De Kaderrichtlijn Water (KRW) vereist dat alle Europese wateren in het jaar 2015 een goede ecologische kwaliteit hebben. Om dit te bereiken kan het nodig zijn dat belasting van het oppervlaktewater met stikstof en fosfaat wordt teruggedrongen. De overheid scherpt het mestbeleid aan. Het nog verder terugdringen van nutriëntenoverschotten is kostbaar, terwijl de effecten op de waterkwaliteit lang op zich laten wachten. In dit onderzoeksbericht een aantal veelbelovende alternatieve maatregelen op percelen, op perceelsranden en in sloten, die laten zien dat landbouw en goede waterkwaliteit elkaar niet in de weg hoeven te staan

Clevering, O.

Wageningen UR Glastuinbouw

Dutch

Name not available

Slimme maatregelen voor schoon oppervlaktewater

NARCIS 

Wageningen Yield 

#13 Akkerbouw en vollegrondsgroente
bioKennis 
bericht februari 2008
#13 Akkerbouw &
 vollegr ndsgr ente
bioKennis bericht  is een uitgave van Wageningen UR en het Louis Bolk Instituut
z
Slimme maatregelen voor schoon 
oppervlaktewater
De Kaderrichtlijn Water (KRW) vereist dat alle Europese wateren in het jaar 2015 een goede ecologische 
kwaliteit hebben. Om dit te bereiken kan het nodig zijn dat belasting van het oppervlaktewater met stikstof 
en fosfaat wordt teruggedrongen. De overheid scherpt het mestbeleid aan. Het nog verder terugdringen van 
nutriëntenoverschotten is kostbaar, terwijl de effecten op de waterkwaliteit lang op zich laten wachten. In dit 
onderzoeksbericht een aantal veelbelovende alternatieve maatregelen op percelen, op perceelsranden en in 
sloten, die laten zien dat landbouw en goede waterkwaliteit elkaar niet in de weg hoeven te staan.
Met de komst van de Europese Kader­
richtlijn Water heeft Nederland getekend 
voor het behoud en de ontwikkeling van een 
goede ecologische kwaliteit van alle 
Nederlandse oppervlaktewateren. De KRW 
heeft een strakke tijdsplanning. Eind 2008 
moeten alle ecologische doelen, maatrege­
len en uitvoeringsplannen in Brussel bekend 
zijn. In 2015 wordt beoordeeld of de 
gestelde doelen zijn gerealiseerd.
De hoeveelheid aanwezige nutriënten heeft 
veel invloed op de ecologie van oppervlakte­
wateren. Te veel nutriënten kunnen tot dode 
Veel boeren maken zich grote zorgen over 
de financiële consequenties van de KRW. 
De maatregelen om de nutriënten­
overschotten nog verder te verminderen 
zijn kostbaar. Daarom is het zinvol om óók 
naar andere maatregelen te kijken. 
Maatregelen die gericht zijn op bodem­ en 
waterbeheer van percelen, maar ook 
maatregelen langs en in sloten kunnen 
interessant zijn. Met dergelijke maatregelen 
worden nutriënten in het agrarische gebied 
vastgehouden, zodat ze geen problemen 
veroorzaken in kwetsbare wateren.
zuurstofloze sloten leiden, of sloten met 
veel kroos en algen. Ook blauwalgen in de 
grote meren zijn het gevolg van te 
voedselrijke omstandigheden. 
Aangescherpt mestbeleid moet de 
nutriëntenemissies uit de landbouw 
terugdringen. Maar omdat in het verleden in 
de bodem grote voorraden stikstof (N) en 
fosfaat (P) zijn opgebouwd, zal het 
generieke mestbeleid pas op de lange 
termijn tot een duidelijke afname van de N­ 
en P­belasting van het oppervlaktewater 
leiden.
bioKennis 
bericht februari 2008
z
Bodembeheer
Structuurschade kan er toe leiden dat 
water op het land blijft staan en recht­
streeks afspoelt naar het oppervlaktewater. 
In afspoelend water wordt vaak veel fosfaat 
gevonden, omdat het meeste fosfaat zich 
in de bovenste bodemlaag bevindt. Voor de 
waterkwaliteit is het dan ook wenselijk om 
afspoeling van perceelswater naar sloten 
zoveel mogelijk te verminderen. 
