hebt gebracht hoe je
gevaren bent met elkaar, weet
je ook hoe je verder wil.’
Niet alleen het netwerk leert zo
van de tijdlijnmethode, ook de
begeleider. Want die haalt de
belangrijkste momenten eruit
en analyseert ze in de
‘leergeschiedenis’. Het enige
minpunt is dat de begeleider
de analyse alleen uitvoert,
vindt Poelarends. ‘Het zou
goed zijn als je je eigen
analyse weer voorlegt aan
iemand anders die niets van
het netwerk weet. Jij denkt wel
dat ‘dát’ aan de hand is, maar
klopt dat ook? Wanneer je dit
soort dingen kunt spiegelen,
leer je meer over jouw rol als
begeleider.’
‘Als begeleider je praktijk-
netwerk verder helpen, mede
doordat je als begeleider zelf
weer van andere begeleiders
leert.’ Die combinatie maakt de
methode van evaluatie bij Net-
werken in de Veehouderij zo
succesvol, vinden zowel bege-
leider Judith Poelarends als
onderzoeker Eelke Wielinga.
Poelarends, één van de bege-
leiders – vrije actoren – van
het programma Netwerken in
de Veehouderij spreekt van een
bijzondere positie van de
begeleiders en de netwerken.
‘Zo mooi als het bij ons was,
krijg je niet meer. Er was zowel
geld om netwerken te bege-
leiden als om intervisie te
bekostigen.’
Dat laatste gaf erg veel meer-
waarde, vindt ze. ‘Ik weet niet
of er anders zoveel bereikt
was. Intervisie zorgt voor re-
flectie, helderheid en duidelijk-
heid. De een vraagt waarom je
iets op die manier aanpakt of
geeft een suggestie hoe het
ook zou kunnen. Je hebt dat
kritisch sparren nodig om
elkaar verder te helpen. Zet al
die begeleiders samen in een
hok en je doet zoveel nieuwe
ideeën op en inspiratie! Je zit
toch vaak vast aan je eigen
voorkeurshandelingen of
-aanpak. Net als bij boeren
ontstaat er op den duur
bedrijfsblindheid. Dat kun je
doorbreken door met anderen
te praten.’
Poelarends heeft vanaf de start
van het programma een aantal
netwerken begeleid. Eerst
alleen als ‘regisseur’, vanaf het
tweede jaar was ze naast
netwerkbegeleider ook actie-
onderzoeker. Als regisseur
begeleidde ze alleen netwerken
en deden anderen de monito-
ring, onder andere door bij
netwerkbijeenkomsten aan-
wezig te zijn. Als actie-
onderzoeker moest ze zelf
evalueren en meedenken om de
aanpak te verbeteren. ‘Dat is
veel leuker dan wanneer
anderen naar jou kijken hoe je
het doet. Als actie-onderzoeker
denk en doe je echt mee.’
>> Ervaringen met learning
histories
Het gebruik van de learning
histories werkte bij Poelarends
goed. ‘Leuk en leerzaam’, is
haar commentaar. Onderdeel
van de learning histories was
de tijdlijnmethode. Hiermee
evalueert het netwerk zichzelf
als ongeveer driekwart van de
tijd erop zit. Ieder netwerklid
kreeg een stapel geeltjes waar-
op hij schreef wat hij markante
gebeurtenissen vond, zowel
positief als negatief, en wat
‘Kritisch sparren is nodig om
bedrijfsblindheid te voorkomen’
Judith Poelarends
Begeleider Netwerken in de
Veehouderij
16 < Syscope 17 > 17
>> Klassieke monitoring
werkt niet
Onderzoeker Eelke Wielinga is
blij met wat er bereikt is met
de monitoring en evaluatie. Als
toegevoegd onderzoeker om
van de netwerken ‘levende
netwerken’ te maken, was hij
blij met de vondst van de
learning histories methode.
‘De klassieke monitoring werkt
niet bij zo’n netwerkprogram-
ma. In klassiek onderzoek stel
je van tevoren het doel vast en
kijk je na afloop of dat doel is
gehaald. Maar hier wist je niet
waar het op uit zou komen.’
Hij merkte al snel dat mee-
draaien als extra onderzoeker
in een netwerk om te moni-
toren, niet goed werkte. Het
werd als betutteling ervaren.
Daarom zocht Wielinga met
zijn collega’s naar instrumenten
‘als taal’ om met de begelei-
ders te praten. Daar kwam de
methode van de learning
histories bij van pas. ‘Je wilt
van begeleiders horen waar zij
op letten, wat ze belangrijk
vinden en in welke fase van het
innovatieproces het netwerk
zich bevindt. Daarvan leren zij
wat ze kunnen doen als
bijvoorbeeld de energie uit het
netwerk is, of als leden elkaar
in de weg zitten. Is het dan
raadzaam een speciale
activiteit te organiseren of is
een inspirerend verhaal van de
begeleider voldoende?’
>> Vrije actor nodig
De begeleiding door vrije acto-
ren die werkten met learning
histories, en de intervisie van
begeleiders is goud geweest
voor Netwerken in de
Veehouderij, vindt Wielinga.
‘Je hebt een vrije actor nodig
die de positie heeft om dat-
gene te doen wat een netwerk
nodig heeft. De ene keer is dat
kennis inbrengen, maar vaker
is het het proces sturen.
Bovendien heeft zo’n iemand
zelf weer een voedend netwerk
nodig om uit te kunnen huilen,
energie op te doen en te
leren.’ Dat deze werkwijze
goed heeft uitgepakt maakt
Wielinga ook op uit alle
learning histories bij elkaar.
Niet dat hij een uitspraak kan
doen of dit objectief de beste
methode is, want dat is niet
onderzocht. Waar het hem om
ging was dat de methode helpt
om samen te blijven leren en
daarop weer te reflecteren.
Dat er beweging kwam. En dat
is gelukt. ‘Je ziet dat er van
alles uit een netwerk komt. De
uitkomst kan zelfs veel beter
zijn, dan wat ze zelf tevoren
bedacht hadden.’
Verder vond Wielinga het
spannend hoe de beleids-
makers tegenover deze manier
van werken met al lerend
evalueren zouden staan. Juist
omdat van tevoren niet vast
stond wanneer de methode
geslaagd is. ‘Het mooie is dat
iedereen over dit programma
praat en er enthousiast over is,
ondanks dat er geen externe
evaluatie is geweest.’
Aanwijzing voor het enthou-
siasme voor de manier van
werken met vrije actoren die
zelf continu leren heeft
Wielinga ook. Als vervolg op
Netwerken inde Veehouderij
heeft hij samen met anderen
een cursus ontwikkeld om
begeleiders te trainen als vrije
actor om een netwerk te
begeleiden. De cursus was
ruim overtekend.


Netwerken leren van leergeschiedenissen

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

NARCIS

Wageningen Yield