In dit essay betogen de auteursj dat de combinatie van een verbeterde opfok en houderij en een nieuwe sociale fokkerijstrategie veelbelovend is om sociaal gedrag, en daarmee dierenwelzijn, te verbeteren

Bijma, P.

Bolhuis, Liesbeth

Rodenburg, T.B.

Dutch

Name not available

Sociale scharrelaars of schadelijke schurken?

NARCIS 

Wageningen Yield 

126
Dr. ir. Bas Rodenburg
3.5
De veesector is onderwerp van maatschappelijke 
controverse, wat zich vooral richt op dierenwelzijn [1]. 
Om dit welzijn te verbeteren houden we dieren steeds 
vaker in grote groepen. Dat is positief voor hun welzijn, 
maar ze moeten  zich dan wel gedragen. Onderling 
gedrag heeft een enorme impact op het welzijn. Bij 
kippen en varkens komen gedragsproblemen als 
kannibalisme en staartbijten voor, die zich als een 
olievlek kunnen verspreiden in een stal. Snavelkappen 
bij leghennen en staartcouperen bij varkens worden nu 
nog veel gebruikt om deze problemen te beheersen. 
Dergelijke ingrepen bieden geen duurzame oplossing en 
worden op termijn verboden. Door de ontwikkeling naar 
grotere groepen en de wens om snavelkappen en 
staartcouperen uit te bannen zullen de risico’s van 
beschadigend gedrag sterk toenemen. In dit essay 
betogen wij dat de combinatie van een verbeterde 
opfok en houderij en een nieuwe sociale fokkerijstrate-
gie veelbelovend is om sociaal gedrag, en daarmee 
dierenwelzijn, te verbeteren. 
Sociale scharrelaars of 
schadelijke schurken?
Dr. ir. Bas Rodenburg, Leerstoelgroep Fokkerij en genetica
Dr. ir Liesbeth Bolhuis, Leerstoelgroep Adaptatiefysiologie
Dr. ir. Piter Bijma, Leerstoelgroep Fokkerij en genetica
127Over respect voor dieren
Een uitdagende omgeving 
Varkens en kippen hebben gemeen dat het zeer gedreven scharrelaars zijn. Onder natuur-
lijke omstandigheden besteden zij de meeste actieve tijd aan exploratie, waaronder voedsel-
zoekgedrag [2]: varkens aan snuffelen, wroeten en grazen, en kippen aan krabben en 
grondpikken. De behoefte om te scharrelen is nog steeds aanwezig in onze moderne 
varkens en kippen, ook al hoeven ze in de veehouderij nauwelijks te werken voor hun voer. 
Wroeten en grondpikken worden echter vaak gefrustreerd door de afwezigheid van geschikt 
scharrelmateriaal. Een stimulusrijke omgeving, bijvoorbeeld door het verstrekken van lang 
stro aan varkens, kan staartbijtgedrag en ander wroetgedrag gericht op hokgenoten, zoals 
oorbijten, pootkauwen en flankbijten, vrijwel helemaal wegnemen [3, 4]. Kippen vertonen 
ook veel minder verenpikken op een bodem met scharrelsubstraat dan op een bodem van 
gaas [5]. Toch is het aanpakken van gedragsproblemen op het moment dat ze zich voor-
doen vaak al te laat. Een goede jeugd blijkt cruciaal om gedragsproblemen op latere leeftijd 
te voorkomen. 
Een goede start
De vroege jeugd speelt bij veel landbouwhuisdieren een belangrijke rol in hun ontwikkeling. 
Invloeden beginnen al voor het dier geboren wordt of uit het ei komt. Bij varkens leidt een 
stressvolle behandeling van zeugen tijdens de dracht tot veranderingen in gedrag, fysiolo-
gie en pijngevoeligheid van hun biggen [6]. Vergelijkbare resultaten zijn gevonden bij kippen: 
bij gestreste hennen verandert de hormoonsamenstelling van hun eieren en worden de 
kuikens angstiger en kleiner [7]. Het verminderen van stress bij de ouderdieren kan het
128
gedrag verminderen van stress bij de ouderdieren kan het 
gedrag van de nakomelingen dus in positieve zin beïnvloeden. 
De omgeving waarin dieren opgroeien speelt ook een 
cruciale rol bij de ontwikkeling van gedrag. Een verrijkte 
omgeving in het vroege leven van leghennen, zelfs voor 
maar 10 dagen, vermindert verenpikken op latere leeftijd. 
Vooral door het aanbieden van scharrelmaterialen die de 
ontwikkeling van grondpikken en andere voedselzoekgedra-
gingen stimuleren, vermindert het risico op verenpikken [5, 
