Functionele agrobiodiversiteit (FAB) staat de laatste jaren volop in de belangstelling. Soms leiden FAB maatregelen tot een goede onderdrukking van lastige plagen in de akkerbouw. Maar het is geen wondermiddel. Zo is het niet mogelijk om grote problemen in de biologische teelt te beheersen zoals Phytophthora in aardappelen en valse meeldauw in uien. Naast het lopende onderzoek en demonstraties passen een aantal biologische telers FAB op hun bedrijf toe. Wat heeft dit aan kennis en ervaring opgeleverd en wat kunnen we ermee in de praktijk? In dit bioKennisbericht wordt aandacht besteed aan de belangrijkste resultaten samen met kansrijke maatregele

Alebeek, F.A.N., van

Broek, R.C.F.M., van den

Visser, A.J.

Dutch

Name not available

Functionele agrobiodiversiteit, wat werkt?

Wageningen Yield 

bioKennis 
bericht  juni 2009
#3 Biodiversiteit en
landschap
bioKennis bericht is een uitgave van Wageningen UR en het Louis Bolk Instituut
Effectieve maatregelen
Het blijkt lastig te zijn om aan te tonen
dat FAB-maatregelen onder veldomstandig-
heden ook werken. Soms is de werking van 
een enkele maatregel onvoldoende maar 
levert een combinatie van maatregelen
wel resultaat op. Bij de keuze van de hier 
beschreven resultaten is een aantal 
randvoorwaarden aangehouden:
•	 	In	de	literatuur	staat	beschreven	dat	de	
methode werkt en toepasbaar is onder 
Nederlandse omstandigheden;
•	 	De	maatregelen	gaan	niet	ten	koste	van	
de productie of leiden niet tot andere 
problemen;
•	 	Mechanisatie	levert	niet	te	veel	
problemen op;
•	 	Alleen	enkelvoudige	maatregelen	zijn	
bekeken; geen combinaties.
Hoe werkt natuurlijke 
plaagbeheersing?
De	werking	van	natuurlijke	plaagbeheersing	
is goed uit te leggen aan de hand van blad-
luisontwikkeling in granen. Zijn vroeg in het 
seizoen luizen aanwezig en wordt er niet 
ingegrepen dan kunnen de aantallen luizen 
exponentieel toenemen (figuur 1, rode lijn). 
Wanneer voldoende lopende rovers aan-
wezig zijn kunnen zij zorgen voor een ver-
traging van de populatieontwikkeling van
de luizen (figuur 1, groene lijn). Later in het 
Functionele agrobiodiversiteit, wat werkt?
Functionele agrobiodiversiteit (FAB) staat de laatste jaren volop in de belangstelling. Soms leiden FAB maat-
regelen tot een goede onderdrukking van lastige plagen in de akkerbouw. Maar het is geen wondermiddel. Zo is
het niet mogelijk om grote problemen in de biologische teelt te beheersen zoals Phytophthora in aardappelen en 
valse meeldauw in uien. Naast het lopende onderzoek en demonstraties passen een aantal biologische telers FAB 
op hun bedrijf toe. Wat heeft dit aan kennis en ervaring opgeleverd en wat kunnen we ermee in de praktijk? In dit 
bioKennisbericht wordt aandacht besteed aan de belangrijkste resultaten samen met kansrijke maatregelen.
Figuur 1. Bladluisontwikkeling in granen zonder ingreep (rode lijn) en met ingrijpen 
van de natuurlijke vijanden (groene lijn)
Sluipwespen, zweefvliegen 
e.a. rovers ruimen de 
bladluisplaag verder op
Exponentiele groei
zonder ingreep
Schadedrempel
Rovers uit de randen 
vertragen de groei van 
bladluispopulaties
