Hooiwagen gegevens voor Nederland zijn vrij schaars en Zeeland is een van de provincies met de minste waarnemingen. De auteurs (o.a. vanuit CML) hebben in 2006 en 2007 via bodemvalmonsters waarnemingen verricht bij Zeeuwse akkerranden. Het aantal waarnemingen kon voor Zeeland verviervoudigd worden. Er werden 10 soorten aangetroffen, waarvan vier nieuw voor de provinci

Noordijk, J.

Wijnhoven, H.

Dutch

Wageningen Yield 

78 entomologische berichten
 69 (3) 2009
Hooiwagens vormen een groep die niet erg veel aandacht  
krijgt tijdens inventarisaties. Het hooiwagenbestand van  
EIS-Nederland heeft ‘slechts’ ongeveer 2500 records van de 
30 voorkomende soorten. De verspreiding van veel soorten in 
Nederland is dan ook grotendeels onbekend. Sinds kort is de 
hooiwagenwerkgroep van EIS onder coördinatorschap van de 
tweede auteur weer heel actief met het aanvullen van het waar-
nemingenbestand (bijvoorbeeld Wijnhoven 2008). Wij kregen 
de kans om de verzamelde hooiwagens van een grootschalig 
bodemvalonderzoek uit akkerranden in Zeeland te bestuderen. 
Omdat deze provincie traditioneel slecht onderzocht is, vormen 
de gegevens een welkome aanvulling op het databestand.
De bemonsterde akkerranden zijn door de boeren aangelegd 
in het kader van een beheersovereenkomst waarvoor ze via 
agrarische natuurverenigingen van het Rijk vergoeding krijgen 
(Subsidieregeling Agrarisch Natuurbeheer). Deze vorm van  
agrarisch natuurbeheer valt onder de noemer ‘faunaranden’  
en heeft als doel om allerlei dieren – zowel ongewervelden, 
zoogdieren als vogels – in het agrarisch gebied meer leef- 
gebieden te bieden (LNV zonder datum). De overeenkomst 
wordt afgesloten voor een periode van zes jaar, maar enkele 
randen liggen er al (veel) langer. De beheersovereenkomst 
schrijft voor dat de faunaranden minstens zes meter breed  
en vijftig meter lang moeten zijn, worden ingezaaid met een 
gras- of bloemenmengsel (vaak met een hoog aandeel exoten) 
en niet worden bemest of besproeid met bestrijdingsmiddelen. 
In het algemeen wordt er één keer per jaar gemaaid, maar het 
maaisel wordt niet afgevoerd. Deze vorm van beheer leidt ertoe 
dat de ingezaaide akkerranden aanvankelijk heel bloemrijk en 
open zijn, maar al snel sterk verruigen (figuur 1). Er bestaat  
tussen de percelen nogal wat variatie in de samenstelling van 
het gebruikte zaaimengsel, de aangelegde breedte en de manier 
van onderhoud van de randen. 
Voor een breed opgezette evaluatie van de betekenis van 
deze faunaranden voor de ongewerveldenfauna, werd een flink 
aantal randen bemonsterd met bodemvallen. De hooiwagens 
uit deze monsters werden uitgesorteerd en gedetermineerd.  
In dit artikel bespreken wij de resultaten.
Werkwijze
Voor het onderzoek naar ongewervelden werden veertig boer- 
derijen met ingezaaide akkerranden in Zeeland geselecteerd.  
Bij de meeste bedrijven werden twee akkerranden uitgekozen. 
In 2006 werden zo 64 en in 2007 69 akkerranden bemonsterd. 
Veel akkerranden werden beide jaren bemonsterd, en in totaal 
zijn 74 verschillende akkerranden bemonsterd. In enkele geval-
len lagen de verschillende akkerranden van een boer in ver-
schillende kilometerhokken, hetgeen uiteindelijk resulteerde  
in 49 hokken waarin bodemvallen hebben gestaan (figuur 2).  
Van elke akkerrand werd de ouderdom achterhaald door 
navraag bij de boeren.
De bemonstering van de ongewerveldenfauna werd uitge-
voerd met bodemvallen die in het midden van een akkerrand 
werden ingegraven. In elke rand werden vier vallen geplaatst 
