Reptielen staan in Nederland onder druk. Een belangrijk habitat wordt gevormd door heide. Slangen en hagedissen stellen echter specifieke eisen aan hun leefgebied. Voor zes van de zeven hagedissen soorten die in Nederland voorkomen, is heide een belangrijk of het belangrijkste habitat. Wat maakt een heideveld wel geschikt als habitat? “ We maaien, branden, plaggen, zorgen voor paarse heide. Dat kan bij ons, doordat we zo’n grote oppervlakte hebben. Wel gaan we nu naar wat kleinschaliger beheer. Maar bovenal voeren we een consistent beheer, niet afhankelijk van waar toevallig subsidie voor is. Ik denk dat we het daarom zo goed doen wat reptielen betreft.” aldus Leidekker, hoofdbeheerder bij de Hoge Veluw

Delft, J.

Leidekker, J.

Stumpel, T.

Vogels, J.

Dutch

Wageningen Yield 

  
Reptielen in de heide  
 
Verslag veldwerkplaats Droog zandlandschap  
Hoge Veluwe,  23 juni 2009 
 
Inleiders: Ton Stumpel (WUR), Joost Vogels (Stichting Bargerveen/ Radboud Universiteit Nijmegen), 
Jeroen van Delft (RAVON), Jakob Leidekker (Hoofd bedrijfsvoering Hoge Veluwe) 
 
 
Reptielen staan in Nederland onder druk. Een belangrijk habitat wordt gevormd door 
heide. Slangen en hagedissen stellen echter specifieke eisen aan hun leefgebied. Een 
‘paarse VVV-heide’ voldoet niet, maar wat maakt een heideveld wel geschikt als 
habitat?  
 
 
 
Heide belangrijk voor reptielen 
Jeroen van Delft (RAVON), benadrukt nog maar eens het belang van heide voor reptielen. 
Voor zes van de zeven soorten die in Nederland voorkomen, is heide een belangrijk of 
het belangrijkste habitat. Alleen de Muurhagedis verkiest de stadsmuren van Maastricht.  
Niet alle beheermaatregelen die in heide worden genomen, zijn gunstig voor reptielen.  
Van Delft zet uiteen welke factoren de geschiktheid van heide als reptielenhabitat 
bepalen, zoals de structuur van de heide, het reliëf en de bodemvochtigheid. Deze 
factoren hebben veelal te maken met de thermoregulatie en vochthuishouding. Reliëf is 
nodig om een goede zonplek te bieden waar de reptielen kunnen opwarmen. Op 
warmere momenten heeft een reptiel een schaduwplek nodig en beschutting tegen 
predatoren speelt uiteraard ook een rol. 
 
Wat structuur betreft, moet de heide een kleinschalig mozaïek zijn met open en gesloten 
vegetatie en geleidelijke overgangen. Een goede reptielenheide heeft verder een 
dominante begroeiing van heide en/of bosbes, een groot aandeel oude heide, een 
gemiddelde begroeiing van minstens 50 cm, een dikke strooisellaag en plaatselijk open 
zand. Opvallend is dat sommige reptielen juist veel voorkomen in stukken met Pitrus, 
Pijpenstrootje en Bochtige smele. Hoekjes met grassen moeten daarom niet bestreden 
worden.  
 
De habitat van reptielen kent een minimumgrootte. Bij hagedissen is dat 5 tot 50 hectare, 
met een dichtheid van 50 tot 150 per hectare. Voor slangen geldt 50 tot 300 hectare, met 
een veel lagere dichtheid: 1 tot 10 per hectare. De maximale migratieafstand tussen 
populaties en/of geschikt habitat verschilt sterk per soort, tussen 300 meter en 5 
kilometer (met uitzondering van de ringslang). 
 
Van Delft laat wat plaatjes zien van geschikte en minder geschikte vegetaties. In bos of 
midden op een stuifzand hebben reptielen bijvoorbeeld weinig te zoeken, vennetjes met 
een overgang naar Pijpenstrootje, droge heide en bosranden zijn juist uitermate geschikt. 
Steenhopen en takkenhopen of –rillen kunnen van groot belang zijn voor reptielen. 
Heide met graspollen, brem en opslag van berk of den wordt door veel beheerders 
wellicht gezien als een heide waar nodig ingegrepen moet worden, maar voor reptielen 
is het juist erg geschikt.  
 
Beheer 
Het gevoerde beheer op heideterreinen pakt lang niet altijd positief uit voor reptielen.  
Het voor reptielen gewenste heidebeheer bestaat grotendeels uit nietsdoen, zodat zich 
oude heide kan ontwikkelen. Verder is kap gewenst bij verbossing en beschaduwing en 
af en toe moeten open zandplekken worden gecreëerd. Pas in ‘verloren gevallen’ moet 
geplagd worden. Plaggen is een effectieve maatregel om heide terug te krijgen, maar 
ook een hele ingrijpende, waarschuwt Van Delft. Als plaggen echt nodig is, zorg dan voor 
een kleinschalig mozaïek met veel randen.  
 