Akkerrand Lente Bloemenrand Zomer
seizoen kunnen vliegende natuurlijke 
vijanden zoals sluipwespen, zweefvliegen, 
gaasvliegen en lieveheersbeestjes ervoor 
zorgen dat de luizenpopulatie onder de 
schadedrempel	blijft.	De	luisontwikkeling	
wordt zo met behulp van de in de natuur 
aanwezige vijanden beheerst.
Omgeving
Of functionele agrobiodiversiteit
bovengronds werkt is in eerste plaats
sterk afhankelijk van de omgeving.
Op Nederlandse akkerbouwbedrijven is 
meestal nauwelijks natuur in de vorm van 
bosjes, hagen of overhoekjes aanwezig 
(vaak slechts 1 - 4% van het oppervlakte). 
Natuurlijke vijanden van plagen hebben die 
natuurelementen nodig als schuilplaats, om 
voedsel te vinden en om te overwinteren.
In gebieden met grote percelen mono-
culturen zonder zulke natuurelementen is 
het verwachte voordeel van het aanbrengen 
van een akkerrand te verwaarlozen. In het 
ideale geval zou 5 - 14% van het landschap 
bioKennis 
bericht  juni 2009 
Wat heeft een natuurlijke vijand in dit landschap te zoeken? Geen overwinteringplaats, schuilplaats, 
alternatief voedsel of geschikt leefgebied
moeten bestaan uit natuurlijke begroei-
ingen. Vanuit deze bronnen kunnen vliegen-
de vijanden tot ongeveer 1 km afstand de 
akkers in, om hun nuttige werk te doen. 
Aangenomen wordt dat lopende natuurlijke 
vijanden ruwweg een afstand van 150 m 
kunnen overbruggen. Het landschap moet 
dus genoeg dooraderd zijn met natuur-
elementen om de natuurlijke vijanden te 
ondersteunen. Netwerken van akkerranden 
kunnen daaraan een bijdrage leveren.
Beheer van de omgeving
Door	een	ander	beheer	van	de	omgeving	
(dijken, bermen, slootkanten, erfbeplanting) 
wordt de biodiversiteit verhoogd. Zo kan 
een netwerk ontstaan dat natuurlijke 
vijanden ondersteunt en stimuleert. 
Beheerders van deze gebieden zullen er 
eerst van overtuigd moeten worden dat
dit gewenst is. Zo moet er ’s winters 
voldoende hoge vegetatie (≥ 20 cm) blijven 
staan om dekking en schuilplaatsen te 
bieden voor natuurlijke vijanden. In de lente 
en zomer zijn grote hoeveelheden bloemen 
van verschillende soorten gewenst. Zo ont-
staat een langdurig, ononderbroken aan-
bod van nectar en stuifmeel dat van 
levensbelang is als voedsel voor natuur-
lijke vijanden.
Natuurvriendelijk taludbeheer met akkerrand (rechts) naast een ongunstig taludbeheer (links)
Akkerranden
Ook op bedrijfsniveau kan de biodiversiteit 
worden vergroot om de natuurlijke plaag-
onderdrukking te verbeteren. Sommige 
ondernemers accepteren geringe aantallen 
onkruiden om de diversiteit in het perceel 
te verhogen. Een andere mogelijkheid is
de	aanleg	van	akkerranden.	Meerjarige	
graskruiden-randen bieden beschutting voor 
op en in de bodem levende natuurlijke 
vijanden (loopkevers, spinnen, kortschild-
kevers, roofmijten). Eenjarige bloemen-
randen leveren voedsel (stuifmeel en 
nectar) aan vliegende natuurlijke vijanden. 
Hierdoor leven ze langer en kunnen ze 
meer nakomelingen produceren. Om mooie 
akkerranden te krijgen is het belangrijk om:
•	 	Eén	of	meerdere	malen	een	vals	zaaibed	
aan te leggen omdat onkruidbeheersing 
in de rand erg lastig is;
