Over schimmels en insecten, als belagers van grassen en golfvelden, is relatief veel bekend. Minder bekend zijn nematoden ofwel aaltjes. Vanuit met name Ierland en het Verenigd Koninkrijk, golflanden bij uitstek, worden de laatste jaren regelmatig problemen gemeld met slecht groeiend gras op golfbanen veroorzaakt door nematoden. Vooral de greens laten veel schade zien

Karssen, G.

Nijs, L., den

Dutch

Wageningen Yield 

49www.greenkeeper.nl48 www.greenkeeper.nl
Uitzonderingen niet mogelijk! 
Klanten verwachten merkproducten 
van een merkdealer
Verschralen van rough’s op golfbanenPlantenparasitaire nematoden en 
golfvelden
Voorkomen is beter dan genezen! 
Ook op de Nederlandse golfbanen blijkt een aan-
tal schadelijke nematodensoorten voor te komen 
die tot problemen kunnen leiden. Wij geven hier-
bij een overzicht van de plantparasitaire nemato-
den, waarvan bekend is dat zij schadelijk kunnen 
zijn op grassen.
Wat zijn nematoden?
Nematoden zijn microscopisch kleine doorschij-
nende rondwormen van 0,1 tot 5 mm en zijn 
met het blote oog normaal niet waarneembaar. 
Ze hebben zich aangepast aan de meest uiteen-
lopende vochtige omstandigheden en voedings-
bronnen. Nematoden komen voor in de zee 
(mariene soorten), in grond (bodembewoners) en 
in dieren of planten (parasieten) en kunnen daar-
bij in grote aantallen voorkomen. Het totaal aan-
tal nematoden in een Nederlandse bodem vari-
eert tussen de 1 en 20 miljoen exemplaren per 
vierkante meter. Nematoden behoren dan ook 
tot de meest dominante meercellige diergroep op 
aarde. Een deel van deze groep onttrekt direct 
voedsel aan levende cellen van planten en dieren 
terwijl anderen zich juist voeden met bacteriën of 
schimmels. De nematoden die hun voedsel ont-
trekken aan planten worden plantenparasitaire 
nematoden genoemd. Deze groep maakt onge-
veer 5 procent van alle nematoden op de wereld 
uit. Alleen al in westelijk Europa veroorzaken ze 
voor vele miljoenen euro’s schade per jaar.
Levenswijze
Alle plantenparasitaire nematoden ontwikkelen 
zich uit een ei. Uit het ei komt het eerste stadium 
gekropen, dat een juveniel wordt genoemd. In 
totaal zijn er vier juveniele stadia. Tussen ieder 
stadium vindt een vervelling plaats. De eerste 
vervelling vindt meestal plaats in het ei, in deze 
gevallen komt het tweede juveniele stadium (J2) 
uit het ei. Als de J2 uit het ei is, is er meestal 
voeding nodig (bijvoorbeeld levend plantenweef-
sel) voor een verdere ontwikkeling van de juveniel 
tot J4. Als de juveniel voor de vierde keer verveld 
is, is ze volwassen. De tijd die nodig is voor de 
ontwikkeling van ei tot eileggend vrouwtje wordt 
generatietijd genoemd en is sterk afhankelijk 
van de nematodensoort en de omgevingsom-
standigheden, met name bodemtemperatuur. 
Afhankelijk van de soort kan de levenscyclus in 
zijn geheel in de grond (ectoparasitair) of in de 
wortel van een plant plaatsvinden (endoparasi-
tair). Ook zijn er soorten waarbij een gedeelte 
van de levenscyclus in de plant en een gedeelte 
in de bodem kan plaats vinden. 
Schade
Er zijn vele soorten plantenparasitaire nematoden 
die schade aan grassen kunnen veroorzaken. De 
directe schade ontstaat door het voeden aan de 
wortels en uit zich bij een beginnende aantasting 
door een plaatselijk slechtere groei van het gras. 
Verder zorgt een gereduceerd wortelstelsel voor 
een minder efficiëntere wateropname en dus zal 
er vaker water en voedingsstoffen moeten wor-
den toegediend. Meestal zal men deze subtiele 
symptomen van een beginnende aantasting niet 
direct in verband brengen met nematodenschade, 
Over schimmels en insecten, als belagers 
van grassen en golfvelden, is relatief veel 
bekend. Minder bekend zijn nematoden 
ofwel aaltjes. Vanuit met name Ierland en 
het Verenigd Koninkrijk, golflanden bij 
uitstek, worden de laatste jaren regelma-
tig problemen gemeld met slecht groei-
end gras op golfbanen veroorzaakt door 
nematoden. Vooral de greens laten veel 
schade zien.  
 
