De land- en tuinbouw ontwikkelen zich richting intensievere en complexere bedrijfssystemen. Binnen dergelijke bedrijfssystemen wordt een nog groter beroep gedaan op de bodemgezondheid. Alle keuzes die de teler maakt, moeten gericht zijn op zo min mogelijke schade door verschillende bodempathogenen, zoals aaltjes, schimmels en bactereriën. Dit moet bovendien binnen zeer strenge eisen met betrekking tot inzet van gewasbeschermingmiddelen en bemesting. Deze trend vergt nieuwe kennis over inpasbaarheid en bedrijfszekerheid van teeltmaatregelen om de bodemgezondheid optimaal te gebruiken. In 2006 is in opdracht van LNV het project: 'Bodemgezondheid binnen bedrijfssystemen' gestart. Dit project richt zich op de ontwikkeling van een pakket aan maatregelen om de bodemgezondheid te verbeteren. In dit artikel worden de opzet en de eerste resultaten beschreven

Boer, M., de

Korthals, G.W.

Molendijk, L.P.G.

Visser, J.H.M.

Dutch

Name not available

Bodemgezondheid binnen bedrijfssystemen

Binnen de land- en tuinbouw ontwikkelen zich meer intensievere en complexere bedrijfssystemen. Op dergelijke bedrijven wordt gewerkt met sectoroverschrijdende bouwplannen, waarbij zoveel mogelijk hoogsalderende gewassen worden geteeld (bijvoorbeeld aardappelen en lelie). In dergelijke systemen wordt een nog groter beroep gedaan op de bodemgezondheid. Alle keuzes die de teler maakt, moeten gericht zijn op het ondervinden van zo min mogelijk schade door verschillende bodempathogenen, zoals aaltjes, schimmels en bacterië