8]. Ook bij varkens stimuleert omgevingsverrijking in het 
vroege leven de ontwikkeling van normaal voedselzoekge-
drag [9]. Daarnaast hebben interacties met de moeder een 
positieve invloed op de gedragsontwikkeling. Kuikens die 
opgroeien met een moederkloek worden minder angstig, 
besteden meer tijd aan grondpikken, en zijn op latere 
leeftijd minder snel geneigd om te gaan verenpikken [10]. 
Varkens waarbij de zeug tijdens de lactatie niet vast staat in 
een kraambox maar los loopt, vertonen na spenen minder 
beschadigend gedrag. Bovendien heeft meer bewegingsvrij-
heid voor de zeug een positief effect op de ontwikkeling 
van voedselzoekgedrag [9]. 
In de huidige veehouderij houden we nog weinig rekening 
met de invloed van opgroeicondities op de neiging om later 
beschadigend gedrag te vertonen.  Kuikens worden 
opgefokt zonder moeder en meestal ook zonder strooisel. 
Kraamhokken voor varkens zijn meestal te klein voor een 
optimale ontwikkeling van sociaal gedrag en voor de 
mogelijkheid om samen met de moeder te foerageren [11]. 
Om problemen door beschadigend gedrag te voorkomen 
moeten we de dieren houden  in een omgeving die tege-
moet komt aan hun behoeftes, zowel tijdens de vroege 
jeugd als later in het leven. Dat geldt ook voor de ouders 
en grootouders, omdat stress bij deze dieren de gedrags-
‘In de huidige veehouderij 
houden we nog weinig 
rekening met de invloed 
van opgroeicondities 
op de neiging om later 
beschadigend gedrag te 
vertonen’ 
129Over respect voor dieren
ontwikkeling van hun nakomelingen beïnvloedt. Hier is nog veel winst te behalen door 
houderij- en opfoksystemen te ontwikkelen die beter aansluiten bij de behoeftes van dieren. 
Voor kuikens kunnen bijvoorbeeld systemen ontwikkeld worden die een aantal sleutelprik-
kels van de kloek in zich hebben (bescherming, stimuleren voedsel zoeken). 
Sociale genen
Beschadigend gedrag wordt niet alleen bepaald door de houderij-omstandigheden, maar is 
ook deels erfelijk. Bijvoorbeeld: verenpikken bij leghennen is erfelijk en ook erfelijk gerela-
teerd aan angst en stressgevoeligheid [12,13]. Dit betekent dat we de fokkerij kunnen 
gebruiken om beschadigend gedrag te verminderen. In de praktijk is dat lastig, omdat 
hiervoor grootschalige metingen aan gedrag nodig zijn, die tijdrovend en kostbaar zijn. 
Fokkerij direct gericht op gedragseigenschappen komt daarom vrijwel niet voor in de 
praktijk.
Verbetering van veerassen via fokkerij heeft een grote bijdrage geleverd aan de voedselpro-
ductie, en in een aantal gevallen ook de gezondheid en het welzijn van dieren verbeterd. 
Fokkerij op productiviteit heeft echter ook bijgedragen aan het ontstaan van gezondheids- 
en welzijnsproblemen bij landbouwhuisdieren, waaronder staartbijten [14,15]. Resultaten 
zijn in het verleden vooral bereikt door genetische selectie op de prestatie van individuele 
dieren, terwijl steeds duidelijker wordt dat productie, gezondheid en welzijn van varkens en 
kippen in grote mate worden beïnvloed door interacties met hun groepsgenoten. Selectie 
op individuele prestatie is dan ook ongeschikt om problemen die veroorzaakt worden door 
interacties tussen dieren op te lossen, en kan zelfs leiden tot een toename van competitie 
en beschadigend gedrag. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een selectie-experiment gericht op 
verhoging van lichaamsgewicht bij kwartels. Na 25 generaties selectie gericht op individu-
ele groei resulteerde dit experiment niet in de verwachte gewichtstoename, maar juist in 
een gemiddelde gewichtsafname en een sterke stijging van sterfte door agressie en 
kannibalisme (24% sterfte tegen 6% in de uitgangspopulatie) [16]. Dit extreme voorbeeld 
illustreert dat klassieke fokkerij bij dieren in groepshuisvesting niet per se optimaal is voor 
de hele groep, en zelfs kan leiden tot verslechtering van productiviteit en welzijn op 
groepsniveau.
Recent zijn nieuwe fokkerijmethoden ontwikkeld die wel rekening houden met de effecten 
die dieren op elkaar hebben. Deze methoden maken het mogelijk om sociale genetische 
effecten, dat wil zeggen de erfelijke invloed van dieren op de eigenschappen van hun 
groepsgenoten, in kaart te brengen [16]. Dit is een grote vooruitgang, omdat het voor deze 
130
‘Analyses wijzen erop 
dat sociale effecten fors 
kunnen zijn’
methoden niet nodig is het gedrag van dieren grootschalig 
te registreren. Dus, in tegenstelling tot fokkerij gericht op 
gedrag, is deze methode praktisch toepasbaar met 
realistische inzet van middelen. De eerste analyses wijzen 
erop dat deze sociale effecten fors kunnen zijn. Vleesvar-
kens blijken bijvoorbeeld een grote erfelijke invloed te 
hebben op de groei en voeropname van hun hokgenoten 
[17]. Vergelijkbare effecten zijn gevonden voor sterfte door 
kannibalisme bij legkippen, waar de erfelijkheidsgraad voor 
overleving tijdens de legperiode voor meer dan 50 % uit 
deze sociale effecten voortkomt [18]. Deze resultaten laten 
duidelijk zien dat erfelijke sociale effecten van belang zijn in 
fokkerijprogramma’s. 
Recent is een selectie-experiment gestart met (ongekapte) 
legkippen, dat gericht is op het verminderen van sterfte 
door verenpikken en kannibalisme. Hiertoe werd voor 
selectie gebruik gemaakt van sociale genetische effecten 
op overleving van hokgenoten. Deze selectiemethode 
leverde meteen een flink verbeterde overleving tijdens de 
legperiode op, van 70 naar 80% in de eerste generatie, en 
bracht ook gedrags- en fysiologische veranderingen 
teweeg. In de 2e en 3e generatie was het effect op 
overleving minder duidelijk, mogelijk door een te lage 
selectie intensiteit. Dit wordt momenteel verder onderzocht. 
In de tweede generatie bleek wel dat de hennen uit de 
selectielijn minder angstig en stressgevoelig waren dan 
hennen uit de controlelijn en ook minder kannibalisme 
vertoonden [19]. Bovendien werden veranderingen in het 
serotonerge systeem gevonden [19], dat een belangrijke rol 
speelt bij het omgaan met angst en stress, en bij de 
gevoeligheid om te gaan verenpikken. Deze resultaten laten 
zien dat selectie waarbij rekening wordt gehouden met 
sociale genetische effecten, een bruikbare methode is om 
sterfte en ongewenst gedrag binnen groepen te verminde-
131Over respect voor dieren
ren [20]. In de komende jaren zal onderzoek gedaan worden naar gedrag, welzijn en 
productiviteit van varkens die verschillen in hun sociaal genetische effecten op de groei van 
hokgenoten. Het gedrag van deze varkens wordt bestudeerd in zowel standaard als in 
verrijkte huisvesting. We verwachten dat ook bij varkens deze selectiemethode, naast groei 
op groepsniveau, ook het sociaal functioneren van de groep en het welzijn van de groepsle-
den kan verbeteren. Het fokken van socialere dieren biedt nieuwe kansen voor een gelijktij-
dige verbetering van productiviteit en welzijn van groepsgehuisveste dieren.
Referenties
1  Ankersmit F., R. Vonk et al, 2010. Wij zijn klaar met de vee-industrie. Nederland zit tjokvol vee en zou 
daarom als eerste de sector moeten veranderen. NrcHandelsblad 29 april 2010.
2  Dawkins M.S., 1989. Time budget in red junglefowl as a baseline for the assessment of welfare in 
domestic fowl. Applied Animal Behaviour Science, 24: p. 77-80.
3  Bolhuis J.E., W.G.P. Schouten, J.W. Schrama, V.M. Wiegant, 2005. Behavioural development of pigs 
with different coping characteristics in barren and substrate-enriched housing conditions. Applied 
Animal Behaviour Science, 93(3-4): p. 213-228. 
4  Moinard C., M. Mendl, C. J. Nicol, L. E. Green, 2003. A case control study of on-farm risk factors for 
tail biting in pigs. Applied Animal Bheaviour Science, 81(4): P. 333-355.