die 10 meter uit elkaar stonden en die tot één monster werden 
samengevoegd. De vallen hadden een diameter van 11 cm, een 
diepte van 7 cm en waren gevuld met een laagje ethyleenglycol. 
Een dakje boven elke val hield het regenwater tegen. Alle val-
len stonden zowel in 2006 als in 2007 zeven dagen in het veld in 
week 26-27, maar voor de afzonderlijke randen niet in precies 
hetzelfde tijdvak. De hooiwagens werden uitgesorteerd en op 
naam gebracht met de determinatiesleutel in Wijnhoven (2009). 
Bewijsexemplaren zijn opgenomen in de collectie van de eerste 
auteur.
Resultaten
Het onderzoek leverde 90 records op van in totaal tien hooi- 
wagensoorten (tabel 1). Een record is hier gedefinieerd als 
de waarneming van een soort op een bepaald tijdstip in een 
bepaalde akkerrand. Phalangium opilio (figuur 3) is de meest 
gevangen hooiwagen en werd in elke regio aangetroffen. Ook 
Rilaena triangularis scoort hoog en is in elke regio gevonden.  
Lacinius ephippiatus bleek in het grootste aantal akkerranden 
aanwezig te zijn, maar kon niet voor Schouwen-Duiveland 
aangetoond worden. Lacinius ephippiatus, Oligolophus tridens, 
Nemastoma lugubre en Homalenotus quadridentatus kunnen als 
Hooiwagenwaarnemingen uit 
Zeeuwse akkerranden (Opiliones)
Jinze Noordijk
Hay Wijnhoven
TREFWOORDEN
Agrarisch gebied, faunistiek, Homalenotus quadridentatus
Entomologische Berichten 69 (3): 78-82
Hooiwagengegevens voor Nederland zijn vrij schaars en Zeeland is een 
van de provincies met de minste waarnemingen. Wij hebben hooiwagens 
gedetermineerd van bodemvalmonsters uit Zeeuwse akkerranden uit 
2006 en 2007. Het aantal hooiwagenwaarnemingen voor Zeeland kon 
verviervoudigd worden. Er werden tien soorten aangetroffen, waarvan 
vier nieuw voor de provincie. Phalangium opilio was het meest gevangen en 
Lacinius ephippiatus was het wijdst verspreid. Homalenotus quadridentatus 
– voorheen slechts bekend uit Zuidoost-Nederland en een geïsoleerde 
plek in Utrecht – werd in vijf kilometerhokken in Zeeuws-Vlaanderen 
aangetroffen.
79 entomologische berichten
 69 (3) 2009
nieuw voor de provincie Zeeland gemeld worden. De eerste drie 
soorten zijn algemeen in Nederland en illustreren voornamelijk 
de geringe waarnemingsintensiteit in de provincie. De vondsten 
van Homalenotus quadridentatus (figuur 4) zijn echter wel dege-
lijk verrassend. Deze soort staat bekend als zeldzaam en was 
tot nu toe alleen aangetroffen in Zuidoost-Nederland en een 
geïsoleerde plek in Utrecht. Wij konden H. quadridentatus voor 
vijf kilometerhokken (vier uurhokken) in Zeeuws-Vlaanderen 
noteren (tabel 1, figuur 5).
Als we het voorkomen van hooiwagens in relatie tot de 
ouderdom van de akkerranden analyseren, levert dat infor- 
matie op over de ecologie en het dispersievermogen van soor-
ten. Jonge randen worden voornamelijk bewoond door P. opilio 
(gemiddelde leeftijd van de akkerrand waar we deze soort  
aantroffen = 1,4 jaar; standaardeviatie = 1,9; n = 38), daarna vol-
gen achtereenvolgens R. triangularis (gemiddelde leeftijd = 3,6; 
standaarddeviatie = 3,6; n = 27), L. ephippiatus (gemiddelde leef-
tijd = 5,0; standaarddeviatie = 3,3; n = 38) en H. quadridentatus 
(gemiddelde leeftijd = 7,7; standaarddeviatie = 5,4; n = 9). Van  
de overige soorten werden te weinig waarnemingen verzameld.
1. Twee voorbeelden van bemonsterde  
‘faunaranden’, waarin duidelijk te zien is hoe 
deze veranderen als ze ouder worden. De 
bovenste foto laat een bloemrijke akkerrand 
zien die net is ingezaaid met onder andere 
bernagie (Borago officinalis), reukeloze kamille 
(Tripleurospermum maritimum) en gele ganzen-
bloem (Chrysanthemum segetum). De onderste 
foto betreft een vijf jaar oude akkerrand 
met dominantie van ruigteplanten als grote 
brandnetel (Urtica dioica), kweek (Elytrigia 
repens) en gestreepte witbol (Holcus lanatus). 
Foto’s: Ben Kruijsen
1. Two examples of the sampled ‘fauna  
margins’, that clearly show how they change 
with increasing age. Above shows a field 
margin which was sown the same year with 
a.o. borage (Borago officinalis), scentless may-
weed (Tripleurospermum maritimum) and corn 
marigold (Chrysanthemum segetum). Below is a 
five year old margin of which the vegetation 
is dominated by stinging nettle (Urtica dioica), 
couch grass (Elytrigia repens) and Yorkshire fog 
(Holcus lanatus).
2. Kaart van de km-hokken waarbinnen bemonsterd werd. 
Binnen een km-hok bevonden zich soms meerdere bemonsterde 
akkerranden.
2. Map of the km grid squares within which the sampling was done. 
Within one km grid square sometimes more then one field margin was 
located.
80 entomologische berichten
 69 (3) 2009
Discussie
Het aantal records voor Zeeland kon door dit onderzoek  
ruwweg verviervoudigd worden. De aanwezigheid van tien 
(ofwel eenderde van de Nederlandse) soorten lijkt veel, ondanks 
de voor hooiwagens korte en vooral niet erg geschikte bemon-
steringsperiode van eind juni, begin juli. Veel soorten zijn dan 
nog zo klein en weinig mobiel dat de kans in een bodemval 
terecht te komen zeer gering is. We verwachten hierdoor  
enkele algemene soorten zoals Opilio saxatilis en Paroligolophus  
agrestis te hebben gemist. Adulten van die soorten en ook van 
met name Leiobunum rotundum en Oligolophus tridens zijn hoogst-
waarschijnlijk in nazomer en herfst in de ruigere akkerranden 
in hogere dichtheden te vinden. In Zeeuws-Vlaanderen lijken 
de akkerranden, met acht soorten, rijker dan op Noord-Beve-
land, Walcheren, Tholen en Schouwen-Duiveland, terwijl de 
bemonsterintensiteit vrijwel gelijk was (tabel 1). Verder valt op 
dat in Zuid-Beveland, waar ongeveer twee keer zoveel akkerran-
den werden bemonsterd in vergelijking met de andere regio’s, 
slechts drie soorten zijn genoteerd (tabel 1). 
Uit de gegevens concluderen we dat de droogtetolerante, 
langpotige P. opilio nieuw ingezaaide akkerranden het snelst 
weet te koloniseren, gevolgd door de meer vochtminnende, 
langpotige R. triangularis. Na de vorming van een strooisellaag 
arriveert de vochtminnende, kortpotige L. ephippiatus en ten 
slotte veeleisende bodembewoners met heel korte pootjes zoals 
H. quadridentatus en Nemastoma-soorten.
Deze resultaten maken aanschouwelijk dat hooiwagens 
sterk reageren op verschillen in de vegetatie. De belangrijkste 
abiotische factor die hieraan ten grondslag ligt is de vochtigheid 
(Santos 2007): elke soort heeft een bepaalde vochtpreferentie. 
Een warmteminnende soort als P. opilio neemt de drogere, meer 
dynamische, open microbiotopen van akkerranden voor zijn 
3. Phalangium opilio, links een mannetje en rechts een vrouwtje; de meest aangetroffen soort in de akkerranden. Foto’s: Jinze Noordijk
3. Phalangium opilio, on the left a male and on the right a female; the most frequently caught species in the field margins.
Tabel 1. Waarnemingen van hooiwagens in Zeeuwse akkerranden. Tussen haakjes staat het aantal bemonsterde faunaranden aangegeven.
Table 1. Harvestmen observations in field margins in Zeeland. Between brackets the number of inventoried margins is given.
