Kunst kan wellicht een meerwaarde geven aan gebiedsontwikkeling door mensen op een andere manier te betrekken bij het gebied. Ernst Bos van het LEI en Pat van der Jagt van Alterra geven vier voorbeelden, namelijk: De Groene Jonker (binnen landinrichtingsproject de Venen), Nollenproject (in binnenduin De Nollen bij Den Helder), kunst in de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (Fort Vechten), Strokasteel (kasteel van strobalen in Veenhuizen, gebouwd door PeerGroup). Artikel in het kader van themanummer gebiedsontwikkelin

Bos, E.J.

Jagt, P.D., van der

Dutch

Name not available

De meerwaarde van kunst in gebiedsprocessen

Jagt, van der, P.D.

NARCIS 

Wageningen Yield 

28 landwerk  6-2008
De meerwaarde van kunst
in gebiedsprocessen
Vroeger betrof landinrichting het stap voor stap doorlopen van de
procedures van de Landinrichtingswet. Vandaag de dag zijn gebiedspro-
cessen beduidend complexer en vragen sociale aspecten als draagvlak
en acceptatie veel aandacht. Kunst kan daarin wellicht een meerwaarde
leveren. Daarbij gaat het om vragen als: wat kan kunst toevoegen aan de
kwaliteit van gebiedsontwikkeling? Welke rol kan het spelen in de
samenwerking met burgers? Wat kan de creatieve bijdrage van de
kunstenaar zijn? Heeft het effect op de lokale economie? En hoe wordt
kunst gefinancierd? Vier cases geven licht op deze vragen.
De Groene Jonker
Kinderen van de Antoniusschool en gedeputeerde Van der Sar. Foto: Jack van Mildert
Van een heel bewuste bijdrage van kunst bij
gebiedsontwikkeling was sprake in het land-
inrichtingsproject de Venen. Bij omwonen-
den, boeren en de gemeente was grote weer-
stand tegen omzetting van landbouwgrond
naar natuur. (In april 2008 is het natuurge-
bied De Groene Jonker geopend.) Bewust is
kunstenaar Jack van Mildert erbij gehaald
om vanuit een ander perspectief naar het
project te kijken, en zo draagvlak en vertrou-
wen te creëren. Het project De Groene
Jonker ging van start. Vanuit het idee dat
het landschap ook voor volgende generaties
is, gaf hij gaf kinderen de opdracht het
veranderingsproces te verslaan en de verha-
len in het gebied vast te leggen. De inzet van
de kunstenaar heeft volgens de betrokke-
nen bij het gebiedsproces een positief
effect gehad op de soepele voortgang van
het proces.
De Groene Jonker noemen we community
art. De kunstenaar speelde een rol in het
proces en draaide ook mee in de project-
groep de Venen. Op eigen, autonome
wijze gaf hij hier invulling aan. De finan-
ciering kwam uit Stimuleringsregelingen
Gebiedsgericht Beleid en overige
programmabudgetten van de provincie.
Bij dit soort community art-projecten
geeft de kunstenaar door transitie
emoties een plek. Het komt erop aan dat
de kunstenaar over goede communica-
tieve, empatische, procesbewuste eigen-
schappen beschikt. Een voorbeeld van
een urbaan transitieproces waarbij
community art eveneens de emoties van
betrokkenen een plek gaf in het proces,
is Vissershop van Ida van der Lee.
Community art droeg onder bewoners bij
aan het verwerken van de sloop van hun
arbeiderswijkje in Zaanstad. Vertrouwen
in de kunstenaar is cruciaal in dergelijke
community art projecten: betrokkenen
moeten het gevoel hebben dat deze geen
verlengstuk is van zijn opdrachtgever.
6-2008 landwerk  29
Kunstenaar Ruud van de Wint vervaardigde
in het binnenduin De Nollen bij Den Helder
beelden, bouwsels en schilderingen in
samenhang met het duinlandschap. Het
natuurlijke terrein met zijn hoogteverschil-
len vergroot de beleving van de kunstwerken.
Toen Van de Wint zich er begin jaren tachtig
