Vrijloopstallen zijn stallen, waarin de koe vrij kan rondlopen. Ze hebben geen ligboxen. De koeien lopen en liggen op een zachte bodem. De stal biedt kansen voor het dierenwelzijn en de diergezondheid. In het buitenland zijn ervaringen met bodems van compost, zand en gedroogde mest. Voor het Productschap Zuivel en het ministerie van LNV is een haalbaarheidsstudie gedaan naar de mogelijkheden in Nederlan

Biewenga, G.

Galama, P.J.

Smits, M.C.J.

Dutch

Wageningen Yield 

V-focus  december  200818
R U N D V E E
a
c
h
te
rg
ro
n
d
V-focus  december  2008 19
R U N D V E E
a
c
h
te
rg
ro
n
d
Re
la
ti
ev
e 
lu
ch
tv
oc
ht
ig
he
id
 (%
)
Maand
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
NL De Bilt
VS Minneapolis
Israël Jeruzalem
Te
m
pe
ra
tu
ur
 (0
C)
Maand
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
NL De Bilt
VS Minneapolis
Israël Jeruzalem
is de mate van ventileren. Bij te veel ventileren 
koelt de toplaag af en stopt het composterings­
proces. 
Metingen in het lab
Voor de haalbaarheid van vrijloopstallen in 
Nederland is het ook belangrijk dat deze een 
lage ammoniakemissie hebben. Om een eerste 
indicatie te krijgen zijn in een labopstelling veer­
tien verschillende bodempakketten onderzocht 
op ammoniakemissie. Opvallende resultaten 
zijn dat de ammoniakemissie van de organische 
bodemmaterialen (compost, ‘gedroogde mest’, 
gedroogde bagger) als gevolg van een urinelo­
zing lager is dan van de anorganische bodem­
materialen (zand, rubber snippers). De organi­
sche bodems geven de minste emissie als het 
materiaal niet aangedrukt is, dus als het materiaal 
los is. De ammoniakemissie van fijn zand was 
het hoogst, hoewel de geloosde urine hier op het 
oog net zo snel van het oppervlak verdween als 
bij de andere pakketten. In de praktijk zou de 
ammoniakemissie van de andere pakketten na 
verloop van tijd kunnen toenemen als het mate­
riaal dichtslaat of een harde onderlaag ontstaat. 
Bij organische bodempakketten is er een groter 
risico dat er in de pakketten broeikasgassen  
en methaan gevormd worden. Hier zal in het  
vervolgonderzoek aandacht aan besteed worden. 
Door het NIZO is het bodemmateriaal onder­
zocht op sporenvormende bacteriën. Dit is van 
belang omdat deze pasteurisatie kunnen over­
leven en daarom in sommige zuivelproducten 
tot kwaliteitsproblemen kunnen leiden. De vraag 
is of deze bodems meer risico geven van besmet­
ting met bacteriesporen. Uit deze eerste verken­
ning blijkt dat de concentratie van sporen in  
de organische bodems iets hoger is dan in de 
anorganische bodems, maar niet verontrustend. 
De niveaus liggen in de range die ook in bed­
dings van ligboxenstallen wordt aangetroffen.
Figuur 1
ir. Paul Galama, ir. Michel Smits  
en ir. Gelein Biewenga
(ASG – Animal Sciences Group van Wageningen UR)
Is de vrijloopstal haalbaar  in Nederland?
Vrijloopstallen zijn stallen waarin de koe vrij kan rondlopen. Ze hebben geen ligboxen. De koeien lopen  
en liggen op een zachte bodem. De stal biedt kansen voor het dierenwelzijn en de diergezondheid. In het  
buitenland zijn ervaringen met bodems van compost, zand en gedroogde mest. Voor het Productschap  
Zuivel en het ministerie van LNV is een haalbaarheidsstudie gedaan naar de mogelijkheden in Nederland.
VERENIgDE StatEN
Een compoststal in de Ameri-
kaanse staat Minnesota.  
In de stal is per koe 7 m2 lig-
bed beschikbaar.
Foto: ASG
De gemiddelde temperatuur in Nederland, Israël en Minnesota (VS).  
 I
n de staat Minnesota in Amerika 
zijn ruim zestig bedrijven met 
een vrijloopstal met compost­
bodem. De bodem bestaat uit 
houtsnippers en zaagsel vermengd 
met mest. Dit bodemmateriaal, in combinatie 
met twee keer per dag cultiveren of frezen, resul­
teert in een compostbodem. Deze bodem is heel 
geschikt voor melkvee, mits ervoor gezorgd 
wordt dat de toplaag voldoende droog is zodat 
een goede ligplaats ontstaat en risico’s van mastitis 
worden voorkomen. Dat lukt door de warmte uit 
het composteringsproces, goed ventileren en  
tijdig droog zaagsel toe te voegen. 
Met vijf melkveehouders uit het netwerk strate­
gisch bouwen is een reis gemaakt naar Israël 
waar meer dan 90 procent van de stallen een 
vrijloopstal is met ‘gedroogde mest’ als bodem. 
Het was een inspirerende reis, omdat het de 
visie op stallenbouw veranderd heeft. Veel ruimte 
en geen stank zijn een geweldige ervaring. De 
melkveehouders die mee waren op reis geloven 
in het concept van de vrijloopstal, omdat veel 
ruimte en zachte bodems leiden tot minder 
klauwproblemen, en door veel verdamping van 
vocht is het mestvolume minder. Op acht bedrij­
ven zijn ammoniakmetingen gedaan. De ammo­
niakemissie verschilt nogal tussen de bedrijven. 
Hoewel het slechts oriënterende metingen zijn, 
was het beeld dat er mogelijkheden zijn de  
emissie te beperken. 
Wat zandbodems betreft is er in het buitenland 
wel veel ervaring met zand in ligboxen, maar 
nog weinig met een zandbodem voor melkvee in 
een vrijloopstal. De uitdaging zal zijn het vocht 
uit een zandbodem te verwijderen door een goede 
drainwerking.
Verdampingsstudie
Het Nederlandse klimaat is vergeleken met het 
landklimaat in Minnesota (warme zomers, kou­
de winters) en het warme klimaat in Israël (zie 
figuren 1 en 2). Uit deze figuren is af te leiden dat 
de weerscondities voor verdamping in Neder­
land moeilijker zijn dan in Israël, en in Minne­
sota ’s zomers makkelijker maar ’s winters waar­
schijnlijk moeilijker dan in Nederland. In een 
modelstudie is uitgerekend hoeveel vocht er 
moet verdampen en daadwerkelijk verdampt  
bij deze verschillende klimaatomstandigheden 
en bij wel of niet composteren van het bodem­
materiaal. Om een vrijloopstal te laten slagen in 
Nederland, blijkt volgens de verdampingsstudie 
dat voldoende ventileren, voldoende oppervlakte 
per koe, voldoende temperatuur in de bodem 
door compostering en mogelijk het toevoegen 
van droog materiaal nodig zal zijn om het ligbed 
voldoende droog te houden in de moeilijke 
maanden met lage luchttemperatuur en hoge 
luchtvochtigheid. Een belangrijk aandachtspunt 
Figuur 2
De gemiddelde relatieve luchtvochtigheid in Nederland, Israël en 
Minnesota (VS). 
VERENIgDE StatEN
De bodem van houtsnippers, 
zaagsel en mest wordt twee 
keer per dag gecultiveerd. Dit 
resulteert hier in een mooie 
droge compostbodem. 
Foto: ASG
V-focus  december  200820
R U N D V E E
a
c
h
te
rg
ro
n
d
Vergelijking met ligboxenstal
Ten slotte is een economische studie gedaan 
waarin de kosten van een ligboxenstal zijn ver­
geleken met een vrijloopstal. De vrijloopstal lijkt 
vanwege de extra ruimte duurder, maar de kosten 
hangen sterk af van de  uitvoering van de boven­
bouw, m2 per koe, kosten en hoeveelheid strooi­
selmateriaal en de mate van de vermindering 
van het mestvolume. Daartegenover staat moge­
lijk een winst door verbeterd dierenwelzijn en 
betere diergezondheid. Uit een gevoeligheid­
analyse blijkt dat met name de strooiselkosten 
van grote invloed zijn op het economisch per­
spectief. Ruim bouwen (meer m2) met minder 
strooiselverbruik lijkt aantrekkelijker dan krap 
bouwen met veel strooiselverbruik. 
Stal met perspectief
De haalbaarheidsstudie naar vrijloopstallen geeft 
aan dat er perspectief is voor Nederland als aan 
een aantal belangrijke voorwaarden wordt voldaan:
•  Organische bodems: hygiënisch en droog houden 
toplaag. 
Een compostbodem met houtsnippers en 
zaagsel lijkt in het Nederlandse klimaat het 
meeste perspectief te hebben, omdat de 
warmte die ontstaat bij compostering helpt 
bij het drogen van de toplaag. Een goede 
bodem van gedroogde mest lijkt in Neder­
land niet haalbaar zonder toevoeging van 
droog materiaal.
•  Anorganische bodems: goede drainwerking en 
stevige bodem. 
Voor het droog houden van een zandbodem 
is een goede drainwerking van het zandpak­
ket nodig en voor een goede beloopbaarheid 
een voldoende stevige bodem. 
•  Beperkt strooiselgebruik en veel m2 per koe. 
De economische haalbaarheid wordt sterk 
bepaald door de hoeveelheid strooisel en 
benodigde m2 per koe. Meer m2 en minder 
strooisel is economisch aantrekkelijker dan 
weinig m2 en veel strooisel.
•  Beperkte ammoniakemissie. 
Voor het verkrijgen van een milieuvergun­
ning dient de ammoniakemissie beperkt te 
zijn. De resultaten uit de labproef laten zien 
dat een verse urineplas niet direct leidt tot 
een grote emissietoename. Onduidelijk is 
nog het verloop van de emissie tijdens het 
composteringsproces. Losse organische 
bodems (compost, ‘gedroogde’ mest en 
gedroogde bagger) lijken de gunstigste 
ammoniakuitstoot te geven. Van belang is 
echter ook de emissie te beperken bij aan­
wending van de ‘mestbodem’ op het land. 
Hoe is nog onduidelijk.
•  Beheersing broeikasgasemissies. 
In het ligbed is het bij organische bodems  
de kunst om het composteringsproces zo  
te managen dat er geen grote hoeveelheden 
methaan of lachgas gevormd worden vanwege 
hun sterke opwarmende effect (klimaat­
verandering op aarde). Vervolgonderzoek  
is nodig om vast te stellen of en hoe deze 
ongewenste emissies goed beheerst kunnen 
worden.
Een volgende stap is om de toepasbaarheid van 
enkele bodems onder Nederlandse praktijk­
omstandigheden in een proof of principles met 
koeien vast te stellen. Naar verwachting zal dit 
vervolgonderzoek nog dit jaar van start gaan.  
In december zijn de rapporten over de 
haalbaarheidsstudie beschikbaar.
ISRaël
De koeien staan op een 
bodem van gedroogde mest. 
Elke koe heeft hier de 
beschikking over maar  
liefst 20 m2.
Foto: ASG


Is de vrijloopstal haalbaar in Nederland?

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

NARCIS

Name not available