Structuurschade voorkomen is mogelijk 
door onder niet te natte omstandigheden 
het land op te gaan, een lagere bandspan­
ning te gebruiken of door de aanleg van 
een rijpadensysteem. Ook het egaliseren 
van percelen kan ertoe bijdragen dat er 
minder water afspoelt.
Akkerranden
Waterbeheerders, landbouw en andere 
gebiedspartijen zijn in verschillende provin­
cies aan de slag gegaan met de inrichting 
van akkerranden. Deze akkerranden zijn 
vooral effectief in het verminderen van drift 
van gewasbeschermingsmiddelen, maar 
kunnen er ook voor zorgen dat de 
nutriëntenbelasting van sloten vermindert. 
Daarom zijn akkerranden ook voor de 
biologische landbouw van belang. 
Het gras op de akkerrand zorgt ervoor dat 
de afspoelende deeltjes bezinken en 
daardoor niet in het oppervlaktewater 
terechtkomen. Belangrijk is wel dat het 
water homogeen door de grasrand 
stroomt, anders kan de grasrand de grote 
hoeveelheid water niet aan. In hoeverre 
grasranden effectief zijn in het verminderen 
van nutriënten die uitspoelen is nog 
onduidelijk. Grasranden zijn vaak effectiever 
naarmate uitspoeling ondieper plaatsvindt; 
de akkerranden hebben dan meer vat op de 
uitspoelende nutriënten. In gedraineerde 
percelen zijn akkerranden naar verwachting 
weinig effectief, immers de drainbuizen 
omzeilen de bufferstrook.
Momenteel onderzoekt Wageningen UR op 
verschillende locaties de effectiviteit van 
grasranden.
Om akkerranden effectiever te maken 
kunnen aanpassingen zinvol zijn. Water blijft 
vaak in plassen op het land staan en dat 
kan natschade geven. Om natschade tegen 
te gaan worden greppeltjes naar sloten 
gegraven. Hierdoor spoelt veel N en P 
direct naar het oppervlaktewater. Door 
deze laaggelegen plekken of door de 
kopakkers in te zaaien met gras kunnen 
afspoelende bodemdeeltjes tussen het gras 
bezinken. Langs de sloot een bezink­
greppeltje aanleggen of de kopakker juist 
hol leggen kan de bezinking van bodem­
deeltjes stimuleren.
Peilgestuurde drainage
Bij steeds meer boeren in Zuid­Nederland 
wordt samengestelde peilgestuurde 
drainage aangeled (het drainagesysteem 
van Van Iersel). Hierbij worden drains 
meestal dieper, maar intensiever aangelegd 
dan bij gangbare drainage. De drains staan 
meestal onder water. De drains worden 
gekoppeld aan een verzameldrain die 
uitkomt in een put. De uitstroomopening 
van de put is met een pijpje instelbaar. 
Door drains intensiever aan te leggen wordt 
de opbolling van de grondwaterspiegel 
tussen drains kleiner, waardoor de grond­
Natte bufferstrook Peilgestuurde drainage met put en pijpje
bioKennis 
bericht februari 2008 #13 Akkerbouw en vollegrondsgroente
waterstand uniformer wordt. Bovendien 
blijft een goede ontwatering gewaarborgd. 
Hierdoor is het mogelijk bij hogere 
gemiddelde grondwaterstanden het land op 
te gaan. Dit is vooral gunstig in gebieden 
die grenzen aan natte natuurgebieden. 
Hierdoor kan ook meer water voor drogere 
perioden worden vastgehouden.
Door de drains dieper aan te leggen wordt 
de transportroute van N en P langer, 
waardoor er minder N en P uitspoelt. De 
gemiddeld hogere grondwaterstanden 
zorgen er voor dat er meer N naar de lucht 
verdwijnt. Door de aanleg van een verzamel­
drain worden perceelsloten overbodig. 
Deze kunnen worden gedempt, waardoor 
afspoeling naar het oppervlaktewater 
afneemt. Peilgestuurde drainage zorgt 
waarschijnlijk ook voor een uniformere 
gewasgroei en het wordt eenvoudiger te 
anticiperen op weersveranderingen. Het is 
ook mogelijk om bestaande drains 
peilgestuurd te maken. De verwachting is 
dat dit vooral de stikstofuitspoeling sterk 
vermindert.