vestigde, was het een wegwerpgebied –
wasteland waar niemand wat in zag en waar
een zekere beleidsluwte heerste. De komst
van de kunst gaf een positieve impuls, zowel
qua natuurwaarden als qua landschappe-
lijke beleving. Landschap, natuur en kunst
heeft Van de Wint volledig geïntegreerd tot
een samenhangend kunstwerk. De Nollen is
daarmee een voorbeeld van een permanente
gebiedsbeïnvloeding, zonder dat vanuit
beleid de kunstenaar bewust een rol in het
proces is verleend.
Het kunst- en natuurgebied is sinds 1981 in
beheer bij Stichting De Nollen die er
paarden laat grazen als vorm van natuurbe-
heer. Door de combinatie van kunst en
natuur zijn zowel inkomsten uit groene
fondsen en subsidies mogelijk als wel uit
culturele en kunsthistorische fondsen en
subsidies. Het gaat om bedragen tussen de
30.000 en 40.000 euro per jaar, inclusief
subsidies voor projectactiviteiten. Tevens
leidt de integratie van kunst en natuur tot
extra inkomsten uit de markt: entreegelden
en inkomsten uit (feestelijke) bijeenkomsten
op kleine schaal en sponsoring. Gemiddeld
genereren dergelijke marktactiviteiten jaar-
lijks tussen de 40.000 en 50.000 euro aan
inkomsten. 
Kunstwerken op de Nollen. Foto: Pat van der Jagt
Nollenproject
30 landwerk  6-2008
Het Fort Vechten is onderdeel van de
Nieuwe Hollandse Waterlinie. Eigenaar
Staatsbosbeheer besteedt het beheer, de
restauratie en de openstelling uit aan
Stichting Werk aan de Linie. De stich-
ting heeft een contract voor onbepaalde
tijd met een opzegtermijn van twee
jaar. In ruil voor het onderhoud, het
herstel en de publieke openstelling van
locatie en gebouwen mag de stichting
het terrein exploiteren.
In het geval van Fort Vechten heeft niet
de eigenaar gekozen voor het betrekken
van kunstenaars, maar de tijdelijke
exploitant. Op Fort Vechten bruist het
zowel van de podium- als beeldende
kunst. Jaarlijks is er een opvoering van
de toneelvoorstelling ”De Kersentuin”
van Tjechov, telkens met geheel nieuwe
invalshoek door een ander gezelschap.
Bezoekers wonen de voorstelling tegen
betaling bij en kunnen vooraf aan ook
aan een kersendiner deelnemen. Alle
sociaal recreatieve en kunstactiviteiten
bij elkaar trokken in 2008 ongeveer
19.000 bezoekers, merendeels mensen
uit de omgeving. 
De publieksactiviteiten werken als pr.
Ze vergroten het maatschappelijke
draagvlak en de betrokkenheid bij het
fort. Volgens de exploitant hebben de
(kunst)activiteiten dan ook geleid tot
extra donaties en extra bezoekers voor
overige betaalde activiteiten als feesten
en partijen in de ruimten van het fort.
Samen goed voor een half miljoen euro
aan horecaomzet. Het fonds Vrienden
van Fort Vechten, voor onderhoud,
restauratie en openstelling had in 2006
meer dan 90.000 euro aan inkomsten
uit donaties en verhuur van ruimten
aan vaste gebruikers – zoals een mana-
gementtrainingsbureau – en voor
feesten en partijen. 
Nog zo’n fort waarin kunst centraal
staat is Fort Asperen. Al twintig jaar
heeft kunst hier een vaste plek. Elk jaar
is er een manifestatie of tentoonstelling
in de ruimten van dit fort, die tegen
betaling te bezoeken is. Vaak weet het
fort de aandacht te trekken met (inter-
nationaal) bekende kunstenaar. Het fort
is uitgegroeid tot de spil van de omge-
ving en leidend voor de gebiedsontwik-
keling. 
Het gebruik van ruimten door kunste-
naars in de forten van de Waterlinie
beïnvloedt het gebiedsproces, zonder
dat dit bewust wordt beoogd.
Kunst in de forten van de Nieuwe
Hollandse Waterlinie 
Theater op Fort Vechten. Foto: Wim van Est
Conclusies 