•	Niet	over	de	rand	te	rijden;
•	 Randen	niet	te	bemesten;
•	 	Meerjarige	randen	1	à	2	maal	per	
seizoen gefaseerd en niet te kort 
(≥ 10 cm) te maaien en het maaisel af 
te voeren (verschraling stimuleren).
Het is aangetoond dat in Nederland meer-
dere plagen beheerst kunnen worden met 
behulp van randen (zie tabel 1).
Uit	éénjarig	onderzoek	is	naar	voren	ge-
komen dat mogelijk ook luizen in erwten 
met behulp van bloemenranden onder de 
schadedrempel gehouden kunnen worden.
Randen die uit bloemen- en grasmengsels 
bestaan, kunnen vele soorten bevatten. 
Een soortenrijke bloemstrook
#3 Biodiversiteit en landschap
Vaak wordt een selectie gemaakt om enkele 
negatieve aspecten te beperken. Zo kun-
nen oliehoudende zaden leiden tot onkruid-
problemen en sommige bloemensoorten 
trekken juist plagen aan. In de handel zijn 
vele mengsels beschikbaar. Enkele voor-
beelden van de soortensamenstelling
van randen, zijn weergegeven in tabel 2.
Op zandgronden kunnen bloemenranden, 
na onderploegen, soms problemen ver-
oorzaken met aaltjes. Permanente bloemen-
randen leveren geen aaltjesproblemen.
Vruchtwisseling
Vruchtwisseling kan zeer effectief zijn
tegen plagen die zich over kleine afstanden 
verspreiden zoals slakken en wortelvlieg. 
Meerjarige	gewassen	zoals	grasklaver	en	
luzerne, of teelten die de bodem lang 
bedekt houden zoals groenbemesters en 
graszaad, bevorderen de opbouw van 
slakkenpopulaties. Plaats zulke gewassen 
bij voorkeur niet in uw bouwplan vlak voor 
teelten die gevoelig zijn voor slakkenschade 
zoals koolgewassen en aardbeien. Ui-ach-
tigen, stamslaboon en aardappelen zijn 
minder	gevoelig.	De	kans	op	een	aantasting	
door wortelvlieg wordt kleiner naarmate
het nieuwe wortelgewas verder weg staat 
van de plaats waar het vorige jaar wortels 
geteeld werden. Is de afstand groter dan
1 km dan wordt geen schade in het gewas 
waargenomen. Andere voorbeelden van 
effectieve vruchtwisseling staan in tabel 3.
Voor andere plagen die zich gemakkelijk 
verspreiden, zoals koolvlieg, bladluizen en 
koolmot, heeft een ruimere vruchtwisseling 
nauwelijks effect. Vruchtwisseling is ook 
minder effectief tegen nematoden en 
bodemschimmels die niet gespecialiseerd 
zijn	op	één	of	enkele	gewassen	maar	zich	
op vele plantensoorten kunnen vermeer-
deren. Om deze soorten onder controle te 
houden is een slimme gewasvolgorde door-
slaggevend. Een voorbeeld is de beheer-
sing van Verticilium dahliae. Beheersing is 
mogelijk door rotatie met niet-waardplanten 
(b.v. grasachtigen). Broccoli en bloemkool 
Tabel 1. Effecten van randen op de beheersing van plagen in Nederland.
Lichtbruin positieve, donkerbruin negatieve resultaten
Gewas Plaag Effect Soort rand Voorbeeld*
Aardappel Luizen Onder schadedrempel Bloem of gras 1, 4, 5
Tarwe Luizen Onder schadedrempel Bloem of gras 1, 3, 4, 5
Lelie Katoenluis Onder schadedrempel, Bloem
  problemen virus,
  leliehaantje
Prei	 Trips	 Minder	schade	 Haag
Witte	kool	 Trips	 Minder	schade	 Haag	 6
Perenboom Perenbladvlo Onder schadedrempel Bloem of haag 2, 7
Witte	kool	 Koolmotje	 Meer	schade	 Bloem	 1
