Sinds 2000 werken onderzoekers van Wageningen UR aan het concept agroparken, samen met andere kennispartners, overheden, ondernemers en maatschappelijke organisaties. Bij het ontwerpen wordt gebruik gemaakt van de kennis en kunde en het innovatievermogen van alle deelnemers. Naast parken in Nederland zijn inmiddels ook dergelijke parken in India en China in ontwikkelin

Mansfeld, M.J.M., van

Smeets, P.J.A.M.

Dutch

Name not available

Co-design van agroparken voor metropolitane landbouw

Wageningen Yield 

Een agropark is een cluster met agrofuncties en daaraan gerela -
teerde bedrijvigheid op of rondom een locatie (De Wilt et al., 2000).
Hier vindt hoogtechnologische intensieve plantaardige en dierlijke
productie en verwerking plaats. Binnen deze clustering van diverse
ketens worden de kringlopen van lucht, water, mineralen en gassen
op een slimme manier gesloten, met name door verwerking van
verschillende stromen rest- en bijproducten in de ketens. De niet-
agrofuncties van het cluster zoals energieproductie en afval- en
watermanagement worden eveneens geïntegreerd in de bedrijfs -
voering (zie kader Uitgangspunten van agroparken en figuur 1). Een
agropark is aldus te zien als de toepassing van industriële ecologie
in de agrosector (Smeets, 2008). 
>> Ontwerpende benadering 
Kenmerkend van het werken aan agroparken is dat dit samen met
ondernemers, onderzoekers en medewerkers van overheden en
allerlei maatschappelijke groepen gebeurt. Verkaik (1997) intro -
duceerde hiervoor het begrip KOMBi: samenwerking tussen kennis -
instellingen, overheden, maatschappelijke groepen en bedrijven. De
Jonge (2009) duidt de wijze van samenwerken aan als co-design:
een proces waarbij wetenschappers vanuit uiteenlopende discipli -
nes niet alleen hun kennis integreren, maar ook stakeholders
praktische persoonlijke ervaringskennis inbrengen. Dit gebeurt via
een dialoogbenadering en vorming van Communities of Practice
(CoP) (Van Mansfeld et al., 2003, Kersten en Kranendonk, 2002,
Co-design van agroparken voor
metropolitane landbouw
Sinds 2000 werken onderzoekers van Wageningen UR aan het concept agroparken, samen met andere
kennispartners, overheden, ondernemers en maatschappelijke organisaties. Bij het ontwerpen wordt gebruik
gemaakt van de kennis en kunde en het innovatievermogen van alle deelnemers. Naast parken in Nederland zijn
inmiddels ook dergelijke parken in India en China in ontwikkeling.
in
sp
ire
re
n
Impressie van een agribusinesscomplex.
16 < syscope > 17 
en zie ook Syscope 15, pagina’s 3-6). Gezamenlijke leerervaringen
leiden vervolgens tot verandering en verbetering van het ontwerp -
proces en het ontwerp. 
>> Agroparken in Nederland, China en India
Startpunt voor de ontwikkeling van agroparken was het ontwerp
Deltapark (De Wilt et al., 2000) dat in de publiciteit is gebracht om
een maatschappelijke discussie over agroparken te krijgen.
Inmiddels zijn op twee locaties in Nederland agroparken in
ontwikkeling. Nieuw Gemengd Bedrijf in Horst aan de Maas (Kool et
al., 2008) heeft de vergunningfase afgerond: de bouw start nog dit
jaar. Biopark Terneuzen (Boekema et al., 2008) is sinds 2008 in
aanleg. Met steun van organisaties als Innovatienetwerk en Platform
Agrologistiek is rondom deze twee projecten de Community of
Practice agroparken ontstaan die tussen 2003 en 2006 vijf
masterclasses heeft gehouden, waarin het eigen leerproces
centraal stond (Kranendonk et al., 2006).
Een aantal deelnemers uit de CoP agroparken (Wageningen UR,
KnowHouse bv, provincie Limburg) en ondernemers die betrokken
waren bij het project Nieuw Gemengd Bedrijf zijn in de zomer van
2004 betrokken geraakt bij de ontwikkeling van hoogproductieve
landbouw in de stad Changzhou, China (Smeets et al., 2004). Dit
resulteerde vervolgens in een gedetailleerd uitgewerkt masterplan