De cases laten zien hoe divers de inbreng van
kunst in gebiedsprocessen kan zijn: van emoties
een plek geven en verhalen vastleggen, tot perma-
nente ingrepen met fysieke kunstwerken. Kunst
verbindt mensen met hun gebied, ontsluit de
lokale cultuurhistorie en geeft leegstaande ruim-
tes een nieuwe invulling. De rol van de kunste-
naar varieert van het sterk betrekken en laten
participeren van omwonenden tot een meer auto-
nome bijdrage in het inrichten van een gebied
met kunstwerken.
Kunst blijkt ook geldstromen te kunnen genere-
ren: sponsoring en donaties, inkomsten uit entree
en verhuur, en overheidsgelden uit opdrachten en
subsidies. Daarbij kunnen subsidies zowel uit
groene fondsen als ook uit kunst- en cultuurfond-
sen komen. Met andere woorden, er zijn diverse
mogelijkheden om de integratie van kunst in
gebiedsprocessen te financieren. Gegeven de
uniekheid van de kunstinterventies zal een
aansturing op financiële voordelen de bodem
onder kunst eerder wegnemen dan voeden.
Een kunstenaar is een vooruitgeschoven post die
met zijn intuïtieve aanpak creativiteit en sponta-
niteit inbrengt. In elke case zien we een unieke,
menselijke inbreng in het proces en dat beperkt
de herhaalbaarheid van succesvolle interacties
tussen kunst en gebiedsprocessen. Dit betekent
dat een kant-en-klaar-instrument van hoe kunst is
toe te passen in gebiedsprocessen niet zomaar te
leveren valt. Het creëren van meerwaarde is aan
de kunstenaar en is iets wat zich niet laat aanstu-
ren. Kunst toelaten betekent voor de ontwikkelaar
dat hij het proces soms los moet kunnen laten en
uit handen moet durven te geven. Alleen dan kan
met kunst een unieke meerwaarde ontstaan zoals
in bovenstaande voorbeelden is geïllustreerd. 
Ernst Bos, LEI, Wageningen UR
Met dank aan: Martin Vastenhout (Stichting Werk aan de
Linie), Jacqueline van Koningsbruggen (Stichting de Nollen),
Ida van der Lee (project Vissershop), Karl Blokland (Fort
Asperen), Jack van Mildert (Groene Jonker), Danny Witte
(DLG), Sjoerd Wagenaar (PeerGroup),Willem van Wingerden,
Vincent Tiel Groenestege en Berthe Jongejan (allen DLG).
Dit artikel is mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage
van Willem van Wingerden (DLG).
6-2008 landwerk  31
In Veenhuizen gingen eveneens
kunstenaars op een stuk grond aan
de slag. Op een stuk akkerland
bouwde de PeerGroup, een locatie-
theatergezelschap rond artistiek
leider Sjoerd Wagenaar, van stroba-
len een kasteel. Twee jaar lang zijn
hier theatervoorstellingen, tentoon-
stellingen en films en dergelijke
georganiseerd. Het strokasteel
groeide uit tot een bijzonder Neder-
lands locatietheater. Inmiddels is het
strokasteel uit het landschap verdwe-
nen, maar de herinneringen aan dit
tijdelijke gebruik van landbouw-
grond zijn vastgelegd in een boek-
werk. Bij het strokasteel was geen
sprake van een bewuste beïnvloeding
van een gebiedsproces.
Het ontwikkelingsbureau van Veen-
huizen vroeg het theatergezelschap
naar het gebied te komen en tijdelijk
een stuk akkerland te gebruiken. De
groep zocht contact met mensen in
de omgeving om te achterhalen wat
er in het gebied leeft. Het strokasteel
was een mooi podium voor het
vertellen van de verhalen uit de
streek. De PeerGroup krijgt voorna-
melijk financiering uit fondsen voor
podiumkunsten. Specifiek voor de
bouw van het strokasteel heeft de
PeerGroup 50.000 euro gekregen van
LNV.
Strokasteel
Kasteel van 10.000 strobalen door locatietheatergroep PeerGrouP


De meerwaarde van kunst in gebiedsprocessen

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

NARCIS

Wageningen Yield