Wageningen Yield 

Pagina 281Gewasbescherming  jaargang 41, nummer 6, december 2010
Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Plantenziektekundige Vereniging
[A
R
T
I
K
E
L
Inleiding
De land- en tuinbouw ontwikkelen zich richting 
intensievere en complexere bedrijfssystemen. 
Binnen dergelijke bedrijfssystemen wordt een 
nog groter beroep gedaan op de bodemgezond-
heid. Alle keuzes die de teler maakt, moeten 
gericht zijn op zo min mogelijk schade door 
verschillende bodempathogenen, zoals aaltjes, 
schimmels en bacteriën. Dit moet bovendien bin-
nen zeer strenge eisen met betrekking tot inzet 
van gewasbeschermingsmiddelen en bemesting. 
Deze trend vergt nieuwe kennis over de inpas-
baarheid en bedrijfszekerheid van teeltmaatrege-
len om de bodemgezondheid optimaal te gebrui-
ken. In 2006 is in opdracht van LNV het project: 
‘Bodemgezondheid binnen bedrijfssystemen’ 
gestart. Dit project richt zich op de ontwikkeling 
van een pakket aan maatregelen om de bodemge-
zondheid te verbeteren. In dit artikel worden de 
opzet en de eerste resultaten beschreven. 
Opzet 
In het voorjaar van 2006 is op de PPO-proeflo-
catie Vredepeel (Limburg) een perceel gese-
lecteerd met een natuurlijke besmetting van 
wortellesieaaltjes (Pratylenchus penetrans) en 
de bodemschimmel Verticillium dahliae. Beide 
bodempathogenen zijn zeer relevant omdat ze, 
zowel afzonderlijk als in interactie, grote schade 
kunnen veroorzaken bij o.a. aardappel, lelie, en 
talloze groentegewassen, waaronder aardbei. 
Vervolgens zijn vier bedrijfssystemen aange-
legd: twee met als doel P. penetrans zo optimaal 
mogelijk te beheersen, terwijl in de twee andere 
systemen de aaltjes iets meer werden getole-
reerd. Beide bedrijfssystemen werden bovendien 
aangelegd in een geïntegreerde (met inzet van 
o.a. kunstmest en gewasbeschermingsmiddelen) 
en een volledig biologische variant. Gedurende 
2006 zijn hier zomergerst of zomertarwe geteeld 
(Figuur 1). Na de oogst van het graan zijn tot aan 
het voorjaar van 2007 tien verschillende maatre-
gelen (Figuur 2) toegepast om de bodemgezond-
heid te beïnvloeden: 
Biologische grondontsmetting BGO: in augus-
tus 2006 is 50 ton/ha vers organisch materiaal (in 
dit geval Italiaans raaigras) in de grond gebracht 
en gedurende minimaal 12 weken afgedekt met 
plastic. Bij de omzetting van het organische 
materiaal wordt zuurstof onttrokken en ontstaan 
Bodemgezondheid binnen 
bedrijfssystemen
Gerard Korthals, Marjan de Boer, Johnny Visser en Leendert Molendijk
Praktijkonderzoek Plant & Omgeving, onderdeel van Wageningen UR
Figuur 1. Overzicht eerste fase proefveld  
met gerst en tarwe.
Figuur 2. Overzicht van de verschillende objecten 
medio 2006.
Pagina 282 Gewasbescherming  jaargang 41, nummer 6, december 2010
Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Plantenziektekundige Vereniging
[A
R
T
I
K
E
L
verschillende afbraakproducten waardoor het 
bodemleven verandert (Blok et al., 2000; Lamers 
et al., 2004).
Tagetes: vanaf begin augustus tot en met half 
december zijn op sommige veldjes afrikaantjes 
(Tagetes patula) geteeld. Het is bekend dat wor-
tellesieaaltjes door aanprikken van de wortels 
actief gedood kunnen worden (Timmer et al., 
2003; Evenhuis et al., 2004). 
Compost: op 31 oktober is 50 ton/ha compost 
in de grond gebracht. In dit geval is gekozen 
voor een groencompost die voor circa 70% 
bestond uit uitgerijpt hout aangevuld met 15% 
blad en 15% gras en fijne houtsnippers aange-
ent met Trichoderma (Firma Orgaworld). Bij de 
toediening van compost wordt geprobeerd om 
factoren zoals de bodemstructuur, de orga-
nische stofvoorraad en het leefmilieu van het 
bodemleven te verbeteren (Blok et al., 2000). 
Daarnaast is vanuit onderzoek bekend dat com-
post signalen van de plant (zoals wortelexsuda-
ten) naar aaltjes zou kunnen verstoren, zodat 
de aaltjes de plant minder belagen (Hartsema et 
al., 2005).
Chitine: op 13 maart 2007 is 20 ton/ha chitine 
(in dit geval in de vorm van gemalen garnalen, 
Gembri van Ecoline) aan de grond toegevoegd. 