en scenario’s voor een concreet ontwerp voor Greenport Shanghai
(Smeets et al., 2007). 
In een parallel traject verkende Wageningen UR de mogelijkheden
van agroparken in India en zette daarvoor een intensieve
samenwerking op met de Yes Bank, een particuliere bank in India.
Het ontwerp Greenport Nellore dat hieruit voortkwam, omvat
behalve het ontwerp van het 1500 hectare grote agropark ook
uitgewerkte modellen voor een hierop aansluitend “intelligent
agrologistiek netwerk” (IAN) en “rurale transformatie centra” (RTC)
voor de toe- en afvoer van ruw materiaal naar het agropark en
aflevering van verwerkte producten van het agropark via
Figuur 1. Kaart met ligging van de verschillende onderdelen van Biopark Terneuzen en een schema van de industriële ecologische relaties tussen deze deelnemers (Boekema et al.,
2008).
Uitgangspunten van agroparken
Agroparken combineren een vijftal belangrijke voordelen van duurzame ontwikkeling. 
1. Door verschillende ketens aan elkaar te koppelen worden reststromen (rest- en bijproducten, mineralen, CO2, energie en water) benut. Dit
komt ten goede aan het milieu en het levert een aanzienlijke kostenbesparing. 
2. Door fysieke clustering op één locatie is bovendien sprake van effectiever ruimtegebruik. 
3. Door beperking van transport is sprake van vermindering van milieubelasting, een efficiënte logistiek, verbetering van dierenwelzijn en
beperking van veterinaire en fytosanitaire risico’s. 
4. De intensieve samenwerking van ondernemers uit verschillende sectoren stimuleert innovaties.
5. Het concept voorziet in agroproducten vanuit transparante en duurzame ketens die kwaliteitsmanagement vergemakkelijken. 
Het ontwerpen van agroparken omvat veel meer dan alleen de fysieke aspecten van de “hardware” (stallen, kassen, infrastructuur, leidingen,
opslag, kantoren et cetera). Het gaat ook om de “orgware” ofwel de organisatiestructuur van de ondernemingen in het park (rol van
parkmanagement, onderlinge afspraken over uitwisseling van rest- en bijproducten, vergunningen en juridische afspraken et cetera) en om de
“software” (kennismanagement, human resource development, communicatie, opleiding). Deze drie ontwerpaspecten worden continu parallel
en in onderlinge afhankelijkheid ontwikkeld.
India: bij een toenemende stedenbouw, welvaart en vraag naar bewerkte producten en gemaksvoeding is een aanvulling op lokale boerenmarkten nodig.
18 < syscope > 19 
distributiecentra naar de grote steden (Buijs et al., 2009; Simons
et al., 2009; Van Mansfeld et al. 2009). Tabel 1 geeft een overzicht
van de achtergronden van de ontstaanwijze van de agroparken in
Nederland, China en India en ook inzicht in de verschillende
ontwerpen die door maatwerk zijn ontstaan.
>> Leerervaringen 
Het ontwerpen van agroparken heeft ons als internationaal ontwerp -
team een reeks inzichten en leerervaringen opgeleverd. We gaan
achtereenvolgens in op de fysieke randvoorwaarden voor het
opzetten van een agropark, het organiseren van samenwerking en
hoe om te gaan met onzekerheden in het proces.
In de twee buitenlandse voorbeelden is, veel sterker dan bij de
ontwerpen in Nederland, duidelijk geworden dat een agropark een
systeemsprong is die de aanwezigheid van een aantal fysieke
randvoorwaarden vooronderstelt. Een aantal belangrijke zijn in de
tabel beschreven. Agroparken zijn functioneel in metropolitane
gebieden. Daar kunnen ze optimaal gebruik maken van het poten -
tieel van de grootstedelijke omgeving: aanwezigheid van koop -
krachtige consumenten, vraag naar grote diversiteit aan voedsel,
beschikbaarheid van logistieke netwerken en organisatorische
macht en kracht. Deze aannames over multifunctionaliteit en
samenhang tussen productie, processing, handel en logistiek die in
Nederland evident zijn, blijken in ontwikkelende landen sterk