Spruitkool	 Melige	koolluis,	 Onvoldoende	plaag-	 Bloem	of	gras	 1,	4,	5
 slakken reductie, meer schade
*) Samenstelling van de rand staat weergegeven in tabel 2.
Tabel 2. Voorbeelden van randensamenstelling
Nr. Rand Samenstelling
1. Bloem Koriander, venkel, korenbloem, gele ganzenbloem, bernagie, luzerne,
  klaproos, boekweit, voederwikke
2. Bloem Korenbloem, boekweit, zilverschildzaad, witte mosterd, tijm
3. Graanbloem Zomergerst, klaproos, korenbloem, gele ganzebloem
4. Gras Engels raaigras, roodzwenkgras, hardzwenkgras, witte klaver
5. Gras Roodzwenkgras, hardzwenkgras, veldbeemdgras, kropaar, riet-
  zwenkgras, timoteegras, kamgras, beemdlangbloem
6.	 Haag	 Gelderse	roos,	haagbeuk,	hazelaar,	egelantier,	meidoorn,	rode	bes,
  sleedoorn, veldesdoorn, vlier, schietwilg, grauwe wilg, zomereik
7. Haag Hondsroos, vlier, Spaanse aak, krenteboompje, rode kornoelje,
  grauwe wilg
Tabel 3. Ziekten en plagen die door middel van een ruime vruchtwisseling
beheersbaar zijn
Gewassen Ziekten en plagen
Aardappel Zilverschurft
Aardbei Larven van lapsnuitkever, stengelbasisrot, rood wortelrot
Andijvie, ijsbergsla Smet
Graan Afrijpingsziekten, voetziekten
Kool	 Mycosphearella,	phoma,	rhizoctonia,	koolgalmug
Biet, spinazie Bietenvlieg
Maïs	 Stengelrot
Prei Fluweelvlekkenziekte, papiervlekkenziekte, roest, trips
verlagen de besmetting en hebben
een positief effect als ze in de vrucht-
wisseling worden opgenomen. Een ander 
voorbeeld is de beheersing van aaltjes. 
Gebaseerd op de in het preceel aan-
wezige nematodensoorten kan een 
aaltjesbeheersingsstrategie worden ont-
wikkeld.	De	site	www.aaltjesschema.nl	
levert hiervoor de noodzakelijke 
bouwstenen.
zbioKennis 
bericht  juni 2009 #3 Biodiversiteit en landschap
Groenbemester
Ook door de inzet van groenbemesters
kan de beheersing van sommige aaltjes en 
bodemschimmels verbeteren. Rhizoctonia 
heeft veel waardplanten (plant waarop een 
organisme groeit en zich kan vermeer-
deren) waardoor beheersing via vrucht-
wisseling moeilijk is. Waardplanten zijn o.a.: 
aardappel, bloemkool, gladiool, Italiaans 
raaigras,	klein	kruiskruid,	lelie,	maïs,	
maggi, melganzevoet, schorseneer, biet
en waspeen. Beheersing is mogelijk door 
voorafgaand aan een gevoelig gewas blad-
rammenas of gele mosterd in te zetten. 
Daarnaast	bestrijden	deze	groenbemesters	
ook	het	bietencysteaaltje.	Een	nadeel	van	
de teelt van groenbemesters is dat er 
problemen kunnen ontstaan met slakken, 
emelten, ritnaalden en aaltjes. Groen-
bemesters die de minste problemen met 
slakken opleveren zijn: lupine, wikke, gele 
mosterd en facelia. Echter, facelia niet 
telen op zandpercelen die gevoelig zijn voor 
Pratylenchus penetrans of tabaksratelvirus 
omdat dan de problemen verergeren.
Bemesting
Organische mest bevordert het bodemleven 
(regenwormen, niet-schadelijke nematoden 
en bacteriën) en de stikstofmineralisatie.
In vergelijking met minerale mest leidt orga-
nische mest tot een toename van hoeveel-
heden micro-organismen met 30 - 50%. 
Onderlinge verschillen tussen organische 
mest (drijfmest, vaste mest en compost) 
zijn klein. Compost is in staat om bodem-
gebonden	ziekten	te	onderdrukken.	Maar	er	