Nemastoma lugubre (Müller) 3 1 ×     
Nemastoma dentigerum Canestrini 6 3 ×  ×   
Nemastoma bimaculatum (Fabricius) 1 1 ×     
Phalangium opilio Linnaeus 151 21 × × × × × ×
Opilio canestrinii (Thorell) 1 1      ×
Rilaena triangularis (Herbst) 35 19 × × × × × ×
Oligolophus tridens (C.L. Koch) 1 1   ×   
Lacinius ephippiatus (C.L. Koch) 137 23 × × × × × 
Mitopus morio (Fabricius) 1 1 ×     
Homalenotus quadridentatus (Cuvier) 12 5 ×     
Leiobunum rotundum (Latreille) 1 1    ×
Sc
ho
uw
en
-D
ui
ve
la
nd
 (9
)
In
di
vi
du
en
No
or
d-
Be
ve
la
nd
 (1
2)
Zu
id
-B
ev
el
an
d 
(2
1)
Ze
eu
w
s-
Vl
aa
nd
er
en
 (1
0)
Ra
nd
en
 (7
4)
W
al
ch
er
en
 (1
2)
Th
ol
en
 (1
0)
81 entomologische berichten
 69 (3) 2009
rekening en de adulten zitten gemiddeld hoger in de vegetatie. 
Homalenotus quadridentatus en soorten van het genus Nemastoma 
zijn gevoelig voor uitdroging, waardoor ze afhankelijk zijn van 
vochtige bodems en een ontwikkelde strooisellaag. Dynamiek is 
voor deze soorten een belangrijke stressfactor. De overige soor-
ten nemen binnen deze uitersten een tussenpositie in.
Homalenotus quadridentatus heeft een relatief klein, Atlan-
tisch areaal, van de Spaanse Pyreneeën, via Frankrijk en België 
tot in Nederland (Martens 1978). De ontdekking van H. quadri-
dentatus in Zeeuws-Vlaanderen was een verrassing, maar als 
we de verspreiding in België bij het beeld betrekken (Vanhercke 
2004), blijken de nieuwe vindplaatsen goed aan te sluiten: de 
soort komt in Vlaanderen van west tot oost voor. De noordelijke 
areaalgrens van deze soort lijkt nu van Zeeuws-Vlaanderen tot 
Zuid-Utrecht te lopen (figuur 5). Het is interessant verder uit te 
zoeken of ons vermoeden klopt dat de andere Zeeuwse regio’s 
moeilijk of niet te bereiken zijn voor deze soort.
Ook het voorkomen van alle drie Nemastoma-soorten is uit 
faunistisch oogpunt zeer boeiend. Nemastoma bimaculatum heeft 
een atlantisch areaal, dat in ons land zijn noordgrens bereikt, 
terwijl N. lugubre van Midden-Europese origine is. Hun arealen 
overlappen alleen in delen van België, het uiterste westen van 
Duitsland en het zuiden van Nederland. Het syntope voorko-
men van deze twee soorten op het niveau van microbiotopen is 
tot nu niet onderzocht (schr. meded. A. Schönhofer 10-3-2008). 
De derde Nederlandse soort N. dentigerum, eveneens van oor-
sprong een Midden-Europees fauna-element, heeft ons land via 
het Rijnbekken bereikt (Wijnhoven 2009). Het in ons land lokaal 
samen voorkomen van deze drie soorten is uniek op Europese 
schaal. Zeeuws-Vlaanderen biedt in dit verband goede moge-
lijkheden voor onderzoek naar de ecologie van deze soorten. 
Ook hun voorkomen in de andere Zeeuwse regio’s dient nader 
onderzocht te worden.
Conclusie
Tamis et al. (1998) toonden bij een potvalonderzoek in de Wie-
ringermeer aan dat akkers ongeschikt zijn als leefgebied voor 
hooiwagens, terwijl wegbermen en akkerranden wel geschikt 
zijn. We mogen er daarom van uitgaan dat Zeeuwse akkerran-
den belangrijke biotopen vormen voor een groot aantal soorten 
en dat het ideale corridors zijn waarlangs hooiwagens zich 
kunnen verspreiden. Het belang voor ongewervelde dieren van 
dergelijke lintvormige elementen kan, volgens ons, niet genoeg 
benadrukt worden.
Door deze inventarisatie zijn we een stap gevorderd bij het 
in kaart brengen van de hooiwagenfauna van een tot dusver 
grotendeels onverkend terrein. De gegevens bieden daarnaast 
een mooie aanzet voor gericht onderzoek naar de versprei-