onderontwikkeld. Dit heeft voor het Indiase agropark geleid tot het
ontwerpen van intelligente agrologistieke netwerken. Hierbij lag een
sterke focus op een goede ketenanalyse en modelleren van vraag
en aanbod en op het inrichten van rurale transformatie centra
(figuur 2). Want met name de dierlijke productie in een agropark
vraagt om aanvoer van grote hoeveelheden ruw- en krachtvoer, die
elders moet worden geproduceerd door grondgebonden landbouw
van voldoende niveau. In India is de productie van deze basis -
producten een belangrijk onderdeel geworden van het netwerk -
ontwerp. De rurale transformatie centra zullen ook gaan zorgen
voor teeltbegeleiding en advisering. De rurale transformatie centra
liggen afhankelijk van de aard en hoeveelheid gewenst ruw product
dicht bij of in een straal van 100 kilometer rondom een agropark. 
>> Organiseren van samenwerking
Integrale agroparkontwerpen komen alleen tot stand als KOMBi-
partijen samenwerken op verschillende niveaus. Diverse overheids -
lagen met bestuurders en haar ambtelijke organisaties werken
daarbij samen met ondernemerspartijen in alle posities in de
(landbouw)keten zoals banken, boeren, vervoerders, verwerkers,
energieproducenten en met maatschappelijke of burgerorganisaties
en kennisinstellingen. Elke KOMBi-partij meet daarbij zijn succes in
eigen waarden (“valuta”), zie figuur 3. Om deze specifieke waarden
en belangen naar elkaar te vertalen is een kennismakelaar nodig,
Farmers
Rural
Transformation
Centres
Collection
Centres
Primary
processing
 Centres
Consolidation
Centre
Retail
Agro Food Park
Domestic
markets
Export markets
Figuur 2. Schematische weergave van het "intelligent agrologistiek netwerk" voor Agropark Nellore in India.
Tabel 1. De context voor agroparkontwerpen en de gevolgen daarvan in parkuitwerkingen in Nederland, China en India.
Context voor Nederland China India
agroparkontwerpen
Agrosector en de space Hoogontwikkelde deltametropool Ontwikkeling van economie in steden vooral Ontwikkeling van economie in steden
of flows*  (Castells, 2000) waarin kennis de dominante via industrialisering, waarbij landbouw arbeids- vooral via diensten, waarbij rurale
machtsfactor is in de economie. krachten levert en zelf niet ontwikkeld is. gebieden leeglopen en landbouw
onderontwikkeld blijft.
Agrosector en de space of Strijd om de ruimte is geïnstitutiona- Strijd om ruimte tussen stad, industrie en Strijd om ruimte tussen laagwaardige
places* (Castells, 2000) liseerd. Breed discours om kwaliteit landbouw op basis van macht en geld. landbouw tegenover moderne land-
groene ruimte. Autocratische beslissingen en corruptie. bouw en multifunctionaliteit. Politieke
arena is democratisch maar aan-
getast door corruptie.
Beoogde systeem-innovatie Verbetering ruimtelijke ordening door Groei van zelfvoorzienendheid vanuit de Zelfvoorzienendheid in de groeiende
clustering van industriële landbouw groeiende behoefte van de middenklasse behoefte van middenklasse (kwaliteit
in stallen en kassen van landelijk (kwaliteit en kwantiteit) door industrialisatie en kwantiteit) enexportambitie door
gebied naar stedelijke omgeving. en clustering van landbouw. industrialisatie en clustering van land-
Kwaliteitsslag in groene ruimte. bouw en door transformatie van be-
Reductie gebruik fossiele energie. staande landbouw in rurale gebieden.
Agropark Proto-agroparken volop in ontwikkeling.  Enkele ontwerpen voor geïntegreerde Enkele ontwerpen voor geïntegreer-
Twee integrale agroparkontwerpen model-agroparken. Koopkrachtige vraag de model-agroparken, met productie
lopen en megastalontwikkeling vindt vanuit metropolen is voorondersteld. Het en processing, ingebed in netwerk
plaats. logistieke systeem is tijdens ontwerpfase van IAN en RTC’s.
niet afdoende geproblematiseerd en deel
geworden van het totaalontwerp.
Intelligent agrologistiek Is bestaand en organisch gegroeid in Fysieke infrastructuur pro-actief ontwikkeld. Fysieke structuur zwaar onderont-
netwerk (IAN) loop van de loop van de 20ste eeuw Dubbel systeem van retail en streetfood wikkeld (tot 40% prodcutverlies).
en vraagt om optimalisatie. waardeketens. Streetfood via middle men domineert.
Fysieke infrastructuur overbelast.
Rurale transformatie Rurale ontwikkeling niet gekoppeld Geen verbinding met rurale problematiek. Transformatie van rurale gebieden
centra (RTC) aan agroparkontwerpen. wordt aangejaagd vanuit en verbonden
met agropark en IAN.
*) Castells (2000) definieert in zijn boek “The information age: economy, society and culture” de begrippen space of places als een locatie waarvan de vorm, functie en betekenis
zelfomvattend zijn, binnen grenzen van fysieke contiguïteit. Space of flows is de materiële organisatie van sociale praktijken de tijd delen en via stromen werken, maar geen
ruimtelijke contiguiteit meer hoeven te bezitten en verbonden zijn in netwerken via stromen.
20 < syscope > 21 
die in het ontwerpproces de rol van facilitator op zich neemt, de
verschillende belangen met elkaar in verband brengt en stake -
holders met elkaar in dialoog laat treden richting nieuwe oplossin -
gen (Van Mansfeld, 2003; Smeets, 2008). Een goed voorbeeld
hiervan is het initatief van een agroparkondernemer om op basis
van de normen van een organisatie als Solidaridad, maatschappelijk
verantwoord ondernemen vorm te geven in India. Gesprekken
tussen hydrologen en ondernemers leiden hier tot de toepassing
van nieuwe principes van integraal waterbeheer.
>> Onzekerheden
Bij het gezamenlijk ontwerpen en de concrete projecten die daaruit
voortkomen, is omgaan met onzekerheid onderdeel van het werk -
proces. Daarbij staat samen leren centraal. In de fase van haalbaar -
heidstudie of masterplanning zijn de ontwerpen nog conceptueel en
worden onzekerheden geadresseerd door te werken met
scenario’s, van waaruit no-regret opties worden afgeleid. Deze no-
regret opties zijn de uitvoeringsmaatregelen die in elk scenario
sowieso zullen worden uitgevoerd, zoals bijvoorbeeld aanleg van
water- en weginfrastructuur. Uit deze no-regret opties ontstaan
gerichte detailontwerpen van specifieke deelprojecten in hardware
(bijvoorbeeld ontwerp en implementatie van het watermanagement -
systeem of van een productie- en verwerkings keten), orgware
(bijvoorbeeld een vergunningprocedure of een organisatiemodel) en
software (een communicatiecampagne of een opleidingstraject). In
deze detailontwerpen ligt de focus op concrete doelen en de
uitwerking is projectmatig. 
>> Interculturele aspecten
In de Nederlandse setting is geleerd dat het ontwerpen van agro -
parken in een “polderende” houding plaats moet vinden passend in
een Nederlandse dialoogcultuur. In de Chinese setting blijkt dat
vanuit een gezamenlijk uitgevoerd ontwerptraject met een inter -
culturele ontwerpgroep werkelijk nieuwe oplossingen voor de
Chinese landbouwsituatie kunnen ontstaan. Interculturele barrières
en verschillen in machtposities zijn echter geduchte remmers in het
ontwikkelingsproces. In India hebben we geleerd hoe zo’n innovatie
in zijn omgeving ingepast kan worden door ontwikkeling van een
intelligent agrologistiek netwerk en rurale transformatie centra in
nauwe samenwerking met vele Indiase partnergroepen (KOMBi) en
hoe een agropark een sterke stimulans kan worden voor trans -
formatie naar een hoogtechnologische moderne landbouwpraktijk. 
Madeleine van Mansfeld en Peter Smeets
Specifieke
agenda’s en
ledenaantallen
Erkenning via
peer reviews
Winst
en
continuïteit
Macht en
ideologisch
gelijk
Kennisinstellingen
Maatschappelijke groepen
Bedrijven Overheden
Samenwerking stimuleren
Currencies vertalen
Leerproces monitoren en evalueren