Vanuit literatuur is bekend dat bij de omzetting 
van dit materiaal o.a. ammoniak ontstaat, dat 
kan leiden tot directe doding van bodemorga-
nismen. Daarnaast reageren de in de bodem 
aanwezige chitinolytische micro-organismen 
die het chitine gaan afbreken. Over de gevolgen 
van eventuele omzettingsproducten en of die-
zelfde organismen ook andere bodemorganis-
men zoals aaltjes en aaltjeseieren gaan gebrui-
ken als voedselbron is nog weinig bekend. 
Niet-biologische grondontsmetting: binnen de 
geïntegreerde systemen is gekozen om in sep-
tember een natte grondontsmetting (NGO) met 
Monam uit te voeren. Hierbij is in een werk-
gang 300 l/ha Monam met een spitinjecteur 
ingebracht, waarna de grond werd dichtgerold. 
Op deze wijze kon het giftige gas zijn dodelijke 
werking uitvoeren, waarbij normaal gesproken 
60-80% van het bodemleven afsterft. Binnen de 
biologische bedrijfssystemen is een biologisch 
product ingezet, namelijk Caliënte, een natuur-
lijk product gebaseerd op mosterdzaad. 
Gras-klaver: op sommige veldjes is gras-klaver 
geteeld. De teelt van groenbemesters, zeker 
mengsels met stikstofbindende gewassen zoals 
klavers, wordt vaak bewust gekozen om iets 
positiefs te doen voor de bodem. De gewassen 
leggen verschillende nutriënten vast, leveren 
organische stof en hebben een positief effect op 
de bodemstructuur. De groenbemesters kun-
nen echter ook waardplant zijn voor bodem-
organismen, zoals (mycorrhiza)schimmels of 
plantparasitaire aaltjes. 
Fysische grondontsmetting: een recente 
ontwikkeling in fysische grondontsmetting is 
een toepassing met hete lucht (Cultivit). Deze 
methode is de afgelopen zeven jaar in Israël 
ontwikkeld en wordt daar inmiddels in de prak-
tijk toegepast. Bij deze methode wordt de grond 
gespit en worden de gronddeeltjes blootgesteld 
aan een temperatuur van circa 800 graden 
Celsius.
Biofumigatie: biofumigatie richt zich op het te-
len van gewassen met bepaalde inhoudstoffen. 
Enkele voorbeelden van dergelijke gewassen 
zijn koolsoorten, bladrammenas en mosterd 
(Matthiessen & Kirkegaard, 2006). Als deze ge-
wassen ingewerkt worden in de bodem, worden 
glucosinolaten omgezet in isothiocyanaten, 
die giftig zijn en qua werking erg veel lijken op 
het natte grondontsmettingsmiddel metamna-
trium. 
Combinatie: hierbij zijn drie verschillende 
maatregelen gecombineerd, door achtereenvol-
gens afrikaantjes te telen, 20 ton/ha chitine aan 
de veldjes toe te voegen en 50 ton/ha compost 
in te werken. Dit lijkt een dure oplossing maar 
het is voorstelbaar dat de verschillende maat-
regelen elkaar aanvullen, waardoor er een beter 
(of duurzamer) effect is op de bodemgezond-
heid, zoals soms in de literatuur wordt gemeld. 
Controle (braak): hierbij zijn na de teelt van 
de granen de veldjes onbehandeld gebleven 
en werd de grond mechanisch of chemisch vrij 
gehouden van onkruid of zaadopslag. 
Waarnemingen
Nadat de verschillende behandelingen waren 
uitgevoerd is in 2007 aardappel, in 2008 lelie en 
in 2009 wederom graan geteeld. Na de graan-
oogst van 2009 zijn de 10 maatregelen opnieuw 
toegepast. Gedurende het project worden 
veel verschillende metingen uitgevoerd om te 
onderzoeken wat er in de bodem verandert. 
Ten eerste wordt er jaarlijks uitgebreid gekeken 
naar de aaltjes en V. dahliae. Van de gewassen 
worden verschillende opbrengst- en kwaliteits-
aspecten bepaald. Daarnaast worden verschil-
lende abiotische karakteristieken van de grond 
gemeten, zoals pH, organische stofgehalte en 
de belangrijkste nutriënten. Binnen het project 
zullen ook verschillende moleculaire technie-
ken worden ingezet. Last but not least worden 
er verschillende biotoetsen in zowel veld, labo-
ratorium of kas ontwikkeld en uitgevoerd. Bij 
deze biotoetsen wordt meestel gebruik gemaakt 
van grond verzameld uit de veldproef. 
Pagina 283Gewasbescherming  jaargang 41, nummer 6, december 2010
Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Plantenziektekundige Vereniging
[A
R
T
I
K
E
L
Resultaten 