ding van hooiwagens in Zeeuws-Vlaanderen en de Zeeuwse 
eilanden.
Dankwoord
Wij bedanken Jerry van Dijk en Erik Gertenaar voor het uitvoe-
ren van het veldwerk en Anne Marike Lokhorst, Geert de Snoo, 
Rob van der Poll en Henk Staats voor assistentie bij dit onder-
zoek. Theodoor Heijerman was zo vriendelijk om de kaartjes te 
maken. Dit onderzoek werd financieel mogelijk gemaakt door 
de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek 
(NWO), subsidienummer 474-03-385.
5. Vindplaatsen van Homalenotus quadridentatus in Nederland, inclu-
sief onze nieuwe waarnemingen in Zeeuws-Vlaanderen (rood).
5. Localities of Homalenotus quadridentatus in The Netherlands, inclu-
ding our new records in Zeeuws-Vlaanderen (in red).
4. Homalenotus quadridentatus een ‘nieuwe’ hooiwagen voor Zeeland. 
Foto: Hay Wijnhoven
4. Homalenotus quadridentatus a ‘new’ harvestman for Zeeland.
82 entomologische berichten
 69 (3) 2009
Summary
Observations on harvestmen from field margins in the Province of Zeeland
Data on harvestmen in The Netherlands are relatively scarce and the Province of Zeeland 
is one of the least studied areas for this group. We identified harvestmen collected in 2006 
and 2007 during a pitfall trap research in arable field margins in this province. We found  
ten species, of which four were not found in Zeeland before, and the number of records for 
the province could be quadrupled in this way. Phalangium opilio was caught most often and  
Lacinius ephippiatus was most widespread. Homalenotus quadridentatus, previously only 
known from the southeastern part of The Netherlands and a single isolated site in Utrecht, 
was collected from three locations in Zeeuws-Vlaanderen, the most southern area of  
Zeeland. It must be noted that some species, almost certainly also present at the sampling 
sites, were lacking from the samples, as the sampling period (one week at the end of June /  
beginning of July) might have been too early and too short to obtain a complete species list.
Jinze Noordijk
Universiteit Leiden 
Centrum voor Milieuwetenschappen (CML)
Postbus 9518
2300 RA Leiden
jinzenoordijk@hotmail.com
Hay Wijnhoven
Groesbeeksedwarsweg 300
6521 DW Nijmegen
Literatuur
LNV - Ministerie van Landbouw, Natuur en 
Voedselkwaliteit zonder datum. Subsidie-
regeling Agrarisch Natuurbeheer - pak-
ketten aanvraagperiode 2006. Dienst 
Regelingen.
Martens JM 1978. Weberknechte, Opiliones. 
Die Tierwelt Deutschlands 64: 1-465.
Santos FH 2007. Ecophysiology. In: Harvest-
men, the biology of opiliones (Pinto-da-
Rocha R, Machado G & Giribet G eds):  
473-488. Harvard University Press.
Tamis WLM, Canters KJ, Van der Poll RJ &  
Donner JH 1998. Verplaatsingen van insec-
ten in een akkerbouwgebied: naar de be-
paling van de duurzaamheid van natuur-
waarden in grasranden langs akkers en in 
wegbermen in de Wieringermeer. Centrum 
voor Milieukunde rapport 142.
Vanhercke L 2004. Opiliones in Belgium. Ge-
publiceerd op: http://www.elve.net/opilio/
home. htm [bezocht op 13.x.2008]
Wijnhoven H 2008. Opilionieuws – Nieuwsbrief 
van de werkgroep hooiwagens EIS-Neder-
land. Jaargang 2, nummer 3. Nieuwsbrief 
SPINED 25: 34-36.
Wijnhoven H 2009. De Nederlandse hooi- 
wagens (Arachnida: Opilionida). Ento- 
mologische Tabellen in druk.
Ontvangen: 21 januari 2009
Geaccepteerd: 9 februari 2009


Hooiwagenwaarnemingen uit Zeeuwse akkerranden

NARCIS 

http://library.wur.nl/WebQuery/wurpubs/fulltext/347638

Hooiwagenwaarnemingen uit Zeeuwse akkerranden

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

NARCIS