grasstrook en het gewas te leggen, kan het 
teruglekken van nutriënten worden voor­
komen. Na de oogst van het gewas kan het 
slootmaaisel vervolgens in het perceel 
worden ondergewerkt. Het slootmaaisel 
eerst te composteren, zodat onkruidzaad 
niet meer kiemkrachtig is een andere 
mogelijkheid om teruglekken van nutriënten 
naar het oppervlaktewater te voorkomen. 
Baggeren gebeurt meestal in het najaar als 
gewassen of koeien al van het land zijn, het 
is dan goed mogelijk om de bagger niet 
eerst op het talud te laten liggen, maar 
direct over het land te verspreiden.
In kleisloten staat voornamelijk riet. Boeren 
aangesloten bij de Agrarische Natuur­
vereniging ‘Wierde en Dijk’ in Noord­
Groningen laten overjarig riet in de sloten 
staan ten behoeve van rietzangers. De 
waterafvoer wordt hier niet extra door 
belemmerd. Riet onderdrukt namelijk de 
groei van andere waterplanten. Het riet in 
de sloten heeft tevens een waterzuiverende 
werking, slibdeeltjes bezinken tussen de 
rietstengels en het rietstrooisel stimuleert 
de omzetting van nitraat in stikstofgas.
Op een aantal percelen in Zuid­Nederland 
worden nu door Alterra en PPO 
demonstraties en proefvelden aangelegd, 
om precies te onderzoeken wat de voor­
delen zijn voor de hydrologie, waterkwaliteit 
en de landbouw.
Slootbeheer
Het beheer van sloten is sterk afhankelijk 
van de regio. In veenweidegebieden zijn 
sloten doorgaans watervoerend; er staat 
tussen april en oktober bijna altijd water in. 
In klei­ en zandgebieden komen ook veel 
niet­watervoerende sloten voor. 
In het veenweidegebieden moeten sloten 
regelmatig worden gebaggerd om ze op 
diepte te houden. Met de bagger wordt 
vooral veel fosfaat verwijderd. Op zand­
gronden is baggeren veel minder vaak 
noodzakelijk.
Het verwijderen van slootmaaisel en bagger 
van het talud is ook een effectieve 
maatregel. Als beide op het talud blijven 
liggen, kunnen nutriënten weer terug naar 
het oppervlaktewater lekken. Door sloot­
maaisel bijvoorbeeld op de rand tussen een 
Maaibeheer: maaisel wordt op het land verspreid
#13 Akkerbouw en vollegrondsgroente
z
bioKennis 
bericht februari 2008 
Meer informatie? 
­ contactpersonen
Olga Clevering   
t 0320 291 663 e olga.clevering@wur.nl
Janjo de Haan   
t 0320 291 211 e janjo.dehaan@wur.nl
i www.biokennis.nl
Lopend onderzoek
­ productie gezond zaaizaad
­ aanpak zilverschurft bij aardappel
­ vigour zaaizaad
­ zwarte vlekkenziekte peen
­  spectraal sortering zaden
­ bodemvriendelijke oogst
­ faciliteren van innovatie bij mechanisatie
­ beïnvloeding kwaliteit, smaak en gezondheid
­ ruggenteelt Lauwersland
­ onkruidbeheersing
­ mycorrhizaschimmels in teelt ui en prei
­ minimaliseren uitspoeling
­ ontwikkeling bandjeszaaimachine
­ energieproductie
­ reductie broeikasgas
­ luisbeheersing in doperwt
­ warmwaterbehandeling bewaring pompoen
­ perspectief amaranth en kinoa
­ smaakverschillen biologische peenrassen
­ mengteelt voedergewassen
­ (selectieomstandigheden) veredeling ui
­ trips in kool
­ weerbaarheid zomertarwe tegen Fusarium
Financiering en uitvoering
In Nederland vindt het meeste onderzoek voor biologische 
landbouw en voeding plaats in grote, voornamelijk door het 
ministerie van LNV gefinancierde onderzoekprogramma’s. 
Aansturing hiervan gebeurt door Bioconnect, het kennis­
netwerk voor de Biologische Landbouw en Voeding in 
Nederland (www.bioconnect.nl). Hoofduitvoerders van het 
onderzoek zijn de instituten van Wageningen UR en het 
Louis Bolk Instituut. De resultaten vindt u op www.biokennis.
nl. Mail vragen en/of opmerkingen over het onderzoek voor 
biologische landbouw en voeding aan: info@biokennis.nl.
Colofon
­ samenstelling
Wageningen UR
­ tekst
Olga Clevering, Wageningen UR
 ­ vormgeving
Jelle de Gruyter, Grafisch Atelier Wageningen
­ druk
Drukkerij Modern, Bennekom
­ redactieadres
Wageningen UR, Herman van Keulen
Postbus 409, 6700 AK Wageningen
t 0317 478 352  e h.vankeulen@wur.nl
Natte bufferstroken en 
helofytenfilters
Het is ook mogelijk om zelf het oppervlakte­
water te zuiveren, bijvoorbeeld door taluds 
af te vlakken, de aanleg van accolade­
profielen (profielen met een knik) of door 
helofytenfilters. 
De effectiviteit van de natte bufferstroken 
op de waterkwaliteit is niet goed bekend. 
Natte bufferstroken worden vooral aan­
gelegd om de natuurwaarden te verbeteren 
of om waterbergingsruimte te vergroten. De 
verwachting is dat de effectiviteit van 
verwijdering van N groter is dan P. Voor 
fosfaatverwijdering is altijd beheer nodig, of 
baggeren of regelmatig verwijderen van de 
begroeiing.
De meest vergaande maatregel is de 
aanleg van helofytenfilters. Dit zijn filters 
begroeid met waterplanten zoals riet, 
biezen en lisdodden, die in waterbodems 
wortelen en met de stengels boven water 
uitsteken. Er zijn verschillende typen 
helofytenfilters. Voor boerengebruik ligt een 
vloeiveld het meest voor de hand. In een 
vloeiveld stroomt water over het bodem­
oppervlak. N en P worden verwijderd uit het 
oppervlaktewater door gewasopname en 
door micro­organismen die zich op de 
rietstengels en het bodemoppervlak 
bevinden. Vloeivelden zijn relatief eenvoudig 
en goedkoop te onderhouden. 
Wel is het belangrijk om onderscheid te ma­
ken tussen fosfaat­ en stikstofverwijdering. 
Voor fosfaat is onderhoud wel noodzakelijk, 
anders hoopt dit zich op in de filter. Voor 
stikstofverwijdering is eigenlijk geen of nau­
welijks onderhoud nodig. In onbeheerde fil­
ters kan ongeveer 1500 kg N en 30 kg P 
per ha worden verwijderd uit het oppervlak­
tewater. Bij maaien van riet in september 
kan de effectiviteit worden verhoogd naar 
45 tot 80 kg P per ha. Wordt de filter regel­
matig vernieuwd (zowel riet als bodem) dan 
kan de effectiviteit toenemen tot 115 en 
zelfs tot 155 kg P per ha.
Perspectieven
Het is nog wel onduidelijk in hoeverre 
alternatieve maatregelen echt nodig zijn. 
Dit hangt nog af van de nieuwe normen. 
Daarbij wordt er ook op gelet of er 
afwenteling tussen het ene en andere 
gebied optreedt; als benedenstrooms de 
normen voor nutriënten strenger zijn dan 
bovenstrooms, dan worden bovenstrooms 
de normen ook strenger.
Bovengenoemde maatregelen zullen zeker 
niet overal worden ingevoerd, omdat de 
effectiviteit sterk samenhangt met de lokale 
omstandigheden. Maar met deze 
maatregelen kan lokaal maatwerk worden 
geleverd, waardoor ze veel effectiever 
kunnen zijn dan maatregelen die overal 
worden toegepast.
Momenteel zijn er nog geen speciale 
subsidieregelingen voor aanvullende KRW­
maatregelen. De bedoeling is dergelijke 
maatregelen onder te brengen in het 
Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG), 
maar hierover is tussen de verschillende 
ministeries nog geen overeenstemming. 
Veel van de aanvullende maatregelen kun­
nen wel meeliften met subsidieregelingen 
voor natuur, waterberging en ­conservering 
en recreatie. Creatieve ondernemers 
kunnen zelf daarbij ook nog de nodige 
maatregelen bedenken. 
Bedenk daarbij dat goed beheer van bodem 
en water niet alleen van belang is voor het 
verbeteren van de ecologie van oppervlakte­
water, maar ook voor de landbouw zelf.


Slimme maatregelen voor schoon oppervlaktewater

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

NARCIS

Wageningen Yield