Auteurs: Gerrit Karssen en Loes den Nijs, 
Plantenziektenkundige Dienst
Subanguina radicicola, een endoparasiet, veroorzaakt 
typische schroefvormige en gekromde gallen op de 
graswortels.
51www.greenkeeper.nl50 www.greenkeeper.nl
tenzij men een bodemonderzoek heeft laat uit-
voeren. Als de aantasting zich echter ontwikkelt 
tot een zware aantasting, dan zal het gras eerst 
gaan vergelen en later plaatselijk gaan afsterven. 
Op de kort gemaaide greens, waar het gras toch 
al onder stress staat, zullen deze symptomen als 
eerste zichtbaar zijn. Voor een greenkeeper is 
het natuurlijk wenselijk om dit eindstadium te 
voorkomen. 
Nematoden kunnen ook indirect schade veroor-
zaken: zo veroorzaakt de wortellesie nematode 
(Pratylenchus) wortelbeschadigingen die een 
ideale toegang vormen voor bodemschimmels. 
Ook zijn er virus overdragende nematoden (o.a. 
Trichodoriden) bekend die door het voeden 
(aanprikken) aan de wortels, virusdeeltjes van 
de ene plant naar een andere plant over kunnen 
brengen. De hoeveelheid schade is niet alleen 
afhankelijk van fysische factoren zoals tempera-
tuur, bodemvochtigheid en bodemsamenstelling, 
maar vooral ook van de soorten nematoden en 
de aantallen die in de bodem aanwezig zijn. 
Ectoparasieten
Deze groep van vrijlevende nematoden prikt tij-
dens het voeden de plantenwortel aan, waarbij 
meestal grote aantallen nodig zijn wil men duide-
lijk waarneembare schade zien. Soorten als 
Tylenchorhynchus dubius, T. maximus Rotylenchus 
uniformis en Helicotylenchus pseudorobustus 
zijn soorten die in de gematigde streken bekend 
staan om hun schadelijkheid aan grassen. Hierbij 
veroorzaken ze a-specifieke symptomen zoals een 
gereduceerd wortelstelsel en plaatselijke vergeling 
en afsterving van de graszode. Een andere groep 
van vrijlevende nematoden is naast het aanprik-
ken van wortels ook in staat tot virusoverdracht 
(Longidorus, Xiphinema en Trichodoriden). Deze 
soorten kunnen al in relatief lage aantallen wor-
telschade geven, waarbij de zijwortels door het 
aanprikken verkort en iets opgezwollen lijken. 
Over virusoverdracht, veroorzaakt door deze 
groep op grassen, is nog relatief weinig bekend. 
De wortellesienematoden (Pratylenchus) leven 
deels in en deels buiten wortels en veroorzaken 
bovengronds dezelfde symptomen als de meeste 
vrijlevende nematoden. Doordat deze nematoden 
de wortels grover beschadigen door er in en uit 
te kruipen kunnen schimmels makkelijker de wor-
tels in. Dit levert wortelrot op aan de wortels van 
de grassen. Soorten die schadelijk kunnen zijn op 
grassen zijn Pratylenchus crenatus, P. penetrans 
en P. fallax.
Endoparasieten
Ongetwijfeld zijn de endoparasieten het meest 
schadelijk op grassen. Zo induceert de graswor-
telgalnematode (Subanguina radicicola) typische 
schroefvormige en gekromde gallen op de gras-
wortels en is deze berucht om zijn schade op 
sportvelden in de gematigde klimaatgebieden. Ze 
veroorzaken vergeling en bij een flinke aantasting 
is het mogelijk dat de graszode plaatselijk volledig 
los komt te liggen van de ondergrond. Je kunt 
de mat letterlijk optillen. Een gal bevat meestal 
meerdere volwassen vrouwtjes, mannetjes, eieren 
en juvenielen. Een andere schadelijke groep zijn 
de cystenematoden (Heterodera en Punctodera). 
Deze soorten induceren voedingscellen in de 
wortels zonder de vorming van wortelgallen. De 
volwassen vrouwtjes zwellen aan het einde van 
hun leven op en vormen zogenaamde cysten, 
waarin veel eieren en juvenielen zitten. Deze 
cysten komen los van de wortels en de juvenielen 
overleven slechte omstandigheden (te koud, te 
droog etc.) eenvoudig in zo’n cyste. Schadelijke 
soorten zijn Heterodera mani, H. avenae, H. usti-
nova en Punctodera punctata. De laatste jaren 
zijn het vooral de wortelknobbelnematoden (o.a. 
Meloidogyne naasi, M. chitwoodi, M. fallax en 
M. minor) waarvoor een grote belangstelling is 
vanuit de golfwereld. Zoals de naam al doet ver-
moeden is het aantastingbeeld van deze nema-
tode knobbeltjes of gallen op de wortels van een 
plant. De meest ronde knobbels worden gevormd 
doordat de vrouwtjes van deze soort de plant 
aanzetten tot de productie van voedingscellen in 
de wortels van de plant. Deze voedingscellen zijn 
veel groter dan normale plantencellen waardoor 
er op aangetaste worteldelen verdikkingen ont-
staan, de zogenaamde knobbels.
Pratylenchus penetrans: A,C,D,E,J = vrouwelijk B,F,G,H = mannelijk. 
 