is	weinig	onderzoek	gedaan	naar	welk	type	
compost welke ziekten of plagen onder-
drukt. Enkele voorbeelden zijn weergegeven 
in tabel 4.
Meer informatie?
- contactpersoon
Rob van den Broek, PPO van Wageningen UR
t	0320	291	682	e Rob.vandenbroek@wur.nl
i www.biokennis.nl
Lopend onderzoek
-  Biologische boeren als beheerder van 
natuurterreinen
-		Meting	van	natuur-	en	landschapskwaliteit	op	
biologische landbouwbedrijven
-  Consumenten en beleving natuur en landschap 
en biologische landbouw
-  Agrobiodiversiteit en het biologische 
landbouwsysteem
-  Stabiliteit door diversiteit: plaagbeheersing 
in kool
-  Biologische tripsbeheersing in prei
-  Agrarisch randenbeheer Brabant
-  FAB II Hoeksche Waard
Financiering en uitvoering
In Nederland vindt het meeste onderzoek voor 
biologische landbouw en voeding plaats in
grote, voornamelijk door het ministerie van  
LNV gefinancierde onder zoek programma’s.  
Aansturing hiervan gebeurt door Bioconnect,  
het kennis netwerk voor de Biologische 
Landbouw en Voeding in Nederland  
(www.bioconnect.nl). Hoofduitvoerders van het 
onderzoek zijn de instituten van Wageningen UR 
en	het	Louis	Bolk	Instituut.	De	resultaten	vindt	u	
op	www.biokennis.nl.	Mail	vragen	en/of	opmer-
kingen over het onderzoek voor biologische 
landbouw en voeding aan: info@biokennis.nl.
Colofon
- samenstelling
Wageningen UR
- tekst
Rob van den Broek, Frans van Alebeek en
Andries Visser, PPO van Wageningen UR
- fotografie
PPO van Wageningen UR en Shutterstock
- eindredactie en vormgeving
Communication Services, Wageningen UR
- druk
Drukkerij	Modern,	Bennekom
- redactieadres
Wageningen UR, Herman van Keulen
Postbus	409,	6700	AK		Wageningen
t	0317	486	370	e h.vankeulen@wur.nl
Tabel 4. Effect van compost op ziekten en plagen
Gewas Schadeverwekker Werking
Chrysant	 Trips	 Reductie	plaagpopulatie
Appelboomgaard Luizen Reductie plaagpopulatie
Vlas	 Fusarium	oxysporum	 Reductie	aantasting
Tomaat	 Phytophthora	nicotianae	 Reductie	aantasting
Bloemkool Knolvoet Reductie aantasting
Maatregelen voor functionele agrobiodiversiteit
Functionele agrobiodiversiteit is geen wondermiddel om problemen met ziekten en
plagen	op	te	lossen.	Mogelijkheden	zijn	er	wel	bij	de	beheersing	van	enkele	belangrijke	
plagen zoals wortelvlieg, luizen en trips. U kunt de agrobiodiversiteit verhogen door:
•	 	Uitbreiden	van	natuurelementen	op	en	rond	het	bedrijf,	maak	zo	nodig	afspraken	met 
de locale beheerder;
•	 	Kiezen	voor	een	vruchtopvolging	die	ongewenste	plagen	minder	kansen	geven;
•	 	Bewuste	keuze	en	inzet	van	groenbemesters	waarbij	juist	regulering	en	geen	stimu-
lering van plagen plaatsvindt;
•	 	Zorgen	voor	alternatief	voedsel	voor	biologische	bestrijders	verspreid	rond	de	akker 
en verspreid in tijd.
Door	actief	met	deze	maatregelen	aan	de	slag	te	gaan	kunnen	zowel	biologische	als	
gangbare landbouwers veel profijt van FAB-maatregelen hebben en stabielere productie-
systemen	creëren	die	minder	gevoelig	zijn	voor	ziekten	en	plagen.


Functionele agrobiodiversiteit, wat werkt?

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

Wageningen Yield