Bij het vrijlevende wortellesieaaltje (P. 
penetrans) valt op dat de combinatie 
(Tagetes+chitine+compost), Tagetes, chitine en 
NGO goed werken en dat deze behandelingen de 
aantallen gedurende drie jaar significant hebben 
verlaagd ten opzichte van de onbehandelde con-
trole (Figuur 3). De andere behandelingen heb-
ben op dit aaltje niet of nauwelijks effect gehad. 
Nog wel interessant is het feit dat de teelt van 
gras-klaver dit aaltje significant heeft verhoogd. 
Bij V. dahliae (Figuur 4) hebben chitine en de 
combinatie geleid tot een significante verlaging 
van het aantal microsclerotiën. De daling bij 
BGO was niet significant. De andere behandelin-
gen hebben op deze bodemschimmel geen effect 
gehad, of lijken soms zelfs een lichte toename te 
geven. Caliënte heeft, ook bij herhaalde toepas-
Figuur 3. Gemiddeld aantal wortellesie-aaltjes per 100 ml grond voor elke maatregel. 
Figuur 4. Gemiddeld aantal microsclerotiën (MS) van V. dahliae per 10 gram grond voor elke maatregel.
Pagina 284 Gewasbescherming  jaargang 41, nummer 6, december 2010
Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Plantenziektekundige Vereniging
[A
R
T
I
K
E
L
sing, geen effect gehad op de aaltjesbesmetting 
en de gewasopbrengsten, en maar bij één van de 
twee toepassingen een onderdrukkend effect op 
Verticilium.
Conclusies en vervolg
Uiteindelijk vormen alle gezamenlijke resultaten 
een grote database die gebruikt zal gaan worden 
om te beoordelen welke van de maatregelen in 
staat is om de bodemgezondheid (in dit geval 
de vermindering van schade aan gewassen door 
bodemziekten veroorzaakt door P. penetrans en 
V. dahliae) te verbeteren. Uit de eerste resultaten 
van de Bodemgezondheidsproef te Vredepeel 
komt naar voren dat de combinatiebehandeling 
(Tagetes, chitine en compost), beplanten met 
Tagetes en in mindere mate de behandelingen 
BGO, chitine en NGO effectief kunnen zijn in 
de beheersing van P. penetrans en/of V. dahliae. 
De andere maatregelen vallen vooralsnog af 
omdat ze niet effectief of niet praktijkrijp zijn. 
Dergelijke resultaten werden deels ook terugge-
vonden in de opbrengstgegevens van aardappel 
(2007) en lelie (2008). Omdat veel meer gewassen 
(peen, aardbei, schorseneer etc.) net als aardap-
pel en lelie ook gevoelig zijn voor schade veroor-
zaakt door P. penetrans en V. dahliae zijn de hier 
onderzochte maatregelen ook relevant voor deze 
(groente)gewassen. 
Resultaten uit dit project zullen op de KNPV-
najaarsvergadering van 8 december as. gepre-
senteerd worden. 
Dit project is onderdeel van het BO-programma 
Plantgezondheid van het ministerie van LNV. 
Referenties
Blok WJ, Lamers JG, Termorshuizen AJ & Bollen GJ (2000) Control 
of soil borne plant pathogens by incorporating fresh organic 
amendments followed by tarping. Phytopathology 90 (3): 253-259
Evenhuis B, Korthals GW & Molendijk LPG (2004) Tagetes patula as 
an effective catch crop for long term control of Pratylenchus 
penetrans. Nematology 6 (6): 877-881
Hartsema OH, Koot P Molendijk, LPG, Berg W van den, Plentinger MC 
& Hoek J (2005 ) Rotatieonderzoek Paratrichodorus teres (1991-
2000) PPO, 85 pp.
Lamers J, Wanten P & Blok W (2004) Biological soil disinfestation: a 
safe and effective approach for controlling soil borne pests and 
diseases. Agroindustria 3 (3): 289-291
Matthiessen JN & Kirkegaard JA (2006) Biofumigation and enhanced 
biodegradation: opportunity and challenge in soilborne pest 
and disease management. Critical reviews in Plant Sciences 25: 
235-265 
Timmer RD, Korthals GW & Molendijk LPG (2003) Groenbemesters. 
Van teelttechniek tot ziekten en plagen. Brochure PPO nr. 316, 
59 pp 
Adreswijziging: 
via de website
Uw gegevens
Het is voor de KNPV belangrijk dat uw adres en e-mailadres in het 
ledenbestand klopt. Op de verenigingswebsite  kunt u inloggen en op:
www.knpv.org/nl/menu/Lidmaatschap/Mijn_gegevens 
uw gegevens controleren en zelf wijzigen. 


Bodemgezondheid binnen bedrijfssystemen

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

Name not available

Wageningen Yield