“Het zijn vooral de 
wortelknobbelnematoden 
waarvoor belangstelling is in 
de golfwereld"
Special Nematoden
51www.greenkeeper.nl50 www.greenkeeper.nl
De wortelknobbelnematoden gebruiken de voe-
dingscellen om voedsel te onttrekken aan de 
plant. Dit voedsel gebruiken de vrouwtjes om 
te groeien en zo nakomelingen te produceren, 
welke worden afgezet in een zogenaamd eipak-
ket aan de buitenzijde van het vrouwtje. Eén 
Meloidogyne-vrouwtje kan tot wel 400 nakome-
lingen krijgen per generatie. Daarbij hebben de 
genoemde soorten minimaal één generatie per 
jaar. In een paar jaar tijd kan een gezonde gras-
mat sterk worden gereduceerd tot een slechte 
mat met vergeling en afgestorven plekken. 
Meloidogyne naasi komt in Nederland algemeen 
voor op grassen en is, van de genoemde soor-
ten, relatief het minst schadelijk. De quarantaine 
nematoden Meloidogyen chitwoodi en M. fal-
lax vermeerderen zich uitstekend op de meeste 
grassen en zijn inmiddels ook gevonden op een 
aantal golfbanen. Potentieel zijn het schadelijke 
soorten die drie tot vier generaties per jaar heb-
ben. Deze soorten zijn tot nu toe gevonden op 
een aantal jonge golfbanen, waar voorheen 
akkers lagen. Ze zijn waarschijnlijk ook hiervan 
afkomstig. 
 