Begrazing van heide is vaak ongunstig. Begrazing vindt vaak plaats op te kleine terreinen 
met een te hoge graasdruk. Ook wordt vaak het gehele terrein begraasd, het zou beter 
zijn stukken buiten de begrazing te laten. De nieuwste mode is drukbegrazing, met als 
doel dat de opslag en grassen worden weggevreten. De effecten op reptielen zijn niet 
bekend, maar zijn waarschijnlijk negatief, denkt Van Delft. Verder waarschuwt hij voor 
sterke vernatting van de heide of hoogveen in de winter. ’s Winters kunnen Adders met 
tientallen bij elkaar in een konijnenhol verblijven, waardoor vernatting grote sterfte kan 
aanrichten wanneer het deze plek betreft. 
 
 
Verzuring 
Joost Vogels (Stichting Bargerveen) geeft een inleiding over het ontstaan van 
verschillende typen heide en de relatie tussen het type heide en het voorkomen van 
reptielen. Het bodemtype blijkt ook van groot belang voor het wel of niet voorkomen van 
bepaalde soorten. Over het algemeen geldt dat de dekzanden marginaal bezet zijn. Deze 
zijn uitgesproken mineraalarm en waarschijnlijk het meest verzuringgevoelig. De 
kalkbeschikbaarheid kan hier een rol spelen, met name voor zandhagedissen, die een 
eischaal moeten produceren (andere soorten zijn levendbarend).  
 
De bekende ver-thema’s hebben bijgedragen aan de achteruitgang van de heide. Ook 
voor reptielen spelen deze thema’s in de overgebleven habitat een rol. Stikstofdepositie 
en zure depositie zorgen voor een verslechtering van de voedselkwaliteit van planten. 
Deze lagere voedselkwaliteit zorgt voor een lagere fitness voor eerste orde consumenten, 
en daarmee waarschijnlijk ook voor de tweede en derde orde consumenten.  
 
Verzuring is volgens Vogels minstens even belangrijk als verrijking, terwijl maatregelen 
vaak op het laatste gericht zijn. Daarom moeten niet alleen de in de loop van de jaren 
opgehoopte nutriënten (met name stikstof) verwijderd worden, maar de als gevolg van 
verzuring uitgespoelde mineralen ook toegevoegd, zodat de mineralenhuishouding weer 
hersteld wordt.  Toevoegen van mineralen is naar verwachting positief voor reptielen. 
Bekalken na plaggen is bovendien een OBN-maatregel.  
 
Een andere nadrukkelijke aanbeveling is het gebruik van heideakkers. Heischrale 
ontwikkeling van deze akkers zorgt voor een groot aanbod aan ongewervelde 
prooidieren, waaronder loopkevers.  
 
Tot slot wijst hij erop dat kleinschalig plaggen ook op grote schaal kan. Hij illustreert dit 
met een luchtfoto van de Strabrechtse Heide waarop te zien is hoe over een grote 
oppervlakte stroken afwisselend wel en niet geplagd zijn, in een soort visgraatmotief. 
 
 
Consistent 
“Wij doen alles waar net een streep doorheen gehaald is”, begint de laatste spreker, 
Jakob Leidekker (Hoofd bedrijfsvoering van Nationaal Park De Hoge Veluwe).  “We 
maaien, branden, plaggen, zorgen voor paarse heide. Dat kan bij ons, doordat we zo’n 
grote oppervlakte hebben. Wel gaan we nu naar wat kleinschaliger beheer. Maar bovenal 
voeren we een consistent beheer, niet afhankelijk van waar toevallig subsidie voor is. Ik 
denk dat we het daarom zo goed doen wat reptielen betreft.” 
 
Reptielen zijn geen doel bij het beheer. Het gaat de stichting om het behoud van Veluwse 
landschappen, waarbij recreatieve waarde van groot belang is. Dat betekent niet dat de 
beheerders helemaal geen rekening houden met fauna. “We hebben rondgelopen met 
mensen van de AID, RAVON en Vlinderstichting en zijn tot consensus gekomen over het 
beheer. Maar bij alles wat je doet, doe je het toch fout voor een bepaalde soort.” 
 
 
In het veld 
Een mooi voorbeeld van die consensus is te zien als we het veld ingaan. Ten behoeve van 
het uitzicht is opslag op de heide door vrijwilligers verwijderd. Ten behoeve van de 
reptielen zijn de stammetjes echter wel terplekke op een hoop gebracht. Om een 
rommelig uiterlijk te voorkomen, liggen de stammetjes achter een bomenrij, niet 
zichtbaar vanaf het fietspad. “Maar ik stoor me er als beheerder eigenlijk ook aan, je hebt 
de neiging het op te ruimen”, erkent Leidekker. 
 
De groep loopt in een lijn over de heide, maar de reptielen laten zich hier niet zien. Te 
warm, aldus Van Delft. Een temperatuur van 16 tot 18 graden is ideaal, daarna zoeken de 
reptielen vaker verkoeling. Onder een stammetje aan de bosrand vinden we uiteindelijk 
toch een Zandhagedis. 
 
Pijpenstrootje 
Het volgende stuk dat we bezoeken is hoog gelegen, maar toch vrij nat. “We zitten hier 
in een ijzerpan die ervoor zorgt dat het water in een soort badkuip wordt vastgehouden”, 
legt Leidekker uit. “Hier proberen we nu ook stuifzand in de natte heide te laten waaien 
om gradiënten te creëren. Daarnaast gaat er geplagd worden in combinatie met 
bekalking.” In de geplagde stukken komt Zonnedauw, Blauwe zegge, Sterzegge en 
Veenpluis op. In diepere delen op het terrein is Pijpenstrootje te vinden. Die wordt hier 
niet weggehaald. “ 
Op deze plek is Pijpenstrootje natuurlijk. Jeroen van Delft: ”Ik ken een situatie bij 
Kootwijk, daar waren twee slenken vol Pijpenstrootje, maar ook vol met Adders. Die 
slenken zijn helemaal uitgeplagd. Het Pijpenstrootje is inmiddels weer terug, maar de 
Adders zijn verdwenen.” 
 
De volgende stop is bij een grote natte grasvlakte met interessante plantensoorten als 
Kleine zonnedauw, Klokjesgentiaan en veel Beenbreek. “We willen hier wel af van die 
monotone grasvlakte, maar we grijpen heel voorzichtig in”, vertelt Leidekker. Van Delft 
van RAVON wijst erop dat dit terrein erg geschikt is voor Adder en Levendbarende 
hagedis. “Dit soort natte terreinen zijn zeldzaam op de Veluwe. Je moet hier niet 
grootschalig gaan plaggen.” Leidekker: “Het OBN adviseert om hier zand in te laten 
stuiven. Dat gaat nu gebeuren, met geld van de provincie Gelderland, inclusief 
monitoring.”  
 
Wilgenstruweel 
Geregeld komt bij de discussie het motto van Leidekker terug: als je het voor de een goed 
doet, doe je het voor de ander fout. Deelnemers aan de veldwerkplaats nuanceren dit, of 
spreken het zelfs tegen. “Het hoeft elkaar niet te bijten”, meent Van Delft. “Ik ken ook 
wel plekken waar vlinders, vogels, krekels en reptielen het goed doen.”  
Ook het beheer van de Hoge Veluwe wordt kritisch bekeken. Menigeen wordt 
enthousiast als we langs een heidebeek met verspreid opslag van wilgenstruweel fietsen. 
Bij de volgende halte weet Leidekker echter te vertellen dat al het wilgenstruweel 
verwijderd zal worden. “Die moet je juist handhaven”, vindt Fabrice Ottburg van Alterra. 
“Laat eerst ergens anders wilgen opkomen, bijvoorbeeld bij een ven. Dan hebben ze kans 
ergens anders te vestigen. Daarna kan het hier weggehaald worden. ” 
“Als je het niet doet voor de reptielen, dan voor de insecten”, vult Joost Vogels aan. 
“Wilgen zijn een van de eerste beschikbare nectarbronnen van het voorjaar, en daarom 
van groot belang voor een grote groep insecten van heideterreinen. Bovendien komt 
wilgenstruweel van nature ook voor in dergelijke systemen, zij het in lagere 
oppervlakken. Op de hoger gelegen delen, direct grenzend aan deze heidebeek, staat nu 
nog naaldbos. Je kunt beter eerst het bos erachter uitdunnen of kappen, dan heb je 
misschien wel een groter effect op de waterhuishouding. Eigenlijk is de beste oplossing 
om hier een hydrologisch vooronderzoek uit te voeren. Eerst nagaan wat het effect van 
boskap op hogere delen is op de hydrologie, en nagaan wat het effect van volledige kap 
van wilg, gedeeltelijk terugzetten of volledig laten staan van wilg heeft op de 
hydrologie.”  Leidekker laat in het midden of hij zijn plannen zal wijzigen. 
 
De volgende locatie biedt de laatste kans reptielen waar te nemen. Onder de dakpannen 
die neergelegd zijn, is echter niets te vinden. Ook daar is het te warm geworden. “Het ligt 
dus niet aan mij dat ik ze in het terrein nooit zie”, aldus een van de deelnemende 
beheerders.  
 
 
Meer informatie: 
Jeroen van Delft, Stichting RAVON, J.v.Delft@ravon.nl, 024-3653270 
Joost Vogels, Stichting Bargerveen, j.vogels@science.ru.nl, 024-3653294 
 
 
 


Reptielen in de heide : verslag veldwerkplaats Droog zandlandschap Hoge Veluwe, 23 juni 2009

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

Name not available

NARCIS