Figuur 3. De rol van kennismakelaars bij duurzame ontwikkeling is om de verschillende “valuta”, waarden die de verschillende deelnemers in de betrokken systeeminnovaties
hanteren, voor de partijen te vertalen. 
Meer informatie: Madeleine van Mansfeld, t 0317 481823, e madeleine.vanmansfeld@wur.nl
Het ontwerp van het agropark
in Nellore, India, voldoet aan
alle verwachtingen, vindt Raju
Poosapati, adjunct-directeur en
sectiehoofd food & agri van de
Indiase Yes Bank. Alle partijen
profiteren ervan en inkomens
kunnen omhoog.  
Het geplande agropark in
Nellore past precies in de
filosofie van zijn bank, legt
Raju Poosapati uit. De Yesbank
ziet zichzelf van oudsher als
partner van de landbouw. ‘Wij
geloven in bankieren gebaseerd
op kennis. We lenen niet alleen
geld uit, maar adviseren ook.’
Met het agropark hoopt de
bank een systeemsprong te
bewerkstelligen. Poosapati
noemt het de transformatie van
landbouw naar agribusiness.
Van kleine boertjes die
nauwelijks meer produceren
dan wat ze zelf nodig hebben
en hun overschot op de lokale
markt aan de man proberen te
brengen naar bedrijven die in
staat zijn te voldoen aan de
groeiende vraag naar kwaliteits -
voedsel in de grote steden.
‘India heeft de mogelijkheid de
voorraadschuur van de hele
wereld te worden. We hebben
alle mogelijke klimaatomstandig -
heden en de productie kan nog
flink omhoog. Dat geeft ook
kansen voor de boeren en hun
inkomens gaan omhoog.’ 
>> Basisinfrastructuur
gereed
Poosapati gaat ervan uit dat
de daadwerkelijke ontwikkeling
van het agropark over 15 tot 20
maanden kan beginnen. De
basisinfrastructuur ligt er al. Er
moet nog veel gebeuren, maar
het voornaamste – de samen -
werking – is voor elkaar. De
Indiër noemt de KOMBi, ofwel
het samenwerkings verband
van kennisinstellingen,
overheden, maatschappelijke
groeperingen en bedrijven, die
allemaal betrokken zijn.
‘Iedereen heeft de behoefte om
te veranderen en werkt dus
volop mee.’ 
Alle partijen gezamenlijk
kwamen tot een ontwerp van
het agropark, waar ‘heel veel’
vergaderingen en workshops
overheen zijn gegaan. Dit
leidde tot het masterplan voor
het agropark, de logistiek
erom heen en de aanpak van
de transformatie. De contouren
van het 1500 hectare grote
terrein zijn neergelegd: waar
de primaire productie en
verwerking plaats gaan vinden,
waar wegen of rails komen,
gebouwen en energievoor -
ziening en afvalverwerking.
IFFCO, de grootste kunstmest -
fabrikant in Azië, investeert in
de infrastructuur. Als het
agropark volledig ontwikkeld
is, vinden daar direct 5000
mensen werk en indirect
25.000.
>> Gat in kennis
overbruggen
Een grote rol ziet Poosapati
weggelegd voor het rural
transformation centre, een
verzamelpunt voor basis -
producten, waar boeren ook
terecht kunnen voor voor -
lichting, advies en trainingen.
‘Het gaat er nu om het gat in
kennis te overbruggen.’
Poosapati doelt op kennis om
de productie op duurzame
wijze te verhogen en kennis
van de markt, zodat de boer
weet waar vraag naar is.
Daarnaast is er behoefte aan
kennis voor de opslag, koeling
en transport en verwerking,
zodat de producenten met de
modernste technieken hoge
kwaliteit producten kunnen
afleveren, het hele jaar door.
Poosapati: ‘Zo’n mate van
ketenintegratie tussen partijen,
markt en overheid is nog niet
eerder van de grond gekomen.
In het verleden is al vaker
voorlichting gegeven aan
boeren hoe ze de productie
konden verhogen, maar als je
ze niet tegelijkertijd in contact
brengt met de markt, kunnen
ze die hogere productie
helemaal niet kwijt. Dat doen
we nu met het agropark wel.’
Raju Poosapati
Adjunct-directeur en
sectiehoofd food & agri van de
Indiase Yes Bank
Alle partijen betrokken bij ontwerp
Indisch agropark


Co-design van agroparken voor metropolitane landbouw

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

Wageningen Yield