5  Nicol C.J., A.C. Lindberg, A.J. Phillips, S.J. Pope, L.J. Wilkinsm, L.E. Green, 2001. Influence of prior 
exposure to wood shavings on feather pecking, dustbathing and foraging in adult laying hens. Applied 
Animal Behaviour Science, 73(2): p. 141-155.
6  Jarvis S., C. Moinard, S.K. Robson, E. Baxter, E. Ormandy, A.J. Douglas, J.R. Seckl, J.A. Russell, A. B. 
Lawrence, 2006. Programming the offspring of the pig by prenatal social stress: Neuroendocrine 
activity and behaviour. Hormones and Behaviour, 49(1): p. 68-80.
7  J anczak A.M., P. Torjesen, R. Palme, M. Bakken, 2007. Effects of  stress in hens on the behaviour of 
 their offspring. Applied
 Animal Behaviour Science, 107(1-2): p. 66-77.
8   Huber-Eicher B., B. Wechsler, 1997. Feather pecking in domestic chicks: Its relation to dustbathing and 
foraging . Animal Behaviour, 54(4): p. 757-768. 
9  Oostindjer M., J. Mas-Munoz, H. van den Brand, B. Kemp, J.E. Bolhuis, in press. Maternal presence and 
environmental enrichment affect food neophobia of piglets. Biology Letters, 2010.   
132
10  Riber A.B., A. Wichman, B.O. Braastad,  B. Forkman, 2007. 
Effects of broody hens on perch use, ground pecking, feather 
pecking and cannibalism in domestic fowl (Gallus gallus 
domesticus). Applied Animal Behaviour Science, 106(1-3): p. 
39-51.
11   Lammers G.J., W.G.P. Schouten, 1985. Effects of pen size 
during rearing on later agonistic behaviour in piglets. Nether-
lands Journal of Agricultural Science, 33: p. 307-309. 
12  Kjaer J.B., P. Sørensen, 1997. Feather pecking behaviour in 
White Leghorns, a genetic study. British Poultry Science, 38(4): 
p. 333-341. 
13  Rodenburg T.B., A.J., Buitenhuis , B. Ask, K.A. Uitdehaag, P. 
Koene, J.J. Van der Poel, J.A.M. van Arendonk, H. Bovenhuis, 
2004. Genetic and phenotypic correlations between feather 
pecking and open-field response in laying hens at two different 
ages. Behavior Genetics, 34: p. 215-219.
14  Rauw W.M., E. Kanis, E.N. Noordhuizen-Stassen EN, F.J. 
Grommers, 1998. Undesirable side effects of selection for high 
production efficiency in farm animals: a review. Livestock 
Production Science, 56(1): p. 15-33.
15  Breuer K. M.E.M. Sutcliffe, J.T. Mercer, K.A. Rance, N.E. 
O’Connell, I.A. Sneddon, S.A. Edwards, 2005. Heritability of 
clinical tail-biting and its relation to performance traits. Livestock 
Production Science, 93(1): p. 87-94.
16  Muir W.M., 2005. Incorporation of Competitive Effects in Forest 
Tree or Animal Breeding Programs. Genetics, 170(3): p. 
1247-1259.
17  Bergsma R., E. Kanis, E.F. Knol, P. Bijma, 2008. The contribution 
of social effects to heritable variation in finishing traits of 
domestic pigs (Sus scrofa). Genetics, 178(3): p. 1559-1570.
18  Ellen E.D., J. Visscher, J.A.M. van Arendonk, P. Bijma, 2008. 
Survival of Laying Hens: Genetic Parameters for Direct and 
Associative Effects in Three Purebred Layer Lines. Poult Sci, 
87(2): p. 233-239.
133Over respect voor dieren
      
Medeauteurs
Dr. ir. Piter Bijma, 
Leerstoelgroep Fokkerij en 
genetica
Dr. ir. Liesbeth Bolhuis,  
Leerstoelgroep Adaptatie­
fysiologie  
19  Bolhuis J.E., E.D. Ellen, C.G. van Reenen, J. de Groot, J. ten Napel, R.E. Koopmanschap, G. de Vries 
Reilingh, K.A. uitdehaag, B. Kemp, T.B. Rodenburg, 2009. Effects of genetic group selection against 
mortality on behaviour and peripheral serotonin in domestic laying hens with trimmed and intact beaks. 
Physiology & Behavior, 97: p. 470-475.
20  Rodenburg T.B., P. Bijma, E.D. ellen, R. Bergsma, S. de Vries, J.E. Bolhuis, B. Kemp, J.A.M. van 
Arendonk, 2010. Breeding amiable animals? Improving farm animal welfare by including social effects 
in breeding programmes. Animal Welfare, 2010. 19: p. S77-S82.


Sociale scharrelaars of schadelijke schurken?

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Name not available

NARCIS

Wageningen Yield