Yellow-patch disease
In Ierland en het Verenigd Koninkrijk komt 
Meloidogyne minor veel voor op golf- en sport-
velden en wordt daar gezien als een van de 
meest schadelijke nematodensoort voor grassen. 
Het schadebeeld van M. minor in gras is net als 
bij andere nematode een slechte grasgroei en een 
gereduceerd wortelstelsel. Bij hoge dichtheden 
zijn er naast de slechte groei ook typische gele 
plekken te zien in het aangetaste gras. Deze 
symptomen worden in het Engels ‘yellow-patch 
disease’ genoemd en gele-plekken ziekte in het 
Nederlands. In het jaar 2000 werd deze wortel-
knobbelnematode voor het eerst bij ons gevon-
den, nabij Assen. Een jaar later werd in Ierland 
duidelijk dat deze nematode de veroorzaker is 
van de gele-plekken ziekten op greens.
Meloidogyne minor is sinds 2004, nog maar op 
een paar Nederlandse en Vlaamse golfvelden 
gevonden en dan ook altijd in lage aantallen. Dit 
doet vermoeden dat deze soort nog niet lang 
in onze streken aanwezig is. In tegenstelling tot 
Ierland en het Verenigde Koninkrijk worden er 
in Nederland vanwege de lage aantallen daarom 
ook geen ‘yellow-patch disease’ symptomen 
gevonden op onze golfbanen. Dit lijkt op zich 
geruststellend, echter de verspreiding van deze 
soort gaat, zonder passende maatregelen, 
gewoon door. De verwachting is dat daardoor 
over een tiental jaren wel grote problemen met 
deze soort kunnen optreden op golfbanen. 
Meloidogyne minor heeft de eigenschap, net als 
M. chitwoodi en M. fallax, dat het zich kan voe-
den en vermeerderen op zowel grassen als vele 
andere gewassen en onkruiden. Hierdoor hebben 
deze nematoden een veel grotere kans om zich 
te vestigen en te verspreiden.  
Nematoden beheersing
Met de constatering dat nematoden de veroor-
zakers zijn van de slechte groei zijn we er nog 
niet want hoe kunnen we dit probleem oplossen? 
Op dit moment zijn er geen bestrijdingsmiddelen 
voorhanden die gebruikt mogen worden in gras-
land voor de bestrijding van nematoden. In de 
land- en tuinbouw wordt vaak een gewasrotatie 
toegepast om nematoden te bestrijden, maar 
dit is onuitvoerbaar op een golfbaan. In Ierland 
worden op dit moment proeven gedaan met bio-
logisch ontsmettingsmiddelen tegen Meloidogyne 
minor, de eerste resultaten zijn bemoedigend. 
Als bestrijden (nog) niet een optie is, dan is het 
versterken van het gewas zodat het minder last 
heeft van de nematoden een goed alternatief. 
Ook is het mogelijk minder gevoelige grassen te 
gebruiken bij de aanleg van een baan. 
 
Monitoren
Voor een optimale balans tussen goede voeding, 
aanwezige parasieten en een goede grasgroei 
is het noodzakelijk om regelmatig de golfbaan 
te monitoren op voedingsstoffen, parasieten 
en grassamenstelling. Ook is het verstandig om 
de grond voor het bezanden bij aankomst te 
laten onderzoeken op aanwezige nematoden, 
om zo een introductie van schadelijke soorten 
te voorkomen. In één geval hebben we ook M. 
minor gevonden in potentiële Nederlandse dress-
grond! Verder zijn gepaste hygiëne maatregelen 
belangrijk zoals het goed reinigen van machines 
(bijvoorbeeld beluchters en frezen), om versprei-
ding via aanhangende grond te voorkomen. Dit 
is belangrijk omdat nematoden van nature zich 
normaal maar zeer langzaam horizontaal kunnen 
verspreiden, grondbewerkingen kunnen dus bij-
dragen aan een versnelde verspreiding. Het regel-
matig laten uitvoeren van bodemonderzoek zou 
eigenlijk een standaard procedure moeten zijn op 
golfbanen. Bij de aanleg van nieuwe golfbanen 
zou het verstandig zijn om grondanalyses uit te 
voeren, met name als deze op oud akkerland 
wordt gelegd. Voorkomen is beter dan genezen!
Vanwege de lage aantallen Meloidogyne minor treffen we daarom ook geen ‘yellow-patch disease’ symptomen 
aan op de Nederlandse golfbanen, nog niet! 
 
In één geval werd de Meloidogyne al gevonden in 
potentiële Nederlandse dressgrond. 
 


Plantenparasitaire nematoden